Luận văn Áp dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong dạy học môn Toán cho học sinh yếu kém lớp 10 tỉnh Lào Cai

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TRẦN MINH HOÀNG ÁP DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG DẠY HỌC MÔN TOÁN CHO HỌC SINH YẾU KÉM LỚP 10 TỈNH LÀO CAI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN, 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TRẦN MINH HOÀNG ÁP DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG DẠY HỌC MÔN TOÁN CHO HỌC SINH YẾU KÉM LỚP 10 TỈNH LÀO CAI Chuyên ngành: Lý luận và PPDH bộ môn Toán Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƢỜI HƢỚNG DẪN: PGS.TS. VŨ THỊ THÁI THÁI NGUYÊN, 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 10 năm 2014 Tác giả luận văn Trần Minh Hoàng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu ii LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo PGS.TS Vũ Thị Thái, người đã tận tình hướng dẫn em trong suốt quá trình làm luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, Khoa Toán, Khoa Sau Đại học, Phòng Đào tạo trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học tập và làm luận văn. Em xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo, các GV tổ Toán, HS khối 10 trường THPT số 2 Mường Khương – Lào Cai đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học tập. Dù đã rất cố gắng, song Luận văn cũng không tránh khỏi những khiếm khuyết, tác giả mong nhận được sự góp ý của các thầy, cô giáo và các bạn. Thái Nguyên, tháng 10 năm 2014 Tác giả luận văn Trần Minh Hoàng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu iii MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ................................................................................................................. i Lời cảm ơn .................................................................................................................... ii Mục lục. ....................................................................................................................... iii Danh mục các chữ viết tắt trong luận văn ................................................................... iv Danh mục biểu đồ và đề kiểm tra .................................................................................. v MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................. 3 3 . Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 3 4. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu. ................................................................................................ 3 6. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................... 3 7. Cấu trúc luận văn ....................................................................................................... 4 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ..................................................... 5 1.1.Quan niệm về dạy học môn toán theo định hƣớng tích cực. ................................... 5 1.1.1. Quan niệm về học và dạy cách học. .................................................................... 5 1.1.2. Quan niệm về dạy học tích cực. ........................................................................... 7 1.1.3. Quan niệm về dạy học môn Toán theo định hƣớng tích cực. .............................. 8 1.2. Một số phƣơng pháp dạy học tích cực .................................................................... 9 1.2.1. Nhu cầu đổi mới phƣơng pháp dạy học ............................................................... 9 1.2.2. Định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học ở trung học phổ thông .................. 10 1.2.3. Một số phƣơng pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong dạy học môn toán. ..... 