Báo cáo Nghiên cứu quản lý tổng hợp tài nguyên và môi trường lưu vực sông Mã

BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG TRƯỜNG CAO ĐẲNG TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG HÀ NỘI B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc vµ c«ng nghÖ cÊp bé NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG LƯU VỰC SÔNG MÃ Cơ quan chủ trì Trường Cao đẳng TN&MT Hà Nội Phó Hiệu trưởng Phạm Văn Khiên CHỦ NHIỆM ĐỀ TÀI Hoàng Ngọc Quang 7072 20/01/2009 HÀ NỘI, 2008 Bé tµi nguyªn vµ m«i tr−êng Tr−êng cao ®¼ng tµi nguyªn vµ m«i tr−êng hµ néi B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé Nghiªn cøu qu¶n lý tæng hîp tµi nguyªn vµ m«i tr−êng l−u vùc s«ng m· Chñ nhiÖm ®Ò tµi: TS. Hoµng Ngäc quang Các cộng tác viên: ThS. Trần Duy Kiều ThS. Hoàng Thị Nguyệt Minh ThS. Hoàng Anh Huy KS. Nguyễn Ngọc Hà CN. Phạm Văn Tuấn HÀ NÔI, 2008 i MỤC LỤC CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ KINH TẾ XÃ HỘI TRÊN LƯU VỰC SÔNG MÃ.....................................................................................................................................3 1.1. Sông Mã và hệ thống sông Mã.....................................................................................3 1.1.1. Vị trí địa lý ...........................................................................................................................3 1.1.2. Hệ thống sông ......................................................................................................................7 1.2. Điều kiện tự nhiên lưu vực sông Mã ...........................................................................9 1.2.1. Địa hình ...............................................................................................................................9 1.2.2. Địa chất..............................................................................................................................10 1.2.3. Thổ nhưỡng ........................................................................................................................11 1.2.4. Thảm phủ ...........................................................................................................................13 1.2.5. Khí tượng ...........................................................................................................................14 1.2.6. Thuỷ văn.............................................................................................................................15 1.3. Điều kiện kinh tế xã hội..............................................................................................22 1.3.1. Kinh tế trên lưu vực ...........................................................................................................22 1.3.2. Dân cư và lao động............................................................................................................24 1.4. Định hướng phát triển kinh tế trên lưu vực sông Mã .............................................26 1.4.1. Những chỉ tiêu cơ bản phát triển kinh tế lưu vực...............................................................26 1.4.2. Những định hướng chung phát triển kinh tế lưu vực .........................................................27 1.4.3. Định hướng cụ thể phát triển kinh tế trên lưu vực.............................................................28 1.5. Tổng quan về quản lý khai thác tài nguyên và bảo vệ môi trường trên lưu vực sông Mã...............................................................................................................................32 1.6. Nhận xét chương 1 ......................................................................................................34 CHƯƠNG 2: HIỆN TRẠNG KHAI THÁC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG LƯU VỰC SÔNG MÃ.............................................................................................................................................36 2.1. Hiện trạng khai thác tài nguyên và môi trường đất trên lưu vực ..........................36 2.1.1. Hiện trạng khai thác sử dụng tài nguyên đất trên lưu vực ................................................36 2.1.2. Môi trường đất ...................................................................................................................38 2.1.3. Nhận xét về tài nguyên và môi trường đất .........................................................................39 2.2. Hiện trạng khai thác và quản lý tài nguyên khoáng sản trên lưu vực...................39 2.3. Hiện trạng khai thác và Tài nguyên rừng ................................................................41 2.3.1. Hiện trạng tài nguyên rừng................................................................................................41 2.3.2. Đa dạng sinh học ...............................................................................................................42 2.3.3. Khai thác tài nguyên rừng .................................................................................................42 2.3.4. Quản lý tài nguyên rừng ....................................................................................................43 2.3.5. Nhận xét .............................................................................................................................44 2.4. Đặc điểm khí hậu và môi trường không khí trên lưu vực.......................................44 2.4.1. Đặc điểm khí hậu ...............................................................................................................44 2.4.2. Môi trường không khí ........................................................................................................47 2.4.2.1. Nguồn gây ô nhiễm không khí...................................................................................47 2.4.2.2. Chất lượng không khí tại các khu công nghiệp, đô thị và các nút giao thông ...........48 2.4.3. Nhận xét .............................................................................................................................48 2.5. Hiện trạng quản lý, khai thác và bảo vệ tài nguyên môi trường nước trên lưu vực .............................................................................................................................................49 2.5.1. Tài nguyên nước mặt và hiện trạng khai thác tài nguyên nước mặt trên lưu vực .............50 2.5.2. Môi trường nước mặt .........................................................................................................54 2.5.3. Nhận xét về tài nguyên và môi trường nước mặt ...............................................................57 2.6. Tài nguyên và môi trường nước dưới đất.................................................................59 2.6.1. Tài nguyên nước dưới đất ..................................................................................................59 2.6.2. Môi trường nước dưới đất..................................................................................................64 2.7. Nhận xét chương 2 ......................................................................................................65 CHƯƠNG 3: NGUYÊN NHÂN VÀ KHẢ NĂNG SUY THOÁI TÀI NGUYÊN MÔI TRƯỜNG TRÊN LƯU VỰC SÔNG MÃ .............................................................................................................66 ii 3.1. Nguyên nhân suy thoái tài nguyên và môi trường...................................................66 3.1.1. Nhóm nguyên nhân khách quan .........................................................................................66 3.1.2. Nhóm nguyên nhân chủ quan.............................................................................................69 3.1.2.1. Nguyên nhân khai thác tài nguyên quá mức và thiếu qui hoạch................................69 3.1.2.2. Nguyên nhân do cơ cấu phân bố lao động, tập quán sản xuất ...................................74 3.2. Khả năng suy thoái tài nguyên và môi trường trên lưu vực...................................76 3.2.1. Dự báo xu thế biến đổi khí hậu ..........................................................................................76 3.2.2. Xu thế tai biến thiên nhiên và lũ quét.................................................................................77 3.2.3. Nguy cơ ô nhiễm đất ..........................................................................................................79 3.3. Dự báo nhu cầu nước trên lưu vực sông Mã năm 2010, 2020 ................................80 3.3.1. Phân vùng tính toán dự báo...............................................................................................80 3.3.2. Dự báo nhu cầu nước năm 2010 và 2020 ..........................................................................81 3.3.2.1. Dự báo nhu cầu nước cho dân sinh năm 2010 và 2020 .............................................81 3.3.2.2. Dự báo cho trồng trọt năm 2010 và 2020 ..................................................................85 3.3.2.3. Dự báo cho chăn nuôi năm 2010, 2020 .....................................................................86 3.3.2.4. Nước cho công nghiệp và dự báo nhu cầu nước công nghiệp năm 2010 và 2020.....89 3.3.5. Tổng hợp nhu cầu nước và dự báo nhu cầu nước..............................................................90 3.4. Dự báo cân bằng nước năm 2010 và 2020 ................................................................93 3.4.1. Số hóa mạng lưới sông.......................................................................................................93 3.4.2. Tính lượng nước đến, nước mưa, bốc hơi tại mỗi nút cân bằng........................................94 3.4.3. Xác định lượng nước đẩy mặn ...........................................................................................96 3.4.4. Tính toán và dự báo cân bằng nước hệ thống....................................................................97 3.4.4.1. Cân