Báo cáo Khu di tích chùa hương

§¹i häc quèc gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n Khoa v¨n häc ---------------
B¸o c¸o thùc tËp Khu di tÝch chïa h­¬ng Sinh viªn thùc hiÖn : Lý ThÞ Nô Líp : K50-V¨n häc Hµ Néi -2008 
Bµi th¬ “BÇu trêi, c¶nh bôt Thó H­¬ng S¬n ao ­íc bÊy l©u nay! K×a non non, n­íc n­íc, m©y m©y “§Ö nhÊt ®éng” hái lµ ®©y cã ph¶i? Thá thÎ rõng mai chim cóng tr¸i Löng l¬ khe YÕn c¸ nghe kinh Tho¶ng bªn tai mét tiÕng chµy k×nh Kh¸ch tang h¶i giËt m×nh trong giÊc méng Này Suèi Gi¶i Oan, này Chïa Cöa Vâng Nµy Am PhËt tÝch, nµy ®éng TuyÕt K×nh Nh¸c tr«ng lªn, ai khÐo vÏ h×nh §· ngò s¾c long lanh nh­ gÊm dÖt Th¨m th¼m mét hang lång bãng nguyÖt GËp ghÒnh mÊy lèi uèn thang m©y Chõng giang s¬n cßn ®îi ai ®©y Hay t¹o hãa khÐo ra tay xÕp ®Æt LÇn trµng h¹t, niÖm: Nam - v« PhËt Cöa tõ bi c«ng ®øc biÕt lµ bao Cµng tr«ng phong c¶nh cµng yªu”. (Chu M¹nh Trinh)
LÔ héi Chïa H­¬ng ®­îc tæ chøc b¾t ®Çu tõ ngµy mång 6 th¸ng Giªng tíi cuèi th¸ng Ba ¢m lÞch hµng n¨m. Sù h×nh thành chïa H­¬ng g¾n liÒn víi truyÒn thuyÕt c«ng chóa DiÖu Thiªn - tôc gäi lµ bµ Chóa Ba. Theo truyÒn thuyÕt nµy, vµo ®Çu thÕ kû ®Çu tiªn ®· cã c«ng chóa DiÖu ThiÖn, øng th©n cña Bå T¸t Qu¸n ThÕ ¢m ®· ®Õn ®©y tu hµnh vµ ®¾c ®¹o. PhËt sö kÓ l¹i r»ng: Ngµi gi¸ng sinh vµo ngµy 19 th¸ng Hai ©m lÞch. PhËt tö ViÖt Nam ®· lÊy ngµy ®ã lµ ngµy Kh¸nh ®¶n. Ng­êi ph¸t hiÖn ra khu PhËt tÝch nµy ®Çu tiªn lµ ba vÞ Hßa th­îng thêi vua Lª Th¸nh T«ng thÕ kØ XVI, nh­ng ph¶i ®Õn niªn hiÖu ChÝnh Hßa n¨m thø 7 (1687) khi Hßa th­îng TrÇn §¹o Viªn Quang vÒ ®©y t¸i thiÕt thiªn Trï míi b¾t ®Çu cã lÔ Kh¸nh ®¶n PhËt bµ Quan ¢m vµo ngµy 19 th¸ng hai ©m lÞch hµng n¨m. §Õn n¨m BÝnh Th©n niªn hiÖu Thµnh th¸i n¨m thø 8 (1896) míi chÝnh thøc më héi lín vµo c¶ th¸ng Hai ¢m lÞch. Ngµy nay, trong mçi dÞp më héi ®· cã gÇn triÖu kh¸ch thËp ph­¬ng vÒ ®©y trÈy héi. Dù kiÕn con sè nµy sÏ cßn t¨ng thªm trong nh÷ng n¨m tíi. “Chïa H­¬ng” - søc hÊp dÉn n»m ngay trong c¸i tªn cña nã. Kh¸ch thËp ph­¬ng, ng­êi ch­a ®i th× mong mái ®­îc ®i vµ ng­êi ®i råi l¹i cµng muèn ®i n÷a. Søc “hÊp dÉn” cña Chïa H­¬ng ph¶i ch¨ng ®­îc gãi gän trong c©u nµy: “H­¬ng trêi s¾c nói, c¶nh bôt bÇu tiªn”?