14 1.2.3.1. Mô hình quan điểm dạy học - phƣơng pháp dạy học - kĩ thuật dạy học ....... 14 1.2.3.2. Các phƣơng pháp dạy học tích cực................................................................. 16 1.2.3.3. Một số kĩ thuật dạy học phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh .......... 21 1.3. Thực trạng áp dụng kĩ thuật dạy học tích cực trong việc giúp đỡ HSYK học tốt môn Toán ở trƣờng THPT tỉnh Lào Cai ...................................................................... 29 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu iv 1.3.1 Thực trạng dạy – học môn Toán đối với học sinh yếu kém lớp 10 THPT ở Lào Cai. . 29 1.3.2. Thực trạng áp dụng kĩ thuật dạy học tích cực trong việc giúp đỡ HSYK học tốt môn Toán ở trƣờng THPT tỉnh Lào Cai ...................................................................... 31 1.4. Khái quát về Chƣơng trình sách giáo khoa và chuẩn kiến thức môn Toán lớp 10 THPT .. 37 1.4.1. Đặc điểm chƣơng trình sách giáo khoa lớp 10 .................................................. 37 1.4.2.Về nội dụng chƣơng trình, mục tiêu dạy học môn Toán 10 (cơ bản) Trung học phổ thông .................................................................................................................... 38 Kết luận chƣơng 1 ........................................................................................................ 39 Chƣơng 2 : MỘT SỐ BIỆN PHÁP ÁP DỤNG CÁC KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG VIỆC GIÚP ĐỠ HSYK HỌC TỐT MÔN TOÁN LỚP 10 THPT. ..... 40 2.1. Nguyên tắc xây dựng và thực hiện các biện pháp. ............................................... 40 2.1.1.Nguyên tắc 1. Tôn trọng cơ sở lí luận của vấn đề nghiên cứu. ........................... 40 2.1.2.Nguyên tắc 2. Bám sát nội dung, chƣơng trình sách giáo khoa toán 10 ............ 40 2.1.3.Nguyên tắc 3. Phù hợp với nhu cầu và khả năng học tập của học sinh. ............. 40 2.1.4.Nguyên tắc 4. Đảm bảo tính thực tiễn. ............................................................... 40 2.1.5.Nguyên tắc 5. Đảm bảo tính khả thi. .................................................................. 40 2.2. Một số biện pháp áp dụng các kĩ thuật dạy học tích cực trong việc giúp đỡ HSYK học tốt môn Toán lớp 10. ............................................................................................. 41 2.2.1. Biện pháp 1: Tìm hiểu, phân loại và tiến hành dạy học bám sát đối tƣợng, lựa chọn một số kĩ thuật dạy học tích cực phù hợp với nội dung học tập và đối tƣợng là học sinh yếu kém tỉnh Lào Cai. ................................................................................... 41 2.2.2. Biện pháp 2: Sử dụng một số kĩ thuật dạy học hợp tác kết hợp với các ví dụ và tình huống thực tế để tăng cƣờng tổ chức các hoạt động học tập nhằm gây hứng thú cho học sinh. ................................................................................................................ 50 2.2.3. Biện pháp 3:Lựa chọn các KTDH tích cực giúp khâu gợi đồng cơ, tổ chức cho học sinh học tập và luyện tập vừa sức. Từ đó quan tâm phát hiện và sửa chữa sai lầm thƣờng gặp cho học sinh yếu kém. .............................................................................. 58 2.2.4. Biện pháp 4: Sử dụng hệ thống câu hỏi đàm thoại, gợi mở nhằm tái hiện kiến thức cũ, phát hiện và lấp lỗ hổng kiến thức của học sinh thông qua những tình huống có vấn đề. ..................................................................................................................... 73 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu v 2.2.5. Biện pháp 5: Áp dụng các KTDHTC giúp tổ chức học nhóm tự học để học sinh khá giỏi giúp đỡ học sinh yếu kém nhằm hình thành và nâng cao kĩ năng tự học cho học sinh yếu kém. ........................................................................................................ 81 2.2.6. Biện pháp 6: Sử dụng KT lƣợc đồ tƣ duy, hoạt động ngôn ngữ, các phƣơng tiện hỗ trợ dạy học nhằm giúp học sinh yếu kém nắm vững hệ thống kiến thức, có cái nhìn tổng quan về một chủ đề. ............................................................................................. 86 Kết luận chƣơng 2 ........................................................................................................ 92 Chƣơng 3 THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.................................................................. 94 3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ........................................................................... 94 3.2. Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm .......................................................................... 94 3.3. Nội dung thực nghiệm sƣ phạm. ........................................................................... 95 3.4. Kết quả thực nghiệm sƣ phạm ............................................................................ 106 3.4.1. Đánh giá về mặt định tính ................................................................................ 106 3.4.2. Đánh giá về mặt định lƣợng............................................................................. 107 Kết luận chƣơng 3 ...................................................................................................... 110 KẾT LUẬN ..............................................................................................................111 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................112 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Viết tắt Viết đầy đủ BDTD Bản đồ tƣ duy BPSP Biện pháp sƣ phạm DHPH Dạy học phân hoá ĐC Đối chứng GD&ĐT Giáo dục và đào tạo GV Giáo viên HS Học sinh HSYK Học sinh yếu kém KN Kĩ năng KT Kiến thức KTDH Kĩ thuật dạy học KTDHTC Kĩ thuật dạy học tích cực NXB Nhà xuất bản PPDH Phƣơng pháp dạy học SGK Sách giáo khoa TN Thực nghiệm TTC Tính tích cực THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1 :Kết quả thi đầu vào hai môn Văn, Toán trong 3 năm gần đây.................... 29 Bảng 3.1: Kết quả kiểm tra khảo sát đầu năm lớp 10 môn Toán lớp 10 của học sinh hai lớp 10A1 và 10A3 trƣờng THPT số 2 Mƣờng Khƣơng. ...................... 94 Bảng 3.2: Kết quả tổng hợp của bài kiểm tra 45 phút theo đề số 1 ........................... 107 Bảng 3.3: Kết quả tổng hợp của bài kiểm tra 45 phút theo đề số 2 ........................... 108 DANH MỤC BIỂU ĐỒ VÀ ĐỀ KIỂM TRA Hình 3.1: Tỷ lệ phần trăm kết quả khảo sát môn Toán ở lớp 10 của học sinh hai lớp 10A1 và 10A3 trƣờng THPT số 2 Mƣờng Khƣơng. ................................... 95 Đề kiểm tra thực nghiệm số 1 ( Hình học 10) ............................................................. 96 Đề kiểm tra thực nghiệm số 2 ( Đại số 10) ................................................................ 101 Hình 3.2: Biểu đồ kết quả bài kiểm tra số 1 của hai lớp thực nghiệm và đối chứng. ..... 108 Hình 3.3: Biểu đồ kết quả bài kiểm tra số 1 của hai lớp thực nghiệm và đối chứng. ..... 109 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đổi mới phƣơng pháp dạy học, phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh là yêu cầu tất yếu và cấp bách của Giáo dục Việt Nam. Những yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc, sự thách thức trƣớc nguy cơ tụt hậu trên con đƣờng tiến vào thế kỷ XXI bằng cạnh tranh trí tuệ đang đòi hỏi phải đổi mới giáo dục. Trong đó có việc đổi mới căn bản về phƣơng pháp dạy và học, sớm tiếp cận trình độ giáo dục Phổ thông ở các nƣớc phát triển trong khu vực và trên Thế giới nhằm nâng cao chất lƣợng giáo dục toàn diện thế hệ trẻ, phát triển nguồn nhân lực trong giai đoạn mới, phục vụ các yêu cầu đa dạng của