Các kĩ thuật thu thập dữ liệu áp dụng trong khoa học môi trường

Cáùc kỹõ thuậät thu thậäp dữõ liệäu áùp dụïng trong Khoa họïc Môiâ trườøng TS. Lê Quốc Tuấn Khoa Môi trường và Tài nguyên Đại học Nông Lâm Tp. HCM Các phân tích ban đầu Phát triển kế hoạch phỏng vấn Thiết kế khảo sát Cáùc bướùc thiếát kếá mộät nghiênâ cứùu Thiết kế và phát triển các công cụ khảo sát Chọn mẫu Thu thập số liệu Phân tích Các kết quả Phát triển bảng câu hỏi Định lượng Các nguồn dữ liệu Định tính Phân tích dữ liệu Thảo luận và phát triển mô hình Nghiênâ cứùu tàøi liệäu „ Thu thậäp nhữngõ thôngâ tin sau: 9 Cơ sởû lýù thuyếát liênâ quan đếán chủû đềà nghiênâ cứùu 9 Thàønh tựïu lýù thuyếát liênâ quan 9 Kếát quảû nghiênâ cứùu đãõ côngâ bốá 9 Sốá liệäu thốáng kêâ Trong nghiên cứu tài liệu, người nghiên cứu phải phân tích và tổng hợp tài liệu Mụïc đích nghiênâ cứùu tàøi liệäu Nghiênâ cứùu tàøi liệäu „ Chủûng loạïi tàøi liệäu 9 Tạïp chí vàø báùo cáùo khoa họïc trong ngàønh 9 Táùc phẩåm khoa họïc 9 Tạïp chí vàø báùo cáùo khoa họïc ngoàøi ngàønh 9 Tàøi liệäu lưu trữõ 9 Thôngâ tin đạïi chúùng Các nguồn tài liệu luôn tồn tại dưới 2 dạng: Cấp I (tài liệu gốc) và Cấp II (trích dẫn, tổng hợp từ tài liệu cấp I) Phânâ tích cáùc nguồàn tàøi liệäu Nghiênâ cứùu tàøi liệäu „ Táùc giảû vàø nhóùm táùc giảû 9 Táùc giảû trong ngàønh hay ngoàøi ngàønh 9 Táùc giảû trong nướùc hay ngoàøi nướùc Phânâ tích cáùc nguồàn tàøi liệäu Nghiênâ cứùu tàøi liệäu „ Tổång hợïp tàøi liệäu bao gồàm: 9 Bổå túùc tàøi liệäu sau khi phânâ tích, pháùt hiệän ra nhữngõ thiếáu sóùt sai lệäch 9 Lựïa chọïn tàøi liệäu, chỉ chọïn nhữngõ thôngâ tin cầàn thiếát đểå xâyâ dựïng luậän cứù 9 Tóùm lượït vàø sắép xếáp tàøi liệäu 9 Môâ hình hóùa ýù tưởûng từø tàøi liệäu: Đâyâ làø bướùc quan trọïng trong NC tàøi liệäu. Tổång hợïp tàøi liệäu Khảûo sáùt thựïc địa „ Làø quan sáùt đểå lấáy thôngâ tin „ Đượïc sửû dụïng trong NCKH Tựï nhiênâ , Xãõ hộäi vàø Côngâ nghệä „ Trong khảûo sáùt thựïc địa, ngườøi NC chỉ quan sáùt nhữngõ gì đãõ vàø đang tồàn tạïi. „ Nhượïc điểåm củûa Khảûo sáùt thựïc địa làø chậäm chạïp vàø thụï độäng Khảûo sáùt thựïc địa 1. Theo mứùc độä chuẩån bị ¾ Quan sáùt chuẩån bị trướùc: làø quan sáùt theo mộät kếá hoạïch đãõ chuẩån bị từø trướùc ¾ Quan sáùt khôngâ chuẩån bị trướùc: làø quan sáùt ngẫuã nhiênâ khi ngườøi nghiênâ cứùu bắét gặëp sựï kiệän Phânâ loạïi khảûo sáùt thựïc địa Khảûo sáùt thựïc địa 2. Theo quan hệä giữã ngườøi quan sáùt vàø ngườøi bị quan sáùt ¾ Quan sáùt khôngâ tham dựï: làø quan sáùt trong đóù ngườøi quan sáùt chỉ đóùng vai ngườøi ghi chéùp thuầàn túùy ¾ Quan sáùt tham dựï: làø quan sáùt trong đóù ngườøi quan sáùt hòøa nhậäp vàøo đốái tượïng khảûo sáùt như mộät thàønh viênâ Phânâ loạïi khảûo sáùt thựïc địa Khảûo sáùt thựïc địa 3. Theo mụïc đích nắém bắét