Bài giảng Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội

BÀI 1 TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI I. TRIẾT HỌC LÀ GÌ ? 1. Triết học và đối tượng của triết học a) Khái niệm triết học; nguồn gốc của triết học Triết học ra đời ở cả phương Đông và phương Tây vào khoảng từ thế kỷ thứ VIII đến thế kỷ VI trước Công nguyên tại một số trung tâm văn minh cổ đại của nhân loại như Trung Quốc, Ấn Độ và Hy Lạp. Người Trung Quốc hiểu triết học là sự truy tìm bản chất của đối tượng, triết học chính là trí, là sự hiểu biết sâu sắc của con người. Người Ấn Độ hiểu triết học là con đường suy ngẫm để dẫn dắt con người đến với lẽ phải. Ở Phương Tây, thuật ngữ triết học có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp, có nghĩa là “yêu thích (philos) sự thông thái (sophia)”. Với người Hy Lạp, philosophia vừa mang tính định hướng, vừa nhấn mạnh đến khát vọng tìm kiếm chân lý của con người. Như vậy là ở cả phương Đông và phương Tây, ngay từ đầu, triết học đã là hoạt động tinh thần, thể hiện khả năng nhận thức, đánh giá của con người, nó tồn tại với tư cách là một hình thái ý thức xã hội. Có nhiều cách định nghĩa khác nhau về triết học, song chung quy lại : Triết học là hệ thống tri thức lý luận chung nhất của con người về thế giới và về vị trí, vai trò của con người trong thế giới ấy. Triết học là hệ thống tri thức lý luận chung nhất ở trình độ trừu tượng hoá của con người với trình độ cao nhất định, cho nên nó không thể xuất hiện cùng sự xuất hiện của xã hội loài người. 5 Từ buổi bình minh của nhân loại, để tồn tại, con người đã tiến hành hoạt động lao động sản xuất và những hoạt động khác nhau. Điều đó đem lại cho con người những tri thức nhất định về thế giới xung quanh và về bản thân con người, song đây mới chỉ là những tri thức rời rạc, còn ở dạng huyền thoại, chưa có hệ thống. Hệ thống tri thức lý luận triết học chỉ có thể xuất hiện trong những diều kiện nhất định. Đó là: - Con người đã tích luỹ được những tri thức, đạt đến khả năng rút ra được những quan niệm chung về thế giới và vị trí của con người trong thế giới đó. - Xã hội đã phát triển đến thời kỳ xuất hiện tầng lớp lao động trí óc. Chính tầng lớp này đã nghiên cứu, hệ thống hoá những tri thức rời rạc thành hệ thống, thành lý luận và triết học ra đời. Những điều trên cho thấy: Triết học ra đời từ thực tiễn, xuất phát từ nhu cầu của thực tiễn; nó có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội. Về nguồn gốc nhận thức, đó là lúc nhận thức của con người đạt đến trình độ trừu tượng hoá, khái quát hoá, hệ thống hoá để xây dựng nên các học thuyết, thành lý luận. Về nguồn gốc xã hội, đó là lúc lao động đã phân chia thành lao động chân tay và lao động trí óc, tức là xã hội phát triển đến mức đã phân chia thành giai cấp, có Nhà nước, và chế độ chiếm hữu nô lệ đã thay thế chế độ công xã nguyên thuỷ. Vì vậy, ngay từ khi ra đời, triết học đã mang tính giai cấp, nghĩa là nó phục vụ cho lợi ích của những giai cấp, những tầng lớp, những lực lượng xã hội nhất định. Những nguồn gốc trên có quan hệ với nhau và sự phân chia nói trên cũng chỉ mang tính tương đối. b) Đối tượng của triết học, sự biến đổi đối tượng của triết học qua các giai đoạn lịch sử. Đối tượng của triết học thay đổi theo từng giai đoạn phát triển của lịch sử. 6 Triết học thời cổ đại được gọi là triết học tự nhiên, bao hàm tri thức về tất cả các lĩnh vực, không có đối tượng riêng. Đây là nguyên nhân sâu xa làm nảy sinh quan niệm về sau này cho rằng triết học là khoa học của mọi khoa học. Thời kỳ cổ đại, triết học đã đạt đựơc nhiều thành tựu rực rỡ cả ở phương Đông và phương Tây, mà ảnh hưởng của nó còn in đậm đối với sự phát triển của tri thức thời hiện đại, trong toán học, vật lý học, hoá học, thiên văn học và cả trong mỹ học, đạo đức học, dân tộc học, xã hội học ... Thời kỳ trung cổ, ở Tây Âu khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mọi lĩnh vực đời sống xã hội, triết học trở thành nô lệ của thần học. Triết học chỉ còn nhiệm vụ lý giải, chứng minh, biện