B. Russell -Nhà triết học, nhà nhân văn học kiệt xuất của thế kỷ XX

DANH NHÂN TRIẾT HỌC B. Russell - Nhà triết học, nhà nhân văn học kiệt xuất của thế kỷ XX B. Russell là nhà triết học, lôgíc học, toán học, xã hội học và chính luận kiệt xuất của thế kỷ XX, người đoạt giải thưởng Nobel về văn học. Ông là nhà tư tưởng luôn khát khao tìm kiếm chân lý, cố gắng sử dụng những thành tựu của các khoa học khác cho triết học. Là một nhà hoạt động xã hội nổi tiếng, ông luôn đưa ra phản ứng mạnh mẽ và tham gia tích cực vào những sự kiện xã hội diễn ra trên thế giới, hăng hái đấu tranh chống lại chủ nghĩa quân phiệt, đấu tranh vì hòa bình và quan hệ công bằng, bình đẳng giữa các quốc gia. Cho đến nay, các tư liệu viết về B.Russell là rất nhiều và những tư tưởng triết học của ông vẫn luôn là đề tài được nhiều học giả trên thế giới tiếp tục nghiên cứu(1). B.Russell sinh ngày 18 tháng 03 năm 1872 trong một gia đình quý tộc Anh lâu đời. Cha ông - Huân tước B.Emberti là một người cấp tiến, là học trò và bạn vong niên của John Stuart - tác giả của Phân tích niềm tin tôn giáo. Mặc dù B.Russell là người nối dõi dòng họ quý tộc cao quý, song ông lại buộc phải bước vào đời bằng sức lực riêng của bản thân mình, trong khi anh trai ông lại nhận được quyền trở thành nghị sĩ theo luật lệ nước Anh thời bấy giờ. Sau này, B.Russell đã trở thành người phản đối chế độ bảo thủ hiện tồn ở nước Anh. Ông bắt đầu truyền bá những tư tưởng về “xã hội Fabian” (một tổ chức cải cách ở Anh, được thành lập vào năm 1883 -1884 bởi một nhóm trí thức theo khuynh hướng bác bỏ đấu tranh giai cấp và cách mạng, tuyên truyền cho bước chuyển từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội theo con đường cải cách) và gia nhập Đảng Lao động, công khai vạch trần những khiếm khuyết của chế độ xã hội tư sản. Trong lĩnh vực triết học, B.Russell đã trải qua một quá trình tiến hóa lâu dài. Trong Lịch sử triết học phương Tây (1946), B.Russell đã thừa nhận rằng, chủ nghĩa duy nghiệm phân tích hiện đại, bao gồm cả triết học của ông, chỉ khác với chủ nghĩa duy nghiệm duy tâm của Berkley và Hume ở chỗ, nó đã đưa công nghệ toán học và lôgíc học phát triển vào triết học. Có thể nói, đóng góp cơ bản của B.Russell trong lĩnh vực triết học là ở chỗ, ông đã đặt ra vấn đề cần phải hợp nhất triết học với những thành tựu mới nhất của lôgíc học, toán học và quan tâm đến những kết luận triết học được rút ra từ các nghịch lý lôgíc. Từ năm 1898 đến năm 1920, B.Russell tự gọi mình là người theo “nguyên tử luận lôgíc”. Trong những năm tiếp theo, ông là người theo “nhất nguyên luận trung lập”, sau đó là “chủ nghĩa thực chứng lôgíc”. Tuy nhiên, trong Sự phát triển triết học của tôi (1959), ông lại thừa nhận mình đã quay lại với học thuyết của Hume khi đưa vào đó một sự bổ sung mang tính duy thực mới. Xem xét một cách cụ thể hơn quá trình phát triển tư tưởng triết học của B.Russell, chúng ta thấy: Năm 1889, B.Russell theo học tại Đại học Cambridge. Ở đây, ông đã chịu ảnh hưởng của “chủ nghĩa duy tâm tuyệt đối” (khách quan). Các nhà triết học thuộc trường phái này là những người tích cực truyền bá chủ nghĩa duy tâm Hegel mới và thần học, đấu tranh chống lại chủ nghĩa duy vật. Ông viết: “Từ năm 1892, tất cả những gì có ảnh hưởng đến tôi đều là ảnh hưởng từ phía chủ nghĩa duy tâm