nền Kinh tế – Xã hội đang là vấn đề đƣợc xã hội hết sức quan tâm. Luật Giáo dục (2005), [8 ] trong điều 28, đã ghi rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo cho học sinh; phù hợp với đặc điểm từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Các kỹ thuật dạy học tích cực là những kỹ thuật dạy học có ý nghĩa đặc biệt trong việc phát huy sự tham gia tích cực của HS vào quá trình dạy học, kích thích tƣ duy, sự sáng tạo và sự cộng tác làm việc của HS. Tính tích cực (TTC) là một phẩm chất vốn có của con ngƣời, bởi vì để tồn tại và phát triển con ngƣời luôn phải chủ động, tích cực cải biến môi trƣờng tự nhiên, cải tạo xã hội. Vì vậy, hình thành và phát triển TTC trong học tập là một trong những nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục. Tính tích cực học tập - về thực chất là TTC nhận thức, đặc trƣng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí lực và có nghị lực cao trong qúa trình chiếm lĩnh tri thức. TTC nhận thức trong hoạt động học tập liên quan trƣớc hết với động cơ học tập. Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú và tự giác là hai yếu tố tạo nên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh nếp tƣ duy độc lập. Suy nghĩ độc lập là mầm mống của sáng tạo. Ngƣợc lại, phong cách học tập tích cực độc lập sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú, bồi dƣỡng động cơ học tập. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 2 "Tích cực" trong PPDH - tích cực đƣợc dùng với nghĩa là hoạt động, chủ động, trái nghĩa với không hoạt động, thụ động chứ không dùng theo nghĩa trái với tiêu cực. PPDH tích cực hƣớng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của ngƣời học, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của ngƣời học chứ không phải là tập trung vào phát huy tính tích cực của ngƣời dạy, tuy nhiên để dạy học theo phƣơng pháp tích cực thì giáo viên phải nỗ lực nhiều so với dạy theo phƣơng pháp thụ động. Muốn đổi mới cách học phải đổi mới cách dạy. Cách dạy chỉ đạo cách học, nhƣng ngƣợc lại thói quen học tập của trò cũng ảnh hƣởng tới cách dạy của thầy. Chẳng hạn, có trƣờng hợp học sinh đòi hỏi cách dạy tích cực hoạt động nhƣng giáo viên chƣa đáp ứng đƣợc, hoặc có trƣờng hợp giáo viên hăng hái áp dụng PPDH tích cực nhƣng không thành công vì học sinh chƣa thích ứng, vẫn quen với lối học tập thụ động. Vì vậy, giáo viên phải kiên trì dùng cách dạy hoạt động để dần dần xây dựng cho học sinh phƣơng pháp học tập chủ động một cách vừa sức, từ thấp lên cao. Thực tiễn giảng dạy nhiều năm tại trƣờng THPT số 2 Mƣờng Khƣơng cho thấy: Đầu vào của phần lớn học sinh là học lực yếu đặc biệt là môn toán. Với môn học này, còn nhiều em bị “rỗng” kiến thức, kĩ năng tính toán cơ bản rất yếu dẫn đến các em rất sợ học toán. Bên cạnh đó, do đặc trƣng vùng miền, là một tỉnh miền núi vùng cao. đồng bào ở nơi đây đa phần là dân tộc thiểu số, ít ngƣời, trình độ dân trí còn hạn chế, kinh tế còn nhiều khó khăn, dẫn đến họ chƣa quan tâm nhiều đến con em mình. HS phần lớn lại là lao động chính trong gia đình nên thời gian và điều kiện học hành còn thiếu thốn. Do hệ quả của phổ cập THCS, bệnh thành tích nên tỉ lệ học sinh ngồi nhầm chỗ là rất phổ biến. Nhiều trƣờng hợp học sinh vào THPT còn chƣa đọc thông viết thạo, nhiều phép toán cộng, trừ, nhân, chia còn chƣa thông thạo dẫn đến rất khó khăn cho việc tiếp cận kiến thức mới. Trƣớc những thực trạng trên, chúng tôi nhận thấy: Cần có những kĩ thuật dạy học hợp lí để lấp “ lỗ hổng” kiến thức, trang bị kiến thức mới nhằm tạo sự tự tin cho học sinh trong học tập môn toán và chúng tôi đã lựa chọn thực hiện đề tài: “Áp dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong dạy học môn toán cho học sinh yếu kém lớp 10 tỉnh Lào Cai” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 3 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở tìm hiểu rõ nguyên nhân dẫn đến học yếu, kém môn Toán của học sinh lớp 10 ở miền núi tỉnh Lào Cai và những kĩ thuật dạy học tích cực, xây dựng một số biện pháp áp dụng kĩ thuật dạy học tích cực, góp phần giúp học sinh yếu kém tỉnh Lào Cai học tốt môn toán lớp 10. 