Tr­íc khi b­íc ch©n lªn Chïa H­¬ng, du kh¸ch ®· bÞ “hót hån” ngay bëi vÎ hiÒn hßa, th¬ méng cña dßng suèi YÕn: “m©y luån ®¸y n­íc qua cÇu ThuyÒn ®i t­ëng nói quay ®Çu tr«ng theo TuyÖt vêi bøc häa ai treo §­a hån du tö bay theo giã ngµn”.(H»ng Ph­¬ng) Hai bªn lµ nói trïng ®iÖp, thanh tho¸t,ë gi÷a lµ mÆt suèi ph¼ng lÆng, ªm ®Òm. Th¾ng c¶nh dÔ khiÕn du kh¸ch nhanh chãng hßa t©m hån vµo m©y trêi, s«ng n­íc xinh t­¬i, yªn b×nh. Vµ khi lªn ®Õn chèn “c¶nh bôt bÇu tiªn” th× nh­ ®· hoµn toµn “tan lo·ng” vµo thÕ giíi thiªn nhiªn, ph­¬ng phøc h­¬ng trÇm. I. Khu Chïa H­¬ng TÝch 1. Suèi YÕn. Tõ bÕn YÕn, du kh¸ch ®i thuyÒn ®ß theo dßng suèi YÕn dµi 4,6 km ®Ó vµo khu Tïng L©m H­¬ng tÝch. Däc theo suèi YÕn, du kh¸ch tha hå ng¾m c¶nh “S¬n thñy h÷u t×nh’ cña n¬i ®©y. Hai bªn suèi lµ nh÷ng qu¶ nói nhÊp nh«, nèi ®u«i nhau ch¹y dµi. Lµn n­íc trong v¾t ®Õn nçi cã thÓ nh×n thÊy c¶ nh÷ng lïm rªu xanh biÕc ngän. §i tõ ®Çu tíi cuèi suèi YÕn, du kh¸ch ®­îc nh×n ng¾m nh÷ng ngän nói víi ®ñ h×nh thï kú diÖu: h×nh con gµ, h×nh m©m x«i, h×nh Long, Ly, quy, Ph­îng, nói Tr©u, nói DÑo… cã tÊt c¶ 99 ngän nói cïng h­íng vÒ Chïa H­¬ng, chØ cã mét nói con Voi quay ra. ThuyÒn chë kh¸ch vµo Chïa H­¬ng ®«ng vui, tÊp nËp nh­ ®­êng bé. NhÊt lµ trong th¸ng Giªng, l­îng du kh¸ch ®«ng ®óc ch­a tõng thÊy. Võa hßa tan vµo c¶nh m©y trêi, võa c¶nh truyÖn trß rÐo r¾t kh¾p ®ã ®©y, du kh¸ch dÔ dµng bá l¹i bao lo toan bén bÒ cña ngµy th­êng. 2. Chïa Thiªn Trï. Chïa Thiªn Trï kh¸ réng, bao gåm chÝnh ®iÖn Thiªn Trï, tßa g¸c chu«ng vµ m¸i theo kiÓu chïa ng¨m vµ hai bªn t¶ h÷u thê bµ Chóa Ba vµ Chóa Th­îng Ngµn. Cã truyÒn thuyÕt rÊt hay vÒ “Th­îng Ngµn chóa tÓ”: Th¸nh T¶n Viªn cã hai con. Con trai lµ Mai, con g¸i lµ La B×nh. Tõ nhá La B×nh ®· ham mª phong c¶nh nói rõng vµ lµm b¹n víi mu«ng thó, cá c©y. Sau nµy ®­îc Th­îng ®Õ s¾c phong cho Bµ lµ n÷ Chóa rõng xanh, “Th­îng ngµn chóa tÓ” kh«ng chØ b¶o vÖ nói rõng, mu«ng thó, bµ cßn gióp c¸c triÒu ®¹i Lý, TrÇn ®¸nh giÆc. §Æc biÖt, Bµ gióp Lª Lîi ®¸nh th¾ng giÆc Minh giµnh l¹i Tæ quèc. Do ®ã, nh©n d©n nhí ¬n bµ ®· lËp ®Òn thê ë nhiÒu n¬i. §Æt ch©n lªn Thiªn Trï, du kh¸ch kh«ng chØ ng¹c nhiªn vÒ thanh s¾c h­¬ng PhËt mµ cßn “ngÊt ng©y” vÒ hoa kiÓng tao nh·, cã ®ñ c¸c lo¹i c©y c¶nh, hoa ®µo, m¬, cóc… c¶ nh÷ng loµi hoa rõng Pµ du kh¸ch ch­a