Đức, hoặc là của Kant, hoặc là của Hegel”(2). Dưới ảnh hưởng này, B.Russell đã hoàn thành tác phẩm triết học đầu tay Kinh nghiệm luận chứng hình học vào năm 1898. Cuối 1898, khi nghiên cứu Bản chất của phán đoán và Bác bỏ chủ nghĩa duy tâm của J.Moore - những tác phẩm đề cập đến vấn đề quan hệ giữa trực giác với các đối tượng vật lý, B.Russell đã từ bỏ “chủ ghĩa duy tâm tuyệt đối”. Chính vào thời kỳ này, chủ nghĩa duy thực mới đã xuất hiện trong triết học Anh - Mỹ dưới ảnh hưởng của sự phát triển với tốc độ vũ bão của các khoa học nhằm khôi phục xu hướng thực chứng ở thế kỷ XIX và xây dựng “triết học khoa học” trên cơ sở kết hợp chủ nghĩa duy tâm chủ quan và chủ nghĩa duy tâm khách quan. Từ 1898 đến 1920, sự tiến hóa triết học của B.Russell đã diễn ra trong khuôn khổ của trào lưu triết học này. Trong Lược khảo triết học (1910), B.Russell đã đoạn tuyệt với “chủ nghĩa duy tâm tuyệt đối” của F.Bredli, bác bỏ cái gọi là “lý thuyết quan hệ nội tại” của F.Bredli nhằm bảo vệ “lý thuyết quan hệ ngoại tại” và thừa nhận chủ nghĩa đa nguyên bản thể luận. Vào năm 1918, B.Russell đã thừa nhận lập trường chủ yếu của ông là “chủ nghĩa duy thực”(3). Tuy nhiên, ông lại kết hợp những kết luận duy thực mới của mình với các chủ đề khác nhằm phản ứng lại những vấn đề mới xuất hiện trong lôgíc học và toán học thế kỷ XX và bắt tay vào việc xây dựng phương pháp phân tích để nghiên cứu những vấn đề triết học. Khi đó, phương pháp phân tích được F.Bacon và T.Hobbes đưa vào triết học đã mang một diện mạo mới do các khái niệm lôgíc học và toán học quy định và do vậy, khi nói đến phân tích trước hết có nghĩa là chuẩn xác hóa những định nghĩa nhờ chuyển hóa chúng. Dưới ảnh hưởng của đơn tử luận Leibniz và hệ thống triết học của nhà triết học theo chủ nghĩa duy thực mới - A.Meynong, B.Russell đã tiến hành lý giải thế giới như một kết cấu lôgíc - toán học, trong đó có sự tồn tại độc lập của các mối quan hệ mà cơ sở của chúng là những “sự kiện tản mạn” được ông hiểu là những tình huống cảm tính không thể phân chia tiếp được nữa. Trong Những vấn đề của triết học (1912), B.Russell tuyên bố rằng, việc thừa nhận sự tồn tại của những khách thể vật lý là một “giả thuyết khoa học”, bởi chúng ta không bao giờ có thể chứng minh được sự tồn tại của những sự vật khác ngoài bản thân chúng ta và kinh nghiệm của chúng ta(4). Sau này, quan niệm như vậy về thế giới đã trở thành một khuynh hướng đặc biệt, khi B.Russell triển khai những vấn đề của lôgíc toán. Năm 1900, B.Russell đã tích cực tham gia vào Hội nghị toán học ở Paris. Tại đây, ông đã làm quen với các công trình của nhà toán học người Italia - J.Peano và những người thuộc trường phái này. Điều này đã khiến ông phải quan tâm đến những công trình nghiên cứu sâu sắc hơn về sự luận chứng lôgíc học cho toán học và cho việc ứng dụng các phương pháp của lôgíc toán vào triết học. B.Russell đã cố gắng chứng minh rằng, triết học cần phải trở thành khoa học giống như toán học, còn toán học trở thành khoa học giống như lôgíc học. Từ quan niệm này, ông đã nghiên cứu các tác phẩm của nhiều nhà lôgíc học (A.J.Morgan, J.Boull, S.Jevons, H.Frege, v.v.) và tiến hành những tìm tòi, nghiên cứu riêng của mình. Nhờ những tìm tòi ấy, ông đã viết các tác phẩm chuyên sâu về sự luận chứng lôgíc học cho toán học ở hai