Luận án Ðổi mới hoạt động thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam

i LỜI CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan bản Luận án này là công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc của riêng tôi. Các kết quả và số liệu của Luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Nghiên cứu sinh ðoàn Phương Thảo ii LỜI CÁM ƠN Trước hết, tôi xin chân thành cám ơn các Thầy, Cô khoa Ngân hàng - Tài chính Trường ðại học Kinh tế Quốc dân ñã gợi ý cho tôi về ñề tài nghiên cứu của Luận án này. Tôi cũng chân thành cám ơn PGS.TS ðào Văn Hùng ñã tận tình giúp ñỡ và hướng dẫn tôi trong quá trình bồi dưỡng tri thức, xác ñịnh nội dung khoa học của Luận án, xác ñịnh phương hướng khắc phục những khó khăn, tìm kiếm các giải pháp về mặt lý thuyết, thực tiễn ñể Luận án ñạt ñược những nội dung cơ bản của những vấn ñề nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cám ơn sâu sắc tới những chuyên gia ñã ñóng góp nhiều ý kiến quý báu với tư cách là những phản biện khoa học ñể Luận án ñạt ñược những nội dung phong phú và ngày càng có xu hướng tiếp cận nhanh tới những lý luận tiên tiến, thực tiễn nóng bỏng của hoàn cảnh và thực tế phát triển kinh tế - tiền tệ ở nước ta hiện nay. Tôi xin gửi lời cám ơn to lớn tới lãnh ñạo Trường ðại học Kinh tế Quốc dân, lãnh ñạo Khoa Ngân hàng – Tài chính ñã tạo ñiều kiện và hết lòng ñộng viên ñể tôi hoàn thành tốt Luận án này. Tôi thực sự cảm ñộng gửi lời cám ơn chân thành tới các cơ quan như: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Quỹ Tiền tệ Quốc tế, Tổng cục Thống kê, Viện Kinh tế Thế giới, Thư viện Quốc gia Việt Nam ñã giúp tôi nhiều tài liệu, số liệu quý báu cũng như những gợi ý, góp ý về chuyên môn trong quá trình tôi thực hiện Luận án. Tôi gửi lời cám ơn chân thành tới bạn bè, ñồng nghiệp trong và ngoài Trường ñã ñộng viên, giúp ñỡ và tạo ñiều kiện trong công tác, giảng dạy ñể tôi có ñiều kiện hoàn thành tốt Luận án này. Cuối cùng, tôi không thể không biết ơn gia ñình và những người thân ñã hết lòng ñộng viên và giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình làm nghiên cứu sinh và hoàn thành tốt Luận án này. iii MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT............................................................................ iii DANH MỤC HÌNH VẼ, BẢNG.....................................................................................v DANH MỤC SƠ ðỒ, BIỂU ðỒ ..................................................................................vi MỞ ðẦU .........................................................................................................................1 Chương 1. HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG.........8 1.1. TỔNG QUAN VỀ NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG.................................................... 8 1.1.1. Sự ra ñời của Ngân hàng Trung ương ..................................................................... 8 1.1.2. Chức năng của Ngân hàng Trung ương .................................................................. 9 1.1.3. Hoạt ñộng cơ bản của Ngân hàng Trung ương ....................................................11 1.1.4. Mô hình tổ chức của Ngân hàng Trung ương.......................................................14 1.2. HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG ..........16 1.2.1. Quan niệm về hoạt ñộng thị trường mở ................................................................16 1.2.2. Cơ chế tác ñộng của hoạt ñộng thị trường mở......................................................18 1.2.3. Vai trò của hoạt ñộng thị trường mở ñối với Ngân hàng Trung ương ...............20 1.2.4. Nội dung hoạt ñộng thị trường mở ........................................................................25 1.3. KINH NGHIỆM ðIỀU HÀNH HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG Ở MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI......................................35 1.3.1. Hoạt ñộng thị trường mở của một số nước phát triển..........................................36 1.3.2. Hoạt ñộng thị trường mở của một số nước trong khu vực ..................................44 1.3.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam ............................................................50 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1..............................................................................................55 Chương 2. THỰC TRẠNG HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM .............................................................................................56 2.1. KHÁI QUÁT VỀ NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM...................................56 2.1.1. Quá trình hình thành và phát triển Ngân hàng Nhà nước Việt Nam..................56 2.1.2. Vị trí, chức năng của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam........................................57 2.1.3. Nhiệm vụ và quyền hạn của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam........................57 iv 2.2. THỰC TRẠNG HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM.................................................................................................................60 2.2.1. Cơ sở pháp lý ...........................................................................................................60 2.2.2. Cơ cấu tổ chức .........................................................................................................67 2.2.3. Hàng hoá giao dịch..................................................................................................70 2.2.4. Chủ thể tham