hộ cho những tín điều trong Kinh thánh. Triết học tự nhiên bị thay bằng triết học kinh viện. Triết học thời kỳ này phát triển một cách chậm chạp trong đêm trường trung cổ. Đến thế kỷ XV, XVI, ở Tây Âu, xã hội bước vào thời kỳ quá độ từ chế độ phong kiến sang chế độ tư bản. Do yêu cầu của sự phát triển lực lượng sản xuất, nhất là trong công nghiệp, các bộ môn khoa học chuyên ngành đặc biệt là khoa học thực nghiệm đã ra đời với tính cách là những khoa học độc lập. Sự hình thành và phát triển quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, những phát hiện lớn về địa lý và thiên văn cùng những thành tựu khác của cả khoa học tự nhiên và khoa học xã hội đã mở ra một thời kỳ mới cho sự phát triển triết học. Triết học duy vật có cơ sở tri thức là các khoa học thực nghiệm đã phát triển nhanh chóng trong cuộc đâú tranh với chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo và nó đã đạt tới đỉnh cao mới trong thế kỷ XVII-XVIII ở Anh, Pháp, Hà Lan, với những đại biểu tiêu biểu như Ph.Bêcơn, T.Hôpxơ (Anh), Điđrô, Henvêtiút (Pháp), Xpinôda (Hà Lan)...Đây là thời kỳ phát triển mạnh của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa và cách mạng tư sản. Chủ nghĩa duy vật lúc này là thế giới quan của giai cấp tư sản đang lên. 7 Chủ nghĩa duy vật lúc đó là triết học trung thành với mọi học thuyết của khoa học tự nhiên, thù địch với mê tín, tôn giáo, chống duy tâm. Song đó là chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy móc, vì cơ sở của nó là khoa học thực nghiệm, nhất là cơ học và toán học. Tư duy triết học càng phát triển, phương pháp siêu hình được thay thế bằng phương pháp biện chứng. Các nhà triết học cổ điển Đức thế kỷ XVIII-XIX có những đóng góp to lớn. Phép biện chứng mặc dù là duy tâm chủ nghĩa của Cantơ và đỉnh cao là Hêghen đã có những cống hiến xuất sắc trong sự phát triển tư duy của nhân loại. Sự phát triển của các bộ môn khoa học cụ thể làm phong phú thêm tri thức của nhân loại và từng bước làm cho triết học không thể đóng vai trò mà một số người kỳ vọng là “khoa học của các khoa học”. Song chính sự phát triển của các khoa học và nhu cầu của tiến bộ xã hội đòi hỏi có một khoa học nghiên cứu những quy luật chung nhất của sự phát triển tự nhiên, xã hội và tư duy con người. Đó là triết học. Chủ nghĩa tư bản ra đời là một bước tiến trong lịch sử so với chế độ phong kiến. Song sự ra đời của nó lại đẻ ra những mâu thuẫn vốn có trong lòng chủ nghĩa tư bản. Lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ xung đột với quan hệ sản xuất tư nhân tư bản chủ nghĩa. Biểu hiện về mặt xã hội của mâu thuẫn đó là mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản. Đặc biệt là trong thời kỳ này, khoa học tự nhiên và khoa học xã hội phát triển mạnh mẽ. Những tiền đề khoa học tự nhiên, khoa học xã hội.....và thực tiễn xã hội yêu câù có một nền triết học mới ra đời, đáp ứng yêu cầu của lịch sử. Đó là triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của C.Mác. Đây là một giai đoạn trong lịch sử phát triển tư tưởng của nhân loại. Đoạn tuyệt triệt để với quan niệm “khoa học của các khoa học”, triết học mácxit xác định đối tượng nghiên cứu của mình là tiếp tục giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường chủ nghĩa duy vật biện chứng và nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư 8 duy. Đó là một khoa học triết học mở, phát triển cùng với sự phát triển của khoa học và thực tiễn xã hội và nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy. Triết học nghiên cứu thế giới bằng phương pháp của riêng mình, khác với các khoa học cụ thể. Nó xem xét thế giới như một chỉnh thể và đưa ra một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Điều đó chỉ có thể thực hiện được bằng cách tổng kết toàn bộ lịch sử khoa học và lịch sử của bản thân sự phát triển tư tưởng triết học. Chính vì tính đặc thù như vậy của đối tượng triết học mà vấn đề tư cách khoa học của triết học và đối tượng của nó đã gây ra những cuộc tranh luận kéo dài cho đến ngày nay. Nhiều học thuyết triết học hiện đại ở phương Tây muốn từ bỏ quan niệm truyền thống về triết học, xác định đối tượng nghiên cứu riêng cho mình như mô tả những hiện tượng tinh thần, phân tích ngữ nghĩa, chú giải văn bản... Ở đây, cần nói rõ rằng, mỗi khoa học cụ thể cung cấp cho con người tri thức từng mặt về thế giới. Tổng hợp các tri thức đó làm thành cơ sở của triết học. Sự phát triển của tri thức nhân loại ngày càng tăng nhanh, do vậy, nếu xa rời miếng đất sinh động của tri thức khoa học hiện đại, nhất là trong thời đại cách mạng khoa học và công nghệ hiện nay, xa rời thực tiễn xã hội, triết học sẽ không tránh khỏi biến thành một kết cấu kinh viện, tư biện, xa rời cuộc sống. Đồng thời, các khoa học cụ thể, khoa học tự nhiên, khoa học kỹ thuật, cũng như khoa học xã hội, sẽ không thể phát triển được, nếu không có sự chỉ đạo của một thế giới quan khoa học. Dù muốn hay không, tự giác hay không tự giác, thì các nhà khoa học cũng vẫn bị triết học chi phối. Vấn đề là ở chỗ, các nhà khoa học ấy được chi phối bởi một thứ triết học tồi tệ hợp mốt hay được hướng dẫn bởi một hình thức tư duy lý luận dựa trên sự hiểu biết về lịch sử tư tưởng và những thành tựu của nó. Triết học Mác - chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật 9 lịch sử- chính là hình thức tư duy lý luận đáp ứng yêu cầu đó của lịch sử. Triết học Mác - chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử - còn là phương pháp luận phổ biến của các ngành khoa học cụ thể. Các nhà khoa học cụ thể mà thiếu những kinh nghiệm tư duy duy vật biện chứng thì khó tránh khỏi những thiếu sót, sai lầm về thế giới quan và phương pháp luận, sẽ kìm hãm sự phát triển của chính bản thân khoa học. Cuộc khủng hoảng của khoa học tự nhiên (vật lý học) hồi cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX là do các nhà khoa học tự nhiên không nắm vững chủ nghĩa duy vật biện chứng. Chính vì vậy, V.I.Lênin đòi hỏi phải có sự liên minh chặt chẽ giữa các nhà triết học macxít với các nhà khoa học tự nhiên và các nhà khoa học nói chung. Đó cũng là cơ sở để các nhà triết học macxít có điều kiện tiếp tục khái quát các thành tựu mới nhất của khoa học và thực tiễn xã hội để phát triển triết học, và các nhà khoa học xây dựng cho mình một cơ sở thế giới quan và phương pháp luận khoa học. 2.Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan Thế giới quan là toàn bộ những quan niệm của con người về thế giới, về vị trí của con người trong thế giới, về bản thân của con người và về cuộc sống của con người và loài người. Trong thế giới quan có sự hoà nhập giữa tri thức và niềm tin. Tri thức là cơ sở trực tiếp cho sự hình thành thế giới quan, song nó chỉ gia nhập thế giới quan khi nó đã trở thành niềm tin, định hướng cho hoạt động của con người. Sự hình thành lý tưởng là trình độ phát triển cao của thế giới quan. Trước khi có thế giới quan triết học, nhận thức của con người còn ở giai đoạn huyền thoại. Huyền thoại là phương thức cảm nhận thế giới của người nguyên thuỷ. Trong huyền thoại, các yếu tố tri thức và cảm xúc, lý trí và tín ngưỡng, hiện thực và tưởng tượng, cái thật và cái hoang đường, v..v.. hoà quyện vào nhau. Khác với huyền thoại, trong niềm tin tôn giáo, tín ngưỡng cao hơn lý trí, cái ảo lấn át cái thực .v.v. 10 Còn triết học thể hiện quan niệm của con người dưới dạng hệ thống các phạm trù, quy luật như những bậc thang trong quá trình nhận thức thế giới. Với ý nghĩa đó, triết học được coi như trình độ tự giác trong quá trình phát triển của nhận thức con người. Nếu thế giới quan đựơc hình thành từ toàn bộ tri thức và kinh nghiệm sống của con người; trong đó tri thức của các khoa học cụ thể là cơ sở trực tiếp cho sự hình thành những quan niệm nhất định về từng mặt, từng bộ phận của thế giới, thì triết học, với phương thức tư duy đặc thù đã tạo nên hệ thống lý luận bao gồm những quan niệm chung nhất về thế giới với tư cách là một chỉnh thể, trong đó có con người và mối quan hệ của nó với thế giới xung quanh. Như vậy, triết học là hạt nhân lý luận của thể giới quan, là