thập niên đầu thế kỷ XX. Năm 1903, B.Russell cho xuất bản Những nguyên lý của toán học, trong đó ông giữ lập trường duy danh, chứ không phải duy thực đối với các khái niệm của lôgíc toán. Sau đó vài năm, ông cùng với nhà duy thực nổi tiếng người Anh là A.N.Whitehead đã biên soạn tác phẩm gồm 3 tập về lôgíc toán cổ điển Principia Mathematica (1910-1913). “Mục đích của công trình nghiên cứu này, - B.Russell viết, - là nhằm chỉ ra rằng, toàn bộ toán học thuần tuý đều bắt nguồn từ các tiền đề lôgíc học thuần tuý và chỉ sử dụng những khái niệm được khẳng định bởi những thuật ngữ lôgíc học”(5). Động cơ để B.Russell viết tác phẩm này là việc ông phát hiện ra nghịch lý tập hợp của mọi tập hợp hữu hạn trong hệ thống Frege. Trong Lời nói đầu cho triết học toán học (1918), B.Russell đã lưu ý tới một thực tế là, mặc dù toán học và lôgíc học đã hình thành như hai khoa học hoàn toàn khác nhau, nhưng giờ đây “toán học đã bắt đầu mang tính lôgíc học nhiều hơn, còn lôgíc học cũng mang tính toán học nhiều hơn”(6). Và, khi xây dựng lôgíc học, B.Russell đã phân định rành mạch giữa lôgíc học mệnh đề và lôgíc học lớp, phát triển lý thuyết hàm chân thực và phương pháp ma trận. Những cách tân này là một bước tiến quan trọng trên con đường phát triển của lôgíc học, đi vào di sản lôgíc học cổ điển. Trong Principia Mathematica, B.Russell tuyên bố “hoàn toàn có thể xây dựng được lôgíc học của toán học mà không dẫn đến những mâu thuẫn”(7) và đi đến kết luận rằng, để loại bỏ nghịch lý thì cần phải phân biệt rõ các cấp độ ngôn ngữ, và dựa trên cơ sở đó, cấm áp dụng các đặc trưng của một cấp độ này vào cấp độ khác. Để đạt được mục đích này, năm 1908, B.Russell đã xây dựng lý thuyết phân cấp các cấp độ khách thể của thao tác lôgíc và coi đó là cơ sở của hệ thống Principia Mathematica. Sau đó, tư tưởng này của ông đã kích thích A.Tarssky nghiên cứu một cách hết sức căn bản về khái niệm tính chân thực trong ngôn ngữ hình thức. Chủ ý của B.Russell là quy toán học về lôgíc học, tức là xây dựng một hệ thống lôgíc học toàn vẹn và không có nghịch lý, mà khi xuất phát từ một số những “mệnh đề nguyên tử” sơ đẳng đã không thể thực hiện được. Theo ông, các nghịch lý lôgíc bị loại bỏ bằng cái giá là đánh mất các lớp định đề chân thực, không nghịch lý là điều rất quan trọng đối với toán học. Và, khi không thể chạy trốn khỏi các tiền đề nằm ngoài lôgíc học, thất bại này còn gắn liền với quan niệm duy tâm về toán học và lôgíc học. Từ quan niệm này, B.Russell đã lý giải các bộ môn khoa học này như các khoa học “tiên nghiệm”, tức là hoàn toàn nằm ngoài kinh nghiệm và không phụ thuộc vào cấu trúc của thế giới khách quan. Với B.Russell, toán học và lôgíc học là những lĩnh vực độc lập của tồn tại, không có quan hệ nào với thế giới kinh nghiệm và do vậy, chúng phù hợp với cả chủ nghĩa duy thực mới lẫn chủ nghĩa thực chứng mới. Quan niệm này đã đưa ông đến chỗ tách rời cái chung với cái riêng, cảm tính với lý tính, bởi theo ông, cái chung có thực tại độc lập nên những tư tưởng này là phù hợp với quan niệm gắn liền chủ nghĩa duy thực mới với quan niệm của Platon về khách thể toán học - lôgíc học. Coi yếu tố cơ bản của thế giới là “những ý niệm của Platon” hay những khái niệm chung tồn tại như một cái gì đó nằm ngoài thời gian, B.Russell đã khẳng định: “Thế