gia......................................................................................................72 2.2.5. Phương thức giao dịch ............................................................................................75 2.2.6. Phương thức thực hiện ............................................................................................77 2.2.7. Thời gian giao dịch và thời gian thanh toán..........................................................81 2.2.8. Kỳ hạn giao dịch......................................................................................................83 2.2.9. Doanh số giao dịch trên thị trường mở..................................................................83 2.3. KẾT LUẬN RÚT RA TỪ PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM .....................................85 2.3.1. Kết quả ñạt ñược......................................................................................................85 2.3.2. Hạn chế còn tồn tại ..................................................................................................97 2.3.3. Nguyên nhân của hạn chế.....................................................................................100 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2.....................................................................................................106 Chương 3. ðỔI MỚI HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM .....................................................................................................107 3.1. XU HƯỚNG HOẠT ðỘNG CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM..107 3.2. XU HƯỚNG HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM...............................................................................................................109 3.3. ðỔI MỚI HOẠT ðỘNG THỊ TRƯỜNG MỞ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM.............................................................................................................................110 3.3.1. Hoàn thiện, nâng cao hiệu quả hoạt ñộng thị trường mở hiện có của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam...........................................................................................................110 3.3.2. ðổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam..........119 3.3.3. Nâng cao chất lượng kinh doanh, cải thiện khả năng tài chính và mở rộng các thành viên tham gia thị trường mở ...................................................................................130 3.4. KIẾN NGHỊ VỚI NHÀ NƯỚC ..................................................................................133 v KẾT LUẬN CHƯƠNG 3.....................................................................................................138 KẾT LUẬN CHUNG ..................................................................................................139 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ...........................................................141 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................................142 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………...152 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BOJ Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (Bank of Japan) BOT Ngân hàng Trung ương Thái Lan (Bank of Thailand) CSTT CSTK Chính sách tiền tệ Chính sách tài khoá ECB Ngân hàng Trung ương Châu âu (European Central Bank ) FED Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Federal Reseve System) GTCG Giấy tờ có giá IMF Quỹ Tiền tệ Quốc tế (International Monetary Fund) KBNN Kho bạc Nhà nước NHTƯ Ngân hàng Trung ương NHNN Ngân hàng Nhà nước Việt Nam NHTM Ngân hàng thương mại OMOs Hoạt ñộng thị trường mở TCTD Tổ chức tín dụng vii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1: Mối quan hệ giữa lãi suất và lượng tiền cung ứng ........................................20 Hình 1.2: Cấu trúc thời gian ñấu thầu của OMOs của ECB..........................................43 DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Mô hình lượng tiền cung ứng ............................................................. 23 Bảng 1.2: Hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương Châu Âu........ 40 Bảng 1.3: Hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương Thái Lan ....... 48 Bảng 2.1: Danh mục giấy tờ có giá giao dịch trên thị trường mở ...................... 71 Bảng 2.2: Số lượng thành viên tham gia hoạt ñộng thị trường mở..................... 73 Bảng 2.3: Danh sách thành viên tham gia thị trường mở ................................... 74 Bảng 2.4: Số lượng các phiên giao dịch và ñịnh kỳ giao dịch trên thị trường mở.....81 Bảng 2.5: Doanh số giao dịch trên thị trường mở............................................... 84 Bảng 2.6: Mối quan hệ các loại lãi suất .............................................................. 