hệ thống các quan điểm lý luận chung nhất về thế giới và vị trí của con người trong thế giới đó. II. VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC. CHỦ NGHĨA DUY VẬT VÀ CHỦ NGHĨA DUY TÂM 1. Vấn đề cơ bản của triết học Theo Ăngghen: “Vấn đề cơ bản lớn của mọi triết học, đặc biệt là của triết học hiện đại, là vấn đề quan hệ giữa tư duy với tồn tại”1. Vấn đề cơ bản của triết học có hai mặt: Mặt thứ nhất, giữa ý thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào? Mặt thứ hai, ý thức của chúng ta có thể phản ánh trung thực thế giới khách quan không? Hay nói một cách khác, con người có khả năng nhận thức được thế giới hay không? Vấn đề quan hệ giữa tư duy và tồn tại là vấn đề cơ bản trong tất cả các vấn đề mà triết học giải quyết. Bởi vì: Một là, đó là vấn đề triết học rộng nhất, chung nhất. Hai là, nếu không giải quyết được vấn đề này thì không 1 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 1995, t.21, tr.403. 11 thể tiếp tục giải quyết các vấn đề khác, những vấn đề ít chung hơn. Ba là, giải quyết vấn đề này như thế nào sẽ quyết định tính chất của thế giới quan của các nhà triết học. Và thế giới quan ấy là cơ sở tạo ra phương hướng để xem xét và giải quyết tất cả những vấn đề còn lại. Với ý nghĩa đó, vấn đề quan hệ giữa ý thức và vật chất là vấn đề cơ bản, chủ yếu của triết học. Các học thuyết triết học được chia thành hai trào lưu cơ bản: duy vật hay duy tâm, điều đó tuỳ thuộc vào tính chất việc giải quyết vấn đề cơ bản này. Tất cả các hệ thống triết học thừa nhận tồn tại, tự nhiên, vật chất là cái có trước; ý thức, tinh thần là cái có sau, đó là chủ nghĩa duy vật. Còn các hệ thống triết học coi ý thức là cái có trước, tồn tại là cái có sau, đó là trào lưu duy tâm. Việc xem xét và giải quyết vấn đề cơ bản của triết học là tiêu chuẩn khoa học duy nhất để xác định tất cả các học thuyết triết học đã, đang và sẽ tồn tại là thuộc trào lưu nào: duy vật hay duy tâm ? 2. Các trường phái triết học a) Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm Tuỳ theo cách giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học mà các nhà triết học thuộc trường phái duy vật hay duy tâm: Trường phái duy vật coi vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định ý thức. Cách giải quyết này thừa nhận tính thứ nhất thuộc về vật chất, tính thứ hai là ý thức. Trường phái duy tâm coi ý thức có trước, vật chất có sau, ý thức quyết định vật chất. Cách giải quyết này thừa nhận tính thứ nhất thuộc về ý thức, tính thứ hai là vật chất. Đây là hai trường phái lớn thừa nhận chỉ một trong hai thực thể (vật chất hoặc ý thức) là cái có trước và quyết định cái kia, nghĩa là cho thế giới chỉ có một nguồn gốc duy nhất. Đó là phái nhất nguyên luận (duy vật hoặc duy tâm). Ngoài hai trường phái lớn, còn có các nhà triết học coi vật chất và ý 12 thức tồn tại độc lập, chúng không nằm trong quan hệ sản sinh, cũng không nằm trong quan hệ quyết định nhau. Chúng là hai nguồn gốc tạo nên thế giới. Đó là phái nhị nguyên luận. Có nhà triết học như Lépnít (người Đức) chẳng hạn lại cho rằng vạn vật là do vô số nguyên thể độc lập cấu thành. Đó là quan điểm đa nguyên luận triết học. Nhị nguyên luận thường sa vào chủ nghĩa duy tâm, còn đa nguyên luận triết học là một học thuyết triết học duy tâm. - Chủ nghĩa duy vật: Chủ nghĩa duy vật có ba hình thức cơ bản: chủ nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa duy vật máy móc, siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng. + Chủ nghĩa duy vật chất phác, ngây thơ thời cổ đại: Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này, trong khi thừa nhận tính thứ nhất của vật chất đã đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể và những kết luận của nó mang nặng tính trực quan, nên ngây thơ, chất phác. Tuy còn rất nhiều hạn chế, nhưng chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại nói chung đúng vì nó đã lấy giới tự nhiên để giải thích về giới tự nhiên, không viện đến thần linh hay Thượng đế. + Chủ nghĩa duy vật máy móc, siêu hình thế kỷ XVII -XVIII là hình thức cơ bản thứ hai của chủ nghĩa duy vật. Đây là thời kỳ phát triển rực rỡ của cơ học cho nên quan điểm xem xét thế giới theo kiểu máy móc chiếm địa vị thống trị. Phương pháp xem xét thế giới tự nhiên và con người chỉ như hệ thống máy móc phức tạp khác nhau mà thôi. Tuy không phản ánh đúng hiện thực, nhưng chủ nghĩa duy vật siêu hình là một bước tiến khổng lồ trong sự phát triển tư duy của nhân loại so với chủ nghĩa duy vật chất phác cổ đại và nó đã góp phần không nhỏ vào việc chống lại thế giới quan duy tâm và tôn giáo, điển hình là trong thời kỳ quá độ từ xã hội phong kiến sang xã hội tư bản chủ nghĩa. + Chủ nghĩa duy vật biện chứng: là hình thức cơ bản thứ ba của chủ 13 nghĩa duy vật, do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ thứ XIX, sau đó được V.I.Lênin và các thế hệ các nhà triết học sau này phát triển. Kế thừa tinh hoa của các học thuyết triết học trước đó và dựa trên thành tựu của khoa học đương thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng của C.Mác ngay từ khi mới ra đời đã khắc phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình thế kỷ XVII, XVIII và mở ra một kỷ nguyên mới trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, xây dựng nên phép biện chứng duy vật khoa học, mở ra thời kỳ mới rực rỡ cho sự phát triển triết học và các khoa học cụ thể. Chủ nghĩa duy vật biện chứng triết học vì vậy chẳng những là công cụ nhận thức thế giới mà chính là công vụ cải tạo thế giới. - Chủ nghĩa duy tâm: Chủ nghĩa duy tâm chia thành hai phái: chủ nghĩa duy tâm chủ quan và chủ nghĩa duy tâm khách quan. + Chủ nghĩa duy tâm chủ quan thừa nhận tính thứ nhất của ý thức con người. Trong khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của thế giới hiện thực, chủ nghĩa duy tâm chủ quan coi mọi sự vật, hiện tượng của thế giới chỉ là những tổng hợp cảm giác của chủ thể con người. + Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũng thừa nhận tính thứ nhất của ý thức nhưng đó là một thực thể tinh thần có trước và tồn tại độc lập với con người. Thực thể tinh thần khách quan này thường mang những tên gọi khác nhau như ý niệm, tinh thần tuyệt đối, lý tính thế giới v..v...Nó sản sinh ra và quyết định các qúa trình của thế giới vật chất và của con người. Chủ nghĩa duy tâm triết học coi ý thức, tinh thần là cái có trước và sản sinh ra giới tự nhiên, như vậy là đã bằng cách này hay cách khác thừa nhận sự sáng tạo ra thế giới. Do vậy, tôn giáo thường sử dụng các học thuyết duy tâm làm cơ sở lý luận, luận chứng cho các quan điểm của họ. Tuy nhiên, có sự khác nhau giữa chủ nghĩa duy tâm triết học với chủ nghĩa 14 duy tâm tôn giáo. Trong thế giới quan tôn giáo, lòng tin là cơ sở chủ yếu và đóng vai trò chủ đạo. Còn chủ nghĩa duy tâm triết học lại là sản phẩm của tư duy lý tính dựa trên cơ sở tri thức và lý trí, xuất phát từ quan điểm cho ý thức, tinh thần là cái xuất phát, sản sinh ra thế giới vật chất. Về phương diện nhận thức luận, sai lầm của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn từ cách xem xét phiến diện, tuyệt đối hoá, thần thánh hoá một mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức mang tính biện chứng của con người. Chủ nghĩa duy tâm ra đời còn do nguồn gốc xã hội. Chính sự tách rời lao động trí óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động trí óc đối với lao động chân tay trong các xã hội cũ đã tạo ra quan niệm dường như tinh thần là cái có trước, là cái quyết định. Các lực lượng xã hội phản động thường ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm, coi đó là nền tảng lý luận cho những quan điểm chính trị - xã hội của họ. Như vậy, trong lịch sử tuy những quan điểm triết học biểu hiện đa dạng nhưng suy cho cùng, triết học chia thành hai trường phái chính: chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm. Lịch sử triết học cũng là lịch sử của cuộc đấu tranh giữa hai trường phái duy vật và duy tâm và của các phương pháp nhận thức thế giới: phép biện chứng và phép siêu hình. b) Thuyết không thể b