giới khái niệm chung, được mô tả như một thế giới tồn tại bất biến, chặt chẽ, chính xác là cái hấp dẫn không chỉ đối với nhà toán học, với người sáng tạo ra các hệ thống siêu hình học, mà còn đối với cả những ai yêu thích sự hoàn hảo hơn sự sống”(8). Theo ông, thế giới khái niệm chung và quan hệ giữa chúng chỉ khả tri đối với nhận thức “tiên nghiệm”, bởi nó đứng đối lập với thế giới tồn tại nhất thời, bao gồm những khách thể vật lý cùng với những quan hệ đặc thù của chúng và đời sống tinh thần. Thế giới phát sinh này là cái được đem lại cho chúng ta thông qua kinh nghiệm trực tiếp mà B.Russell đã hạn chế nó ở nội dung của các cảm giác. Bất chấp những luận điểm duy thực mới, trong ý thức của B.Russell vẫn xuất hiện giải pháp đưa ông đến gần với lập trường của chủ nghĩa thực chứng lôgíc. Cái đóng vai trò quan trọng, xét về phương diện này, là lý thuyết mệnh đề mô tả “biểu tượng không đầy đủ” và “kết cấu lôgíc” mà ông đã xây dựng vào năm 1905. Không dừng lại ở chức năng lôgíc thuần tuý của mệnh đề mô tả, B.Russell còn biến lý thuyết này thành một quan điểm nhận thức luận và áp dụng nó vào triết học. Xuất phát từ mong muốn rút ra các kết luận triết học rộng lớn từ các khái niệm và quan hệ lôgíc, ông đã áp dụng lôgíc học vào triết học, đồng thời hướng những tìm tòi triết học vào lôgíc học. Trong cuốn Nhận thức của chúng ta về thế giới bên ngoài như lĩnh vực tác động của phương pháp khoa học trong triết học (1914), B.Russell đã đi đến quan niệm rằng, “nghiên cứu lôgíc học trở thành nghiên cứu chủ yếu trong nghiên cứu triết học; nó đem lại phương pháp nghiên cứu triết học, còn toán học đem lại phương pháp cho vật lý học”(9). Theo ông, đối tượng của triết học cần phải là sự phân tích các khoa học về mặt lôgíc học; nó có nhiệm vụ phát hiện ra cấu trúc tối hậu của tư liệu khoa học dưới dạng những sự kiện đơn giản và có thể ghi nhận được nhờ những mệnh đề đơn giản. Trong lý thuyết mô tả, phù hợp với định hướng duy danh của mình trong vấn đề này, B.Russell đã chứng minh rằng, các mệnh đề mô tả có chức năng ký hiệu - lôgíc khác với tên gọi của nó và không mang nghĩa của bản thân đối tượng. Chúng là biến thể của các “biểu tượng không đầy đủ”, không có nghĩa xác định. Nếu mệnh đề này biểu thị một cái gì đó khác với “biểu tượng không đầy đủ” thì nó là mệnh đề sai. Để thoát ra khỏi bế tắc này, theo ông, cần phải thừa nhận mệnh đề mô tả không biểu thị denotate (tên gọi), mặc dù điều đó mâu thuẫn với ngôn ngữ hàng ngày. Thế nhưng, đó lại là sai lầm của trực giác ngôn ngữ, mà theo B.Russell, việc xác định nó cho phép chúng ta né tránh được những thuật ngữ riêng và giải quyết được nghịch lý tồn tại của những đối tượng không tồn tại. Tuy nhiên, những luận điểm ấy đã đưa Russell đến những sai lầm nghiêm trọng về phương diện triết học. Khi chuyển “tồn tại” sang biểu tượng (quantum) của các mệnh đề hiện sinh và thay thế vấn đề về tồn tại bằng vấn đề về sự “giả định” có chung những dấu hiệu nằm trong mệnh đề mô tả, B.Russell đã tuyệt đối hóa một cách sai lầm ý nghĩa của thao tác này, đã hòa tan các loại hình tồn tại khác nhau về chất vào khái niệm “tồn tại nói chung” và chuyển dịch một cách sai trái tính không có vị từ của “tồn tại nói chung” sang mọi loại hình ấy. Không chỉ thế, ông còn đồng nhất mọi loại hình tồn tại với tồn tại