89 Bảng 2.7: Tổng hợp số liệu lượng tiền cung ứng ròng qua thị trường mở, tiền dự trữ của ngân hàng thương mại, lượng tiền cung ứng và một số chỉ tiêu kinh tế vĩ mô... 91 Bảng 3.1: Phân nhóm các tổ chức tín dụng....................................................... 124 Bảng 3.2: Phiếu tham khảo ý kiến của các thành viên tham gia thị trường mở125 viii DANH MỤC SƠ ðỒ Sơ ñồ 2.1: Mô hình tổ chức của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.................................58 Sơ ñồ 2.2: Mô hình tổ chức hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ...............................................................................................................................68 Sơ ñồ 2.3: Mối quan hệ phụ thuộc của chính sách tiền tệ bởi chính sách tài khoá.....101 Sơ ñồ 3.1: Mô hình dự báo hiệu quả hoạt ñộng thị trường mở ...................................121 Sơ ñồ 3.2: Mô hình tổ chức hoạt ñộng thị trường mở mới của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam......................................................................................................................126 Sơ ñồ 3.3: Các yếu tố tác ñộng ñến sự phát triển hoạt ñộng thị trường mở................134 DANH MỤC BIỂU ðỒ Biểu ñồ 2.1: Phương thức ñấu thầu trên thị trường mở....................................... 79 Biểu ñồ 2.2: Doanh số giao dịch trên thị trường mở........................................... 85 Biểu ñồ 2.3: Tỷ trọng doanh số mua trên thị trường mở so với tổng doanh số hỗ trợ vốn .............................................................................................................. 86 Biểu ñồ 2.4: Lạm phát giai ñoạn 2007-2009(%)................................................. 96 1 MỞ ðẦU 1. Tính cấp thiết của Luận án Chủ trương “ðổi mới” ñưa ñất nước sang một bước phát triển mới, mọi lĩnh vực của nền kinh tế Việt Nam cần có sự thay ñổi căn bản. Theo ñó, hệ thống ngân hàng Việt Nam cũng ñã có những thay ñổi mang tính chất lịch sử, ñánh dấu từ Nghị ñịnh số 53/HðBT ban hành ngày 26/3/1988 về việc chuyển ñổi mô hình hệ thống ngân hàng từ một cấp sang hai cấp, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam là Ngân hàng Trung ương. Theo ñó, hoạt ñộng của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ñã từng bước ñược xác lập lại và hoàn thiện theo hướng phù hợp với yêu cầu mới. ðối với hoạt ñộng ñiều hành chính sách tiền tệ, các công cụ dần ñược ñưa vào sử dụng như công cụ dự trữ bắt buộc, công cụ lãi suất, ñến tháng 7/2000, hoạt ñộng thị trường mở chính thức vận hành. Với những ưu ñiểm vượt trội, hoạt ñộng thị trường mở ñã trở thành công cụ linh hoạt và có hiệu quả nhất của chính sách tiền tệ, góp phần không nhỏ trong việc kiểm soát lượng tiền cung ứng của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ñạt ñược mục tiêu ñề ra trong từng thời kỳ. Qua một thời gian vận hành hoạt ñộng thị trường mở, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ñã có nhiều nỗ lực trong việc tổ chức, ñiều hành, quản lý thị trường mở, tuy nhiên, việc tiếp tục nghiên cứu hoạt ñộng thị trường mở nhằm ñáp ứng trước những thay ñổi của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và hoạt ñộng của nền kinh tế trong ñiều kiện hội nhập kinh tế quốc tế vẫn là một ñòi hỏi cấp thiết, ñề tài “ðổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam” ñược lựa chọn nghiên cứu nhằm xem xét và ñánh giá quá trình triển khai hoạt ñộng thị trường mở từ khi thực hiện ñến nay, trên cơ sở ñó, ñề xuất giải pháp mang tính ñổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. 2. Mục ñích nghiên cứu của Luận án
Nghiên cứu những nội dung cơ bản của hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương và kinh nghiệm tổ chức, ñiều hành hoạt ñộng thị trường mở của 2 Ngân hàng Trung ương ở một số quốc gia, từ ñó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam.
Nghiên cứu thực trạng hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. Trên cơ sở ñó, phân tích kết quả ñạt ñược ñồng thời chỉ ra hạn chế và nguyên nhân cần khắc phục trong thời gian tới.
Nghiên cứu và ñề xuất các giải pháp, kiến nghị nhằm ñổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. 3. ðối tượng và phạm vi nghiên cứu của Luận án ðối tượng nghiên cứu của Luận án là hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương. Phạm vi nghiên cứu của Luận án là hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam giai ñoạn từ khi bắt ñầu triển khai vào tháng 7/2000 ñến nay. Bên cạnh ñó, một số vấn ñề có liên quan ñến hoạt ñộng thị trường mở cũng ñược nghiên cứu nhằm bổ sung và hỗ trợ quá trình nghiên cứu. ðồng thời,Luận án sử dụng số liệu và kết quả của các nghiên cứu khác như là bằng chứng thực nghiệm. 4. Phương pháp nghiên cứu của Luận án ðể phân tích hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương nói chung và hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khoa học cơ bản, bao gồm: (1) phương pháp phân tích và tổng hợp: trên cơ sở phân tích nội dung cơ bản về hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương, Luận án tổng hợp chi tiết các kết quả nghiên cứu về hoạt ñộng thị trường mở trên cả phương diện lý thuyết và thực tiễn ở Việt Nam; (2) phương pháp mô tả và so sánh: dùng ñể mô tả hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam qua các năm, trên cơ sở ñó ñưa ra những so sánh ñảm bảo hiệu quả nội dung phân tích; (3) phương pháp logic biện chứng: ñược sử dụng nhằm sâu chuỗi những vấn ñề nghiên cứu hoạt ñộng thị trường mở một cách logic từ lý thuyết ñến thực tiễn ở Việt Nam; (4) phương pháp diễn giải và quy nạp: 3 Luận án diễn giải hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương, trên cơ sở ñó, tổng hợp vào mô hình nghiên cứu; (5) phương pháp thống kê: dùng ñể thu thập số liệu về hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các số liệu khác ở Việt Nam qua các năm; (6) phương pháp toán học với việc sử dụng mô hình hồi quy hai biến và mô hình hồi quy bội cho phép phân tích ñịnh lượng hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam trong mối quan hệ với các chỉ số kinh tế vĩ mô. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của ñề tài nghiên cứu
Hệ thống hoá những vấn ñề lý luận cơ bản về hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương. Phân tích và cụ thể hoá mối quan hệ của hoạt ñộng thị trường mở với các hoạt ñộng khác của Ngân hàng Trung ương. Trên cơ sở ñó, khẳng ñịnh vai trò của hoạt ñộng thị trường mở ñối với hoạt ñộng quản lý tiền tệ của Ngân hàng Trung ương.