tõng biÕt ®Õn bao giê. Theo mét sè tµi liÖu míi t×m thÊy th× vua Lª Th¸nh T«ng khi ®i tuÇn thó ph­¬ng Nam lÇn thø hai cã qua n¬i ®©y vµ ®Æt tªn cho ®Þa ®iÓm nµy lµ Thiªn Trï Tinh vµ thung lòng Phô M·. Sau n¨m ®ã, cã ba vÞ Hßa Th­îng (Tþ Tæ Bå T¸t) tíi ®©y dùng th¶o am ®Ó täa ThuyÒn nhËp ®Þnh vµ ®Æt tªn lµ “Thiªn Trï Tù”. TiÕp ®Õn n¨m 1686, thêi Lª Trung H­ng thø 7 niªn hiÖu ChÝnh Hßa, Hßa Th­îng TrÇn §¹o Viªn Quang Ch©n ®· trïng h­ng l¹i ng«i Tam B¶o, XiÓn lËp t«ng m«n Thiªn Trï. Hai m­¬i n¨m sau ®êi §¹i s­ Th«ng L©m (1707) dùng lËp th¶o am Thiªn Trï thµnh 5 gian nhµ l¸ vµ 6 gian t¶ - h÷u, vu tróc ®Ó thê PhËt vµ täa thuyÒn. ChÝnh ®iÖn Thiªn Trï ®­îc x©y dùng tõ n¨m MËu Th©n niªn hiÖu Duy T©n thø 2, tíi 10 n¨m sau míi hoµn thµnh. Lóc ®ã Thiªn Trï ®· lµ mét tßa l©u ®µi tr¸ng lÖ, ®­îc gäi lµ “BiÖt chiÕm nhÊt Nam thiªn” vÒ kiÕn tróc x©y dùng. Tuy nhiªn, n¨m 1947, thùc d©n Ph¸p ®· ph¸ trôi Thiªn Trï. C«ng tr×nh hiÖn giê chØ lµ m« pháng l¹i kiÕn tróc x­a.
3. §éng chïa Tiªn S¬n. §i tõ Chïa Thiªn Trï rÏ ph¶i lªn kho¶ng h¬n 200m ®­êng ®¸ quanh co rÏ tíi chïa ®éng Tiªn S¬n. §iÓm ®ãn ch©n du kh¸ch vµo trong lµ cæng Tam quan uy nghi, cæ kÝnh dõng ch©n t¹i ®©y, phãng tÇm m¾t ra kh¾p thung lòng míi thÊy ®­îc hÕt vÎ thanh b×nh, cao trong cña nói rõng. PhÝa xa xa, nói trËp trïng, m©y l­în lê, «m Êp. TÊt c¶ t¹o nªn mét vÎ hoang s¬ thanh tÞnh. Sau gi©y phót phãng tho¸ng míi chît nhËn ra t¹i sao du kh¸ch thËp ph­¬ng ®Õn ®©y trÈy héi ngµy cµng ®«ng. §i vµo trong lµ s©n ®éng, ban Tæ ®­êng, b¶o ®iÖn vµ hai tßa t¶ h÷u khang trang ®éc ®¸o. §Æc biÖt thó vÞ khi ®i vµo trong ®éng, sÏ thÊy bªn c¹nh Ban tæ lµ c¸c khèi ®¸ víi nh÷ng h×nh d¹ng : tr¸i tim (chïa gäi lµ tim PhËt), mÆt trèng, hò g¹o, giÕng n­íc, s­ tö trÇu, Tiªn «ng gi¸ng thÕ. C¸c du kh¸ch th­êng dê tay vµo khèi ®¸ nh½n mÞn h×nh tr¸i tim , sau ®ã xoa lªn tim m×nh mong ®øc PhËt cøu vít, che chë. Dêi khái Tiªn S¬n, Du kh¸ch vÉn ch­a hÕt Ên t­îng bëi c¶nh tiªn: “T¸m khóc bªn non c¶nh h÷u t×nh. Rõng m¬ hoa kÕt qu¶ ®Çy cµnh GiÊc tiªn m¬ t­ëng m×nh tiªn thËt GÆp gi÷a §µo Nguyªn ¸nh m¾t xanh” (Cao B¸ Qu¸t) §éng Tiªn S¬n cã tõ tr­íc thêi Lª - TrÞnh, nh­ng bÞ ®Êt ®¸, c©y rõng che lÊp. §Õn n¨m 1903 míi ®­îc xuÊt hiÖn vµ tu söa, x©y dùng thªm. 4. §éng §¹i Binh. Tõ Thiªn Trï rÏ ph¶i vÉn theo ®­êng ®¸ gËp