trong ý thức của chủ thể có tư duy lôgíc. Qua đó, vấn đề tồn tại đã được ông lý giải theo lối duy tâm chủ quan. Trong Nhận thức của chúng ta về thế giới bên ngoài như những tác động của phương pháp khoa học trong triết học, B.Russell đã cố gắng giải phóng hoàn toàn khỏi khái niệm “khách thể vật chất”. Ông phân tích những dữ liệu cảm tính mà, xét từ góc độ phân tích, được gọi là “dữ liệu tối hậu” về thế giới do tính không quy giản được của chúng. Quan điểm “nguyên tử luận lôgíc” và “nhất nguyên luận trung lập” của ông đã bắt đầu hình thành ở đây. Lý thuyết “nguyên tử luận lôgíc” (“chủ nghĩa đa nguyên tuyệt đối”) được B.Russell đưa ra trong các bài viết của hợp tuyển Chủ nghĩa thần bí và lôgíc học (1917) và trong tập bài giảng Triết học của nguyên tử luận lôgíc (1918). Lý thuyết này “thường xuyên len lách vào triết học thông qua việc nghiên cứu toán học một cách có phê phán”(10). Cái đã có ảnh hưởng đáng kể đến việc hình thành quan điểm đa nguyên luận này của B.Russell là Lược khảo lôgíc học - triết học của L.Wittgenstein. Theo B. Russell, nhiệm vụ của nguyên tử luận lôgíc là sử dụng những sự kiện tối giản để tạo ra một bức tranh khoa học về cấu trúc một cách phù hợp với cấu trúc của ngôn ngữ lý tưởng về mặt lôgíc, giống như ngôn ngữ của “Principia Mathematica”. Song, nguyên tử luận lôgíc lại hóa ra là một sự tư biện trừu tượng và tất yếu dẫn đến chủ nghĩa duy ngã. Trong Phân tích tinh thần (1921), Phân tích vật chất (1927) và Lược khảo triết học (1928), do ảnh hưởng của nhà triết học thực dụng W.Jemes, của những người theo “chủ nghĩa duy thực mới” và chủ nghĩa Mach ở Mỹ, B.Russell đã phát triển hệ thống “nhất nguyên luận trung lập” mà theo đó, cơ sở đầu tiên của vạn vật không phải là vật chất, mà là một “vật liệu trung lập” nào đó và cũng do vậy, ranh giới giữa cái vật chất và cái tinh thần, cái vật lý và cái tâm lý bị thủ tiêu. Phát triển quan niệm này, trong Phân tích vật chất, ông đã tuyên bố rằng, “vật chất trở nên ít có tính vật chất hơn, còn tinh thần - ít có tính tinh thần hơn so với lẽ phải giả định”(11). Theo ông, tinh thần và vật chất không đối lập nhau, không khác nhau và do vậy, “không còn tồn tại nhị nguyên luận của vật chất và lý tính: vật chất trở nên giống với lý tính hơn, lý tính trở nên giống với vật chất hơn”(12). Thực ra, B.Russell, cũng thừa nhận có một sự khác biệt nào đó giữa cái vật lý và cái tâm lý, nhưng ông cho đó chỉ là sự khác biệt về quan hệ, chứ không phải về phương diện bản thể luận của chúng. Theo ông, “vật liệu trung lập” hay các bộ phận của nó (“những thể thống nhất trung lập”) có thể được tổ chức theo các con đường khác nhau, theo các loại quan hệ khác nhau, cấu thành vật chất trong một số trường hợp, còn tinh thần - trong một số trường hợp khác. “Vật lý học nghiên cứu một số quan hệ, còn tâm lý học thì nghiên cứu một số quan hệ khác”(13). Vào năm 1940, B.Russell đã xuất bản một công trình nghiên cứu mới của ông - Nghiên cứu nghĩa và chân lý, trong đó, mặc dù vẫn thể hiện thiện cảm với chủ nghĩa thực chứng lôgíc và tán thành với nó ở nhiều điểm, song ông không chấp nhận chủ nghĩa thỏa hiệp và chủ nghĩa vật lý của các nhà thực chứng lôgíc và phê phán họ ở điểm này. Ông cũng bác bỏ lập trường của E.Mach. Khác với tất cả các nhà triết học ấy, ông đã cố gắng lý giải khái