Nghiên cứu kinh nghiệm tổ chức, ñiều hành hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Trung ương ở một số quốc gia trên thế giới, từ ñó, rút ra một số bài học cho Việt Nam.
Phân tích một cách có hệ thống và khoa học thực trạng hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam thời gian qua trên cơ sở có sự kết hợp giữa phân tích ñịnh tính và ñịnh lượng, tìm ra những nguyên nhân cơ bản giải thích cho những hạn chế tác ñộng ñến sự phát triển của hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.
Trên cơ sở xu hướng hoạt ñộng của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam nói chung và hoạt ñộng thị trường mở nói riêng, lựa chọn những mục tiêu cụ thể cho việc ñổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam trong những năm tiếp theo. 4
ðề xuất các giải pháp nhằm ñổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.
Kiến nghị với Chính phủ và các cơ quan hữu quan hỗ trợ và tạo ñiều kiện ñể có thể áp dụng và thực hiện thành công các giải pháp ñổi mới hoạt ñộng thị trường mở của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. 6. Tổng quan nghiên cứu Các nghiên cứu cho thấy hoạt ñộng thị trường mở bắt ñầu ñược sử dụng từ những năm ñầu của thế kỷ XX ở Ngân hàng Trung ương một số quốc gia như Mỹ vào những năm 20, ở Anh và Cộng hoà Liên bang ðức vào những năm 30 và ñược xem là công cụ lý tưởng trong việc thực thi chính sách tiền tệ. Ở các nước Châu Âu sau chiến tranh thế giới lần thứ hai cũng bắt ñầu sử dụng và hoạt ñộng thị trường mở. Cũng từ ñó, hoạt ñộng này ñược sử dụng một cách phổ biến ở nhiều quốc gia trên thế giới Trong các báo cáo chính thức của Ngân hàng Trung ương ở các nước trên thế giới ñều có phần ñề cập ñến thị trường mở. Ngoài ra, cũng có khá nhiều công trình nghiên cứu về thị trường mở của Ngân hàng Trung ương của các nhà nghiên cứu kinh tế trong việc xem xét, phân tích hoạt ñộng thị trường mở trong vai trò là một công cụ hữu hiệu thực thi có hiệu quả chính sách tiền tệ. Những nghiên cứu gần ñây có thể thấy như nghiên cứu của Juan Ayusof và Rafael Repullo (2000) ñề xuất xây dựng một khuôn mẫu ñối với thị trường mở của Ngân hàng Trung ương Châu Âu thông qua việc xác ñịnh mức lãi suất phù hợp ñối với hàng hoá tham gia thị trường mở nhằm ñạt mục tiêu ổn ñịnh thị trường tài chính trong ngắn hạn và dài hạn. ðồng nghiên cứu của Camnpell R.Harvey, trường ðại học Duke và Roger D.Huang, trường ðại học Notre Dam (2001), Mỹ bằng những số liệu cụ thể hàng ngày thu thập ñược, ñã ñề cập ñến tác ñộng của thị trường mở của Cục Dự trữ Liên bang Mỹ ñối với thị trường tài chính. Ngoài ra, bằng lý luận, áp dụng mô hình toán và thực tiễn nghiên cứu của Mark Toma (2003), khoa Kinh tế trường ðại học Kentucky, Mỹ cho thấy hoạt ñộng thị trường mở ñã góp phần quan trọng như thế nào trong việc 5 thực thi chính sách tiền tệ tại Mỹ từ những năm 1920 ñến nay. Hoặc như nghiên cứu của tập thể tác giả Eiji Maeda, Bunya Fujiwara, Aiko Mineshima, Ken Taniguchi (2005), Ngân hàng Trung ương Nhật Bản ñã phân tích hoạt ñộng thị trường mở như là một kênh hữu hiệu – “chính sách dễ ñịnh lượng” giúp các ngân hàng thương mại vượt qua những khó khăn thường ngày của thị trường tài chính. Ở Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam chính thức ñưa hoạt ñộng thị trường mở vào sử dụng từ tháng 7/2000. Tuy nhiên, trước ñó ñã có những nghiên cứu về hoạt ñộng thị trường mở. Theo tác giả Trương Xuân Lệ (1993) trong cuốn “Tiếp cận các học thuyết và ch