ghÒnh kho¶ng 700m, du kh¸ch rÏ tíi ®éng §¹i Binh. §éng §¹i Binh g¾n liÒn víi cuéc khëi nghÜa cña mét sè ng­êi thiÓu sè cè thñ ë hang nµy ®Ó chèng l¹i qu©n Ph¸p. Cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i, thñ lÜnh §inh C«ng Tr¸ng vµ binh lÝnh ®· tuÉn tiÕt t¹i ®©y. ChÝnh «ng ®· kh¾c hai ch÷ “§¹i binh” lªn cöa ®éng ®Ó ghi dÊu. Trong ®éng cã t­îng PhËt, t­îng Th¸nh, t­íng qu©n §inh C«ng Tr¸ng, §inh C«ng V©n ®­îc t«n thê. Bªn c¹nh ®ã cßn cã §iÖn Th¸nh MÉu, ®µi §Þa T¹ng §éng §¹i Binh ®· ®­îc liÖt vµo sæ vµng danh th¾ng hÊp dÉn b­íc ch©n kh¸ch du lÞch. Ba ®Þa ®iÓm Thiªn Trï, Tiªn S¬n, §¹i Binh sÏ chiÕm hÕt thêi gian mét ngµy cña nh÷ng du kh¸ch nµo muèn võa th­ëng ngo¹n th¾ng c¶nh võa t×m hiÓu ®Æc tr­ng v¨n hãa PhËt t¹i ®©y. Cã mét ®Æc ®iÓm dÔ nhËn thÊy lµ ë c¶ ba chïa nµy ®Òu thê nhiÒu Th¸nh MÉu: bµ Chóa Ba, chóa LiÔu H¹nh, Chóa Th­îng Ngµn, C« ChÝn… H×nh ¶nh bµ Chóa Ba ngh×n tay ngh×n m¾t lu«n ®­îc ®Æt chÝnh gi÷a c¸c Ban Tæ.
5. §éng H­¬ng TÝch. Du kh¸ch muèn th­ëng ngo¹n ®­îc nÐt nguyªn s¬, hoang d· cña “BÇu trêi c¶nh Bôt” th× kh«ng g× h¬n lµ nghØ qua ®ªm ®Ó s¸ng mai ®i thËt sím. Cuéc du ngo¹n vµo thêi ®iÓm nµy sÏ lµm to¹i ý du kh¸ch. XuÊt ph¸t thËt sím vµ ®i b»ng c¸p treo thËt qu¸ tuyÖt vêi. Ngåi trong phßng c¸p treo (kho¶ng 6, 7 ng­êi) du kh¸ch nh­ ®ang bay gi÷a m©y trêi thÇn tiªn. Hai bªn lµ s­ên non trËp trïng. Bªn d­íi lµ nh÷ng thung lòng c©y gi¨ng m¾c m©y s­¬ng. S­¬ng cuån cuén chËm r·i, nhÑ nhµng bay dÔ khiÕn du kh¸ch ngì m×nh lµ kh¸ch tiªn gi¸ng trÇn. TiÕng chim hãt vang vang, di ®éng chÇm chËm trong thung lòng. TÊt c¶ hßa quyÖn t¹o nªn mét xø së “Bång lai tiªn c¶nh”. ChØ kho¶ng d¨m b¶y phót du kh¸ch ®· ®øng chãt vãt trªn ®éng H­¬ng TÝch. Däc ®­êng xuèng ®éng cã ®ñ c¸c thø hµng hãa. NhiÒu nhÊt lµ hµng m·, mét mµu vµng lãa m¾t cña hµng m· bµy kh¾p tõ ®Çu tíi cuèi lèi vµo ®éng. §éng H­¬ng TÝch ®­îc coi lµ ®iÓm ®Õn quan träng nhÊt. §· tíi Chïa H­¬ng lµ ph¶i lªn H­¬ng TÝch ®éng míi gäi lµ ®i, cßn ch­a lªn ®­îc coi nh­ ch­a ®i Chïa H­¬ng. Hang ®éng H­¬ng TÝch cã tõ thêi vËn ®éng t¹o s¬n, ®­îc ph¸t hiÖn vµo thÕ kû XVI vµ ®­a vµo PhËt n¨m 1686. PhËt tho¹i kÓ r»ng: §øc Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t øng th©n lµ c«ng chóa DiÖu ThiÖn, tu hµnh 9 n¨m víi thµnh qu¶ ®¹o t¹i ®éng nµy nªn ®Æt tªn lµ H­¬ng TÝch (dÊu vÕt th¬m tho). Ng­êi ®Çu tiªn t×m ra ®éng nµy lµ Hßa th­îng V©n Thñy ThiÒn Thiªn TrÇn §¹i Viªn quang ch©n nh©n, trô tr× Thiªn Trï. Cæng chïa lµ nh÷ng bËc thang x©y b»ng ®¸ gÊp khóc ®i xuèng, cã d©y ch»ng gi÷a lèi ng¨n ®«i lµm ®­êng lªn vµ xuèng riªng rÏ. Xuèng tíi hang lµ mét kho¶ng trèng kh¸ réng, vu«ng trßn. M¸i cña ®éng rÊt cao vµ sõng s÷ng mét khèi ®¸ to trßn ®Ñp ®Ï, gäi lµ ®ôn G¹o. PhÝa sau cã nói CËu, nói C«. Cã nh÷ng giät n­íc tõ trªn nhò ®· r¬i xuèng, gäi lµ “s÷a mÑ”. Du kh¸ch, nhÊt lµ n÷ giíi thi nhau chen chóc ®­a tay lªn høng kú ®­îc mét giät n­íc ®Ó cÇu mong cho m×nh sau nµy cã nguån s÷a dåi dµo, tinh th¬m ®Ó nu«i con. ë ®»ng tr­íc kho¶ng chÝnh gi÷a ®ôn G¹o lµ bµn thê c¸c Ban Tæ. Ch­a hÕt ng¹c nhiªn vÒ kú quan cña t¹o hãa nµy, du kh¸ch l¹i ng¹c nhiªn, söng sèt v× kh«ng ngê phÝa sau vßm ®éng nµy vÉn cã mét kho¶ng kh«ng réng lín n÷a. vµ ë ®©y thê ba vÞ Th¸nh b»ng ®ång s¸ng l¸ng, uy nghi. Tam B¶o chïa vÉn lµ hÖ thèng t­îng phËt nh­ c¸c ng«i chïa truyÒn thèng ViÖt Nam. Mçi pho t­îng lµm b»ng chÊt liÖu gç quý, s¬n son thiÕp vµng rùc rì. §Æc biÖt, ë chÝnh gi÷a cã §øc PhËt bµ Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t t¹c b»ng ®¸ xanh. §©y lµ c«ng tr×nh ®iªu kh¾c næi tiÕng n¨m Quý Söu (1793). Nhµ th¬ TrÇn ThÕ V¨n viÕt vÒ bøc t­îng: “T­îng ®¸ trong hang m·i ch¼ng giµ. Tr¨m n¨m dung ®éng nÐt tµi hoa. … MÆt bµ, mÆt mÑ, mÆt quª h­¬ng TrÇn th«ng bçng nhËp vµo dao kh¾c T¹c vÎ tõ bi ®Ñp l¹ th­êng… Du kh¸ch kh«ng ®­îc ®Æt lÔ ë ®©y mµ chØ ®­îc ®éi lÔ trªn ®Çu. Hai bªn t¶ h÷u lµ Ban Tæ vµ Th¸nh MÉu. §éng H­¬ng TÝch bao giê còng ®«ng ®óc, nhén nhÞp. Ng­êi ng­êi chen chóc ®éi lÔ ®Ó cÇu may. §øng tõ trªn nh×n xuèng, du kh¸ch nh­ bÇy kiÕn ®en vì tæ, n­êm n­îp chuyÓn ®éng kh«ng ngõng. Nh÷ng nhò ®· tõ ®Ønh hang rñ xuèng víi ®ñ h×nh thï diÖu kú. Ng­îc trë lªn cöa ®éng, nh×n ra m©y trêi mµ “b¸t ng¸t” t©m hån. Mét chót m­a l©n ph©n ®Çu xu©n. Giã ®ung ®­a khÏ khµng nh÷ng khãm tróc l« nh«. Nh÷ng mÇm xoan nhu nhó ®Çu cµnh chuÈn bÞ bung ra ®ãn bÇu trêi xu©n. S­¬ng mï vÉn cø nhÞp nhµng, uèn l­în. §øng tr­íc c¶nh trÝ Êy du kh¸ch chît l¾ng l¹i t©m hån sau bao ngµy tiÖc tïng, lo toan, bËn rén. C¶nh trÝ thanh b×nh x©m lÊn, thÕ chç tuyÖt ®èi trong t©m hån du kh¸ch. TiÕng chim ca thanh trong, dÞu hiÒn cïng víi nói m©y uyÓn chuyÓn, duyªn d¸ng chøa ®ùng søc m¹nh huyÒn bÝ mµ tÈy röa s¹ch bôi trÇn ai. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã lµm nªn gi¸ trÞ l©u bÒn, vÜnh h»ng cña “Nam thiªn ®Ö nhÊt §éng” H­¬ng TÝch: H­¬ng tÝch ¬i, t«i sÏ cßn ®Õn n÷a. Nh­ hoa m¬ l¹i ®Õn víi mïa m¬ N©ng cuéc ®êi ®Ñp h¬n nh÷ng ­íc m¬ (YÕn Lan). §i bé tõ trªn nói xuèng, du kh¸ch sÏ qua cöa ®éng vµ chïa Gi¶i Oan. §éng chïa Gi¶i Oan do tæ s­ thø hai §éng H­¬ng S¬n, hiÖu lµ Th«ng Dung t×m thÊy vµ më mang ra, l­îng du kh¸ch rÏ vµo ®éng chïa Gi¶i Oan rÊt nhiÒu. Ai còng cÇu mong ®­îc ®øc MÉu gi¶i cho hÕt oan trÇn vµ ®em l¹i nhiÒu may m¾n. NhÊt lµ ai ®i qua còng ph¶i rÏ xuèng suèi Gi¶i Oan th¾p h­¬ng, sau ®ã vÈy n­íc suèi lªn mÆt nh»m röa cho hÕt “bôi trÇn”.
§Ó kÕt thóc ngµy du ngo¹n thø hai, du kh¸ch quay trë l¹i Thiªn Trï råi t¹t lªn ®éng Hinh Bång ë phÝa nam H­¬ng TÝch. Hinh Bång ®­îc ph¸t hiÖn n¨m 1932, ®­îc nh©n d©n lËp héi thiÖn më chïa. N¨m 1962, héi thiÖn nµy cïng nh©n d©n ®· cóng vÒ nhµ chïa ®Ó s¸t nhËp vµo danh môc khu th¾ng c¶nh quèc gia. N¨m 1992 ®éng Hinh Bång ®­îc x©y thªm Quan ¢m §µi, ®iÖn Th¸nh, miÕu S¬n ThÇn… Ng«i chïa ®éng trë nªn khang trang, tó lÖ h¬n.
Du kh¸ch ®øng trªn ®éng cã thÓ ng¾m ®­îc n­íc non ë tr¨m dÆm xung quanh: “Ngù ®Ønh non thiªng tuyÖt bôi hång Phong Quang thø nhÊt c¶nh Minh Bång. Tiªn ch¬i, PhËt gi¸ng lªu thÇn tÝch V­în hãt oanh ca quyÖn giã th«ng”. II. Côm chïa Thanh S¬n - H­¬ng §µi, Long V©n. 1. Chïa Thanh S¬n - H­¬ng §µi. Sau khi ngñ trä qua ®ªm, du kh¸ch l¹i ng­îc trë lªn bÕn Trß (Thiªn Trï) ng­îc ra suèi YÕn, ®i kho¶ng 2km tíi cÇu Héi, råi rÏ ph¶i lªn chïa Thanh S¬n tr­íc tiªn. CÇu Héi mµu ®á, b¾c qua suèi YÕn, ®Ó lªn nói Thong D©u. CÇu nµy ®­îc x©y dùng tõ n¨m Tù §øc thø 13 (1859). CÇu h×nh thang, thanh tho¸t, ®Ñp m¾t. Tõ cÇu Héi ®i kho¶ng 1km ®Õn chïa Thanh S¬n cæ kÝnh. Trong khu vùc nµy cã hai ®éng nhá: H­¬ng §µi, TiÓu Nhi. §éng H­¬ng §µi do s­ cô §µm TuyÕt cïng nh©n d©n khai s¬n vµo n¨m 1936. §éng kh«ng lín l¾m nh­ng cã nhiÒu th¹ch nhò rÊt ®Ñp, ®Çy vÎ hoang s¬, xinh x¾n. Ra phÝa bê suèi lµ hang TiÓu Nhi. Hang cã nhiÒu nhò ®¸ h×nh d¸ng trÎ th¬ ®ang ®ïa nghÞch. Cã nhiÒu c©y ®µn ®¸ khi gâ vµ ph¸t ra ©m thanh rÊt thó vÞ. N¨m 1966, Chïa Thanh S¬n ®­îc x©y dùng nhê s­ cô §µm Tr©m. Tõ ®ã ®Õn nay ®· cã ba ®êi kÕ vÞ trô tr×.