niệm “sự kiện” như một cái khách quan và không phụ thuộc vào tư duy của chúng ta. Thế nhưng, ông đã không đi đến chủ nghĩa duy vật, vì “sự kiện” theo quan niệm của ông, là cái khác với “những yếu tố kinh nghiệm”, không mang tính chủ quan, nhưng lại phụ thuộc vào “khách thể” mà xét về thực chất, là những kết cấu lôgíc dựa trên “những yếu tố kinh nghiệm” và do vậy, không chỉ một vòng tròn luẩn quẩn đã xuất hiện trong suy luận của ông, mà cả chủ nghĩa hiện tượng cũng xuất hiện. Trong một tác phẩm lớn - Nhận thức của con người, lĩnh vực và giới hạn của nó (1948) mà B.Russell đã giành tám năm để hoàn thành nó, dường như ông muốn tổng kết quá trình hình thành và phát triển quan điểm nhận thức luận của mình. Trong tác phẩm này, sắc thái của chủ nghĩa hoài nghi và thuyết bất khả tri lại nổi bật lên. Nếu như, trong Phân tích vật chất, ông đã khẳng định “lập trường duy nhất hợp lý trong các vấn đề về thế giới vật lý là ở thuyết bất khả tri hoàn toàn đối với vạn vật”(14), thì trong tác phẩm này, ông đã đưa ra quan niệm về tính bất khả tri của chân lý. Khi đặt vấn đề liệu chúng ta có hiểu biết chắc chắn về tính chân thực của các kết luận khoa học hay không, ông cho rằng, “nhận thức chịu sự chi phối quá lớn của những tiền đề sinh học và do vậy, là ảo tưởng lừa dối”(15). Điều đó cho thấy B.Russell đã trở nên đặc biệt gần gũi với những quan điểm của Hume. Thực ra, B.Russell đã cố gắng thoát ra khỏi vũng lầy của sự hoài nghi tuyệt đối, khi ông thừa nhận niềm tin là cái nằm ngoài kinh nghiệm và sự tồn tại của thế giới bên ngoài. Theo ông, “nếu loại bỏ niềm tin như vậy sẽ không còn cơ sở nào để thừa nhận khoa học trong khuôn khổ rộng lớn của nó, mà việc không thừa nhận khoa học thì lại là điều không hợp lý”(16). Để khoa học trở nên hợp lý, B.Russell đã đưa ra năm định đề nhận thức lý luận: “tính bất định giả danh của những hiện tượng, tính độc lập của quan hệ nhân quả, tính liên tục về không - thời gian, định đề cấu trúc và định đề ngoại tỷ”, mà theo ông, là cần thiết để minh biện cho những khái quát bằng quy nạp trong khoa học và là những định đề mang tính tiên nghiệm(17). Sự phát triển triết học của tôi là công trình kết thúc quá trình hình thành và phát triển tư tưởng triết học của B.Russell. Ở đây, ông đã một lần nữa cố gắng khắc phục bất khả tri luận, nhưng lại thất bại. Luận chiến với các đại diện của chủ nghĩa thực chứng lôgíc và trường phái “phân tích ngôn ngữ”, B.Russell đã chỉ rõ sự bất đồng chủ yếu giữa ông với họ thể hiện ở sự bất đồng về luận điểm coi việc thừa nhận sự tồn tại của thế giới bên ngoài là một sự nhảm nhí đã lỗi thời. Theo ông, sự thất bại về phương diện triết học của họ được thể hiện ở chỗ, họ đã lãng quên lẽ phải và sa vào chủ nghĩa duy ngã. Rằng, triết học phân tích ngôn ngữ đã “không căn cứ trên một cơ sở rộng rãi, vững chắc của nhận thức và tách rời khỏi thế giới mà triết học từ Thalet đến nay vẫn cố gắng hiểu”(18). Trong thời kỳ thế chiến thứ nhất và sau đó là trước thế chiến thứ hai, B.Russell đã thể hiện rõ là người theo chủ nghĩa hòa bình, khi phản đối nước Anh tham gia chiến tranh. Vì lý do này, ông đã từng bị cầm tù trong thời gian thế chiến thứ nhất. Năm 1920, ông đến Liên Xô và đã tiếp xúc với V.I.Lênin. Trong Tiểu sử của mình (1968), ông đã ghi lại cuộc gặp gỡ này và khẳng định khô