bằng nước hệ thống năm 2005 ...........................................................................97 3.4.4.2. Dự báo lượng nước thiếu năm 2010 và 2020.............................................................97 3.4.5. Kết luận..............................................................................................................................98 3.5. Thiên tai lũ lụt và hạn hán .........................................................................................99 3.5.1. Thiên tai do lũ và lũ quét trong những năm gần đây .........................................................99 3.5.2. Nguyên nhân gây ra sạt lở đất, lũ quét trên lưu vực........................................................100 3.5.3. Hạn hán trên lưu vực .......................................................................................................103 3.6. Ảnh hưởng của hồ Cửa Đạt .....................................................................................111 3.7. Xu thế biến đổi môi trường nước do chất thải, nước thải.....................................111 3.8. Xu thế biến đổi độ mặn.............................................................................................113 3.9. Nhận xét chương 3 ....................................................................................................114 CHƯƠNG 4: NGHIÊN CỨU MÔ HÌNH QUẢN LÝ TỔNG HỢP LƯU VỰC SÔNG MÃ .......115 4.1. Cơ sở lý luận và thực tiễn quản lý tổng hợp Tài nguyên và môi trường trên lưu vực .....................................................................................................................................115 4.1.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................................................115 4.1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................................120 4.2. Tiềm năng, lợi thế và hạn chế của lưu vực .............................................................121 4.2.1. Tiềm năng, lợi thế của lưu vực.........................................................................................121 4.2.2. Những hạn chế của lưu vực .............................................................................................122 4.3. Khó khăn, thách thức trong hoạt động QLTHLVS ..............................................123 4.3.1. Về thể chế, cơ chế quản lý................................................................................................123 4.3.2. Thiếu chính sách QLTHTNMT lưu vực sông Mã.............................................................125 4.4. Lựa chọn mô hình QLTH lưu vực sông Mã...........................................................126 4.4.1. Những nguyên tắc xây dựng mô hình QLTHLV sông Mã................................................126 4.4.2. Đề xuất mô hình QLTH TNMT lưu vực sông...................................................................128 4.4.2.1. Tham khảo một số mô hình quản QLTH TNMT trên lưu vực ................................128 4.4.2.2. Trong nước...............................................................................................................131 4.4. Nhận xét chương 4 ....................................................................................................138 CHƯƠNG 5: NGHIÊN CỨU ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG LƯU VỰC SÔNG MÃ..................................................................140 5.1. Giải pháp quy hoạch tổng hợp lưu vực...................................................................140 5.2. Khai thác sử dụng hợp lý tài nguyên nước.............................................................140 iii 5.2.1. Đánh giá hiện trạng các công trình cấp nước .................................................................140 5.2.2. Nhu cầu cấp nước ............................................................................................................141 5.2.3. Phương án khai thác sử dụng nguồn nước ......................................................................142 5.2.4. Phương án tiêu úng và chống lũ ......................................................................................146 5.2.4.1. Nhu cầu chống lũ và phương án chống lũ................................................................146 5.2.4.2. Giải pháp tiêu thoát nước mưa.................................................................................149 5.2.5. Giải pháp khai thác bậc thang trên lưu vực sông Mã......................................................151 5.3. Giải pháp định hướng sử dụng tài nguyên đất ......................................................155 5.4. Giải pháp khai thác hợp lý tài nguyên khoáng sản ...............................................157 5.5. Giải pháp định hướng khai thác hợp lý tài nguyên sinh vật.................................160 5.6. Các biện pháp quản lý và bảo vệ môi trường.........................................................161 5.7. Xây dựng các cơ chế, chính sách, luật