2. Chïa Long V©n. Long V©n ®­îc gäi lµ “NhÊt khóc böu, ®iÒn l­ìng tuyÕn khai. Chïa Long V©n n»m trªn s­ên nói Ên S¬n, chïa Long V©n mét nöa nh­ lé ra gi÷a rõng c©y xanh biÕc, cµng t¹o nªn vÎ ®Ñp huyÒn bÝ, hoang s¬. ThËt lµ: “Chïa x­a ë lÉn trong c©y ®¸. S­ cô n»m chung víi khãi m©y. Chïa ®­îc x©y dùng vµo n¨m 1920, ®ång thêi trong thêi gian nµy ®éng Long V©n còng ®­îc khai t¹o. Trong ®éng nµy cã ®Æc ®iÓm thó vÞ: Tuy nhá nh­ng lam khãi quanh n¨m, m©y ngµn h¹c léi vÎ thÇn tiªn tho¸t tôc. Khu vùc nµy cßn cã thªm ®éng Th¸nh Hãa, chïa C©y KhÕ… t¹o nªn mét quÇn thÓ th¾ng c¶nh tuyÖt ®Ñp: “Long V©n tuy tiÓu DiÖu tó kú quan”. HiÖn nay, s­ thÇy §µm B×nh vµ ch­ ni T¨ng trong thiÒn viÖn cïng víi nh©n d©n ®ang cè g¾ng duy tr× vµ b¶o d­ìng nh÷ng di tÝch cæ. §ång thêi më mang, bæ xung thªm cho chïa nh»m t¨ng thªm vÎ ®Ñp PhËt tù cho khu vùc nµy. III. Khu chïa B¶o §µi, TuyÕt S¬n. 1. Chïa B¶o §µi. N¨m tr­íc n¨m nay lªn B¶o §µi Kh¾p chïa vÉn ®ã cã hoa t­¬i §éng «m hå tuyÕt cßn ®©y chñ Lèi s¹ch rªu xanh bëi cã ng­êi (NguyÔn Cao). Chïa B¶o §µi cã c¸i vÎ “phong quang, u tÞch”: S¸o reo, giã thæi ngµn th«ng quyÖn Song v¾ng, m©y bu«ng bãng nguyÖt qua. Trong chïa vÉn lµ Tam b¶o, c¸c t­îng phËt phong phó, ®Ñp ®Ï. Trong ®ã, tßa t­îng Cöu Long ®¹t gi¸ trÞ mü thuËt cao. 
2. §éng chïa TuyÕt S¬n. §éng chïa TuyÕt S¬n hay cßn gäi lµ ®éng Ngäc Long cã nhiÒu nÐt ®éc ®¸o víi ¸nh s¸ng lê mê, huyÒn ¶o. Bao nhiªu nhò ®¸ rñ xuèng, trËp trïng hiÖn ra gièng nh­ bÇy rång quÊn quýt. Råi nh÷ng c©y vµng, c©y b¹c… còng rÊt ®Ñp m¾t. Trong chïa cã pho t­îng Bå T¸t Qu¸n ThÕ ¢m t¹c liÒn vµo v¸ch ®¸ ®Çy vÎ tõ bi, nh©n hËu. Theo tÊm bia c«ng ®øc niªn hiÖu ChÝnh Hßa n¨m thø 25 (1707), chïa §éng ®­îc më vµo n¨m 1694 do c«ng ®øc cña bµ QuËn phu nh©n Hoµng Ngäc H­¬ng. Vµo v·n c¶nh vµ chiªm b¸i, du kh¸ch kh«ng khái ngÊt ng©y tr­íc c¶nh “Kú s¬n tó thñy” cña chïa. KÕT LUËN Nh×n tæng thÓ, khu th¾ng c¶nh H­¬ng S¬n cã ba côm: côm chïa H­¬ng tÝch, khu vùc chïa Thanh S¬n, Long V©n vµ khu vùc chïa B¶o §µi. Trong ®ã khu du lÞch H­¬ng TÝch ®­îc coi lµ n¬i chÝnh yÕu thu hót du kh¸ch. C¶nh trÝ ë ®©y ®Ñp tùa câi tiªn PhËt. C¶nh thiªn nhiªn “Kú s¬n Tó Thñy” lµ nÐt ®Æc tr­ng n¬i ®©y. Nã ®· gãp phÇn hÕt søc quan träng vµo viÖc kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ bÒn v÷ng mu«n ®êi cña khu th¾ng c¶nh H­¬ng S¬n. Du kh¸ch tíi th¨m Chïa H­¬ng ®¹i kh¸i xÕp vµo hai lo¹i: ng¾m c¶nh vµ cÇu may. Nh÷ng ng­êi d©n tíi ®©y phÇn lín v× nhu cÇu t×nh c¶m. Hä ®Æt niÒm tin, hi väng ë cöa PhËt. Hä cÇu mong ®øc MÉu Chóa Bµ che chë, gi¶i oan vµ ban ph¸t sù may m¾n,tiÒn tµi tÊn léc. S¸ch Non N­íc còng cã thèng kª r»ng PhËt ®¹o ë ViÖt Nam chñ yÕu thiªn vÒ t×nh c¶m. VÖ sinh m«i tr­êng ë khu du lÞch Chïa H­¬ng ®­îc qu¸n xuyÕn triÖt ®Ó. Du kh¸ch cã thÓ b¾t gÆp ngay däc suèi YÕn nh÷ng tÊm biÓn yªu cÇu b¶o vÖ vµ gi÷ g×n m«i sinh. Vµ ngay trong c¸c cöa hµng, c¸c lèi lªn xuèng ®éng, chïa ®Òu cã loa ph¸t thanh nh¾c nhë du kh¸ch cã ý thøc gi÷ g×n m«i sinh cña chïa. DÞch vô phôc vô du kh¸ch trä qua ®ªm vÉn hÕt søc gi¶n ®¬n. hÖ thèng h¹ tÇng c¬ së n¬i ®©y gÇn nh­ lµ thiÕu thèn tuyÖt ®èi. C¸c nhµ nghØ hay kh¸ch s¹n cho thuª kh«ng hÒ cã. N¬i nghØ ®ªm cña du kh¸ch chØ vÎn vÑn mét tÊm chiÕu ®­îc tr¶i trªn c¸c sËp ph¶n b»ng gç xÕp däc tõ ®Çu qu¸n ®i vµo trong. Cã thªm mét ch¨n vµ mét c¸i mµn ®Ó ngñ. Cßn l¹i mäi ®å dïng kh¸c du kh¸ch tù tóc hÕt. PhËt gi¸o H­¬ng S¬n lµ mét dßng v¨n hãa ®éc ®¸o gãp phÇn lµm phong phó ®êi sèng v¨n hãa t©m linh cña ng­êi d©n ViÖt Nam. PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam tõ thÕ kØ I, ®Çu thÕ kû XV míi cùc thÞnh vµo triÒu Lý. ThÕ nh­ng ng­êi ta ®· nãi tíi dÊu tÝch PhËt Qu¸n ThÕ ¢m tõ ®Çu thÕ kû ®Çu tiªn. §iÒu ®ã chøng tá nguån gèc phËt gi¸o ë khu vùc H­¬ng S¬n ®· cã tõ rÊt sím trong ®êi sèng nh©n d©n. Tæng qu¸t, du kh¸ch lu«n nhËn thÊy gÇn nh­ ë chïa nµo còng lÊy PhËt bµ Qu¸n ThÕ ¢m lµm thê chÝnh. §iÒu ®ã cã mèi quan hÖ g¾n bã víi truyÒn thuyÕt Bµ Chóa Ba. Nh­ vËy, t­îng phËt n÷ ®­îc coi lµ cã nhiÒu nhÊt vµ mang nhiÒu gi¸ trÞ t©m linh nhÊt t¹o nªn quÇn thÓ di tÝch H­¬ng S¬n. ChØ cã ®Õn Chïa H­¬ng du kh¸ch míi c¶m nhËn hÕt gi¸ trÞ c¶ vÒ ph­¬ng diÖn t©m linh vµ ph­¬ng diÖn v¨n hãa. * * * Theo c¶m nhËn riªng, th¾ng c¶nh Chïa H­¬ng thËt xøng ®¸ng lµ ®Þa ®iÓm lÝ t­ëng ®Ó du kh¸ch ®Æt ch©n tíi du ngo¹n. Cïng mét lóc nã ®¸p øng mét c¸ch hoµn h¶o nhiÒu nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt cña con ng­êi. Theo xu h­íng hiÖn ®¹i th× vÞ trÝ, gi¸ trÞ cña th¾ng c¶nh Chïa H­¬ng sÏ ngµy cµng t¨ng. Do ®ã, viÖc th­êng xuyªn qu¶ng b¸ h×nh ¶nh Chïa H­¬ng lµ mét ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt. ViÖc qu¶ng b¸ sÏ gióp Chïa H­¬ng tËn dông tèi ®a tiÒm n¨ng vèn cã cña m×nh.