3 . Giả thuyết khoa học Nếu xác định đƣợc rõ nguyên nhân dẫn đến học yếu kém môn Toán của học sinh và áp dụng hợp lí những kĩ thuật dạy học tích cực thì sẽ nâng cao đƣợc chất lƣợng học tập môn Toán của học sinh. 4. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Toán 10 THPT. 4.2. Đối tƣợng nghiên cứu: Các biện pháp sử dụng các kĩ thuật dạy học tích cực trong việc giúp đỡ HSYK miền núi học tốt môn Toán lớp 10 THPT. 4.3. Phạm vi nghiên cứu: Học sinh yếu kém môn Toán 10 THPT ở tỉnh miền núi Lao Cai. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu lý luận về Phƣơng pháp dạy học tích cực và kĩ thuật dạy học tích cực - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc khắc phục tình trạng HSYK môn Toán THPT - Điều tra hồ sơ, nhu cầu học tập môn toán của học sinh lớp 10. Khảo sát việc học môn Toán của HSYK lớp 10, các nguyên nhân học yếu kém Toán của HS và thực trạng giúp đỡ học sinh yếu kém môn Toán của các trƣờng vùng núi tỉnh Lao Cai. - Đề xuất một số biện pháp sử dụng kĩ thuật dạy học tích cực, góp phần giúp học sinh yếu kém tỉnh Lào Cai học tốt môn toán lớp 10. - Thiết kế một số giáo án minh họa cho việc sử dụng những kĩ thuật dạy học tích cực đã đề xuất. - Thực nghiệm sƣ phạm tại trƣờng THPT số 2 Mƣờng Khƣơng nhằm kiểm nghiệm giả thuyết và khả thi của các biện pháp đã đề xuất. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu - PP nghiên cứu lý luận : Tìm hiểu, nghiên cứu tài liệu về các vấn đề liên quan đến đề tài của luận văn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 4 - PP quan sát, điều tra: Điều tra quan sát và phỏng vấn để tìm hiểu hồ sơ cá nhân học sinh, thực trạng dạy và học toán THPT ở Lào Cai. -PP thực nghiệm sƣ phạm: Tiến hành dạy thực nghiệm và sử dụng pp thống kê toán học để sử lí, đánh giá các số liệu thu đƣợc trong điều tra và thực nghiệm sƣ phạm. - PP nghiên cứu trƣờng hợp: Tiến hành theo dõi và phân tích quá trình tiến bộ của những trƣờng hợp cụ thể, góp phần khẳng định tính hiệu quả của những biện pháp sƣ phạm đã đề xuất. -. PP thống kê Toán học:Xử lí, đánh giá các số liệu thu đƣợc trong điều tra và thử nghiệm sƣ phạm. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn Chƣơng 2: Một số biện pháp áp dụng các kĩ thuật dạy học tích cực trong việc giúp đỡ HSYK học tốt môn toán lớp 10 thpt. Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1.Quan niệm về dạy học môn toán theo định hƣớng tích cực 1.1.1. Quan niệm về học và dạy học Học và dạy học là một vấn đề cơ bản của bất cứ nền giáo dục nào. Một đất nƣớc đƣợc gọi là nƣớc có nền giáo dục phát triển phụ thuộc rất nhiều vào cách học và dạy học trong tất cả các nhà trƣờng, đặc biệt là ở nhà trƣờng phổ thông. Do đó, việc hiểu đúng bản chất của quá trình dạy học có ý nghĩa quan trọng trong định hƣớng cho sự phát triển nền giáo dục nƣớc nhà. Chính vì thế, điều trƣớc tiên cho mỗi giáo viên là cần phải có những hiểu biết nhất định về dạy và học. Qua nghiên cứu, chúng ta thấy: dạy học có từ thời cổ đại Hy Lạp (tức là thế kỷ thứ V trƣớc công nguyên). Ngƣời mở trƣờng dạy học có bài bản đầu tiên là Platon (427- 347 trƣớc CN). Ông mở trƣờng tại khu rừng gần thành Aten. Đây là khu rừng nhân dân Hy Lạp trồng để tƣởng niệm thần Acađem, nên trƣờng có tên là Acađêmi, về sau các viện Hàn lâm của các nƣớc trên thế giới đều lấy tên là Acađêmic. Trƣớc kia, Platon cho rằng: “Dạy học là một cách kích thích linh hồn”. Quan niệm này xuất phát từ cơ sở triết học coi con ngƣời có hai phần: phần Thể xác (do tình yêu giữa cha và mẹ tạo ra) và phần Linh hồn