pháp...........................................................166 5.8. Xây dựng cơ sở thông tin dữ liệu.............................................................................166 5.9. Nâng cao năng lực đội ngũ QLTHLV.....................................................................167 5.10. Sử dụng các công cụ chuyên ngành trợ giúp........................................................167 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...........................................................................................................170 I. Kết luận .........................................................................................................................170 II. Kiến nghị......................................................................................................................171 iv DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1 Phân bố diện tích lưu vực theo địa giới hành chính..................................................................7 Bảng 1.2 Tỷ lệ lượng nước (%) các tháng mùa lũ..................................................................................16 Bảng 1.3 Tần suất (%) xuất hiện lũ lớn nhất năm..................................................................................18 Bảng 1.4 Tổ hợp lũ giữa sông Mã, sông Chu.........................................................................................18 Bảng 1.5 Lượng nước (%) các tháng mùa kiệt tại một số trạm thuỷ văn...............................................19 Bảng 1.6 Mô đun dòng chảy kiệt tại một số trạm thuỷ văn trên sông Mã .............................................19 Bảng 1.7 Lượng cát bùn bình quân thời kỳ 1960 - 2005 tại một số trạm thuỷ văn................................20 Bảng 1.8 Mực nước (m) triều lớn nhất, nhỏ nhất tại một số vị trí trên sông..........................................21 Bảng 1.9 Cơ cấu kinh tế (%) trên lưu vực sông Mã năm 2005 ..............................................................22 Bảng 1.10 Kết quả sản xuất nông nghiệp của các tỉnh trong lưu vực ....................................................22 Bảng 1.11 Phát triển dân số (1.000 người) trên lưu vực đến năm 2020.................................................26 Bảng 1.12 Dự báo cấu kinh tế các tỉnh nằm trong lưu vực sông Mã .....................................................27 Bảng 1.13 Mức phấn đấu sản lượng lương thực quy thóc .....................................................................29 Bảng 1.14 Diện tích canh tác (1000ha) tương lai và cơ cấu cây trồng...................................................30 Bảng 1.15 Các cụm công nghiệp tập trung trên lưu vực sông Mã .........................................................30 Bảng 2.1 Các loại đất (ha) được sử dụng tại các địa phương trên lưu vực ............................................37 Bảng 2.2 Tổng hợp diện tích (ha) gieo trồng bình quân 5 năm (2000 - 2005) tại các tỉnh ....................37 Bảng 2.3 Chi tiết diện tích (ha) gieo trồng bình quân 5 năm (2000 - 2005) theo các vụ mùa ...............37 Bảng 2.4 Danh mục và trữ lượng mỏ đã khảo sát được .........................................................................40 Bảng 2.5 Các loại rừng thuộc địa phận Thanh Hoá năm 2005...............................................................41 Bảng 2.6 Giá trị sản xuất ngành lâm nghiệp [44] so với năm 1994 ......................................................42 Bảng 2.7 Các khu bảo tồn thiên nhiên, Vườn Quốc gia, bảo tồn gien và khu di tích lịch sử văn hoá ...43 Bảng 2.8 Lượng mưa năm trung bình nhiều năm tại trạm mưa trong và lân cận lưu vực sông Mã.......45 Bảng 2.9 Tỷ lệ các nguồn nước đang sử dụng tại tỉnh Thanh Hóa ........................................................49 Bảng 2.10 Tổng hợp nguồn kinh phí đầu tư xây dựng công trình khai thác nước .................................49 Bảng 2.11 Tổng lượng nước bình quân nhiều năm toàn hệ thống .........................................................50 Bảng 2.12 Tổng lượng dòng chảy năm trong địa phận Thanh Hoá .......................................................51 Bảng 2.13 Số lượng công trình khai thác nước trên các sông trong tỉnh Thanh Hóa - LVS Mã .........52 Bảng 2.14 Diện tích mặt nước nuôi trồng thủy sản tỉnh Thanh Hoá......................................................53 Bảng 2.15 Chất lượng nước trên các sông Mã, Chu, Bưởi và Âm tại một số vị trí trong đợt khảo sát ngày 4/VIII/1995....................................................................................................................................54 Bảng 2.16 Chất lượng nước tại một số vị trí ..........................................................................................56 Bảng 2.17 Mức độ chênh lệch lượng nước giữa mùa lũ và mùa cạn, giữa tháng lớn nhất và nhỏ nhất trong năm tại một số trạm thuỷ văn........................................................................................................58 Bảng 2.