bảûn chấát đốái tượïng quan sáùt ¾ Quan sáùt hình tháùi: làø quan sáùt hình dạïng bênâ ngoàøi vàø cáùc yếáu tốá cấáu thàønh tổå chứùc ¾ Quan sáùt chứùc năngê : làø quan sáùt bảûn chấát cáùc nhiệäm vụï củûa hệä thốáng Phânâ loạïi khảûo sáùt thựïc địa Khảûo sáùt thựïc địa 4. Theo mụïc đích xửû lýù thôngâ tin ¾ Quan sáùt môâ tảû: làø quan sáùt đểå nhậän dạïng biểåu hiệän bênâ ngoàøi củûa hệä thốáng; trạïng tháùi củûa hệä thốáng, củûa cáùc phầàn tửû củûa hệä thốáng. ¾ Quan sáùt phânâ tích: làø quan sáùt đểå phụïc vụï mụïc tiêuâ phânâ tích hệä thốáng Phânâ loạïi khảûo sáùt thựïc địa Khảûo sáùt thựïc địa 5. Theo tính liênâ tụïc củûa quan sáùt ¾ Quan sáùt liênâ tụïc: làø quan sáùt theo toàøn bộä diễnã tiếán củûa quáù trình ¾ Quan sáùt định kỳø: làø quan sáùt khôngâ liênâ tụïc vớùi mộät khoảûng cáùch nhấát định vềà thờøi gian ¾ Quan sáùt chu kỳø: làø quan sáùt diễnã tiếán theo chu kỳø củûa đốái tượïng quan sáùt ¾ Quan sáùt tựï độäng theo chương trình Phânâ loạïi khảûo sáùt thựïc địa Khảûo sáùt thựïc địa 6. Theo cáùc phương tiệän đượïc sửû dụïng trong quan sáùt ¾ Trựïc tiếáp quan sáùt tạïi địa bàøn nghiênâ cứùu ¾ Sửû dụïng cáùc phương tiệän ghi âmâ ghi hình ¾ Sửû dụïng cáùc phương tiệän đo lườøng Phânâ loạïi khảûo sáùt thựïc địa Phỏûng vấán „ Đưa ra câuâ hỏûi vớùi ngườøi đốái thoạïi đểå thu thậäp thôngâ tin. „ Trướùc hếát phảûi chọïn ngườøi đốái thoạïi „ Cầàn phânâ tích tâmâ lýù đốái táùc. Đốái vớùi mỗiã đốái táùc cầàn phảûi cóù cáùch tiếáp cậän kháùc nhau. Phỏûng vấán 1. Theo mụïc đích phỏûng vấán - Phỏûng vấán đểå pháùt hiệän - Phỏûng vấán sâuâ đểå khai tháùc chi tiếát hơn vềà mộät chủû đềà Phânâ loạïi phỏûng vấán Phỏûng vấán 2. Theo mụïc mứùc độä chuẩån bị - Phỏûng vấán cóù chuẩån bị trướùc: làø phỏûng vấán theo kếá hoạïch, thậäm chí cóù thểå gởûi câuâ hỏûi cho ngườøi đượïc phỏûng vấán trướùc - Phỏûng vấán khôngâ chuẩån bị trướùc: làø phỏûng vấán theo tình huốáng ngẫuã nhiênâ , bấát chợït Phânâ loạïi phỏûng vấán Phỏûng vấán 3. Theo tính trựïc tiếáp - Phỏûng vấán trựïc tiếáp - Phỏûng vấán qua điệän thoạïi Phânâ loạïi phỏûng vấán Dù hình thức phỏng vấn thế nào, thì cách đặt câu hỏi đặc biệt quan trọng, vì nó có ảnh hưởng quyết định đến kết quả phỏng vấn Hộäi nghị khoa họïc „ Hộäi nghị khoa họïc làø sựï thảûo luậän củûa cáùc nhóùm chuyênâ gia. „ Đưa ra chủû đềà đểå tranh luậän, phânâ tích, phảûn hồài „ Nhượïc điểåm củûa phương pháùp nàøy làø cáùc ýù kiếán thườøng bị chi phốái bởûi nhữngõ ngườøi cóù tàøi hùøng biệän, cóù địa vị so vớùi nhữngõ ngườøi tham gia. „ Khắéc phụïc nhượïc điểåm bằèng cáùch tạïo điềàu kiệän thuậän lợïi cho mọïi ngườøi đềàu pháùt biểåu ýù kiếán Hộäi nghị khoa họïc „ Thảûo luậän bàøn tròøn „ Hộäi thảûo khoa họïc „ Lớùp tậäp huấán „ Hộäi nghị khoa họïc Cáùc loạïi hộäi nghị Hộäi nghị khoa họïc „ Thuyếát trình „ Câuâ hỏûi „ Bình luậän „ Bổå sung „ Kiếán nghị „ Ghi nhậän Tiếán trình củûa mộät hộäi nghị Hộäi nghị khoa họïc Làø ấán phẩåm côngâ bốá cáùc côngâ trình nghiênâ cứùu, cáùc thảûo luậän trong khuônâ khổå củûa hộäi nghị Kỷû yếáu đượïc côngâ bốá nhằèm ghi nhậän mụïc đích ghi nhậän hoạït độäng củûa mộät hộäi nghị. Kỷû yếáu khoa họïc Hộäi nghị khoa họïc Phầàn I. Phầàn bìa Phầàn II. Sơ đồà tổå chứùc hộäi nghị Phầàn III. Cáùc báùo cáùo vàø thôngâ báùo khoa họïc Phầàn IV. Phụï đính Hình thứùc củûa mộät kỷû yếáu khoa họïc Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi „ Làø phương pháùp đượïc áùp dụïng phổå biếán „ Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi thựïc chấát làø mộät cuộäc phỏûng vấán „ Kếát quảû điềàu tra phụï thuộäc vàøo việäc chuẩån bị cáùc câuâ hỏûi „ Vềà mặët kỹõ thuậät, phương pháùp nàøy cóù 3 loạïi côngâ việäc phảûi quan tâmâ : „ Chọïn mẫu㠄 Thiếát kếá bảûng câuâ hỏûi „ Xửû lýù kếát quảû điềàu tra Chọïn mẫu㠄 Việäc chọïn mẫuã phảûi đảûm bảûo tính ngẫuã nhiên⠄ Mẫuã phảûi mang tính đạïi diệän „ Khôngâ chọïn mẫuã theo định hướùng chủû quan củûa ngườøi nghiênâ cứùu „ Cóù 2 cáùch tiếáp cậän chọïn mẫuã : Phi xáùc xuấát hoặc Xáùc xuấát Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi Thiếát kếá bảûng câuâ hỏûi „ Bảûng câuâ hỏûi cầàn 2 nộäi dung: • (1) Loạïi câuâ hỏûi • (2) Trậät tựï logic củûa câuâ hỏûi. Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi „ Câuâ hỏûi kèøm phương áùn trảû lờøi “Cóù” vàø “Khôngâ ” „ Câuâ hỏûi kèøm nhiềàu phương áùn trảû lờøi „ Câuâ hỏûi kèøm phương áùn trảû lờøi cóù trọïng sốá „ Nhữngõ câuâ hỏûi mởû, đểå ngườøi điềàn phiếáu trảû lờøi tùøy ýù Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi Thiếát kếá bảûng câuâ hỏûi ① Cáùc câuâ hỏûi luônâ đảûm bảûo khai tháùc cao nhấát ýù kiếán củûa cáù nhânâ củûa ngườøi đượïc hỏûi ② Đốái vớùi nhữngõ câuâ hỏûi nhạïy cảûm, ngườøi nghiênâ cứùu phảûi khéùo léùo đặët nhữngõ câuâ hỏûi giáùn tiếáp ③ Bảûng câuâ hỏûi phảûi vừøa mang tính kỹõ thuậät, vừøa mang tính nghệä thuậät Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi Nhữngõ lưu ýù quan trọïng Thiếát kếá bảûng câuâ hỏûi 9 Kếát quảû điềàu tra đượïc xửû lýù dựïa trênâ cơ sởû thốáng kêâ toáùn 9 Xửû lýù định lượïng vàø định tính 9 Sựï can thiệäp bằèng nhữngõ pháùn đoáùn củûa con ngườøi vẫnã luônâ mang tính quyếát định trong xửû lýù kếát quảû điềàu tra Điềàu tra bằèng bảûng câuâ hỏûi Xửû lýù kếát quảû điềàu tra 9 Nghiênâ cứùu tựï nhiênâ 9 Kỹõ thuậät 9 Y họïc 9 Xãõ hộäi 9 vàø cáùc lĩnh vựïc nghiênâ cứùu kháùc Phương pháùp thựïc nghiệäm Thực nghiệm là một phương pháp thu thập thông tin được thực hiện bởi những quan sát trong điều kiện tác động lên đối tượng khảo sát và môi trường xung quanh đối tượng khảo sát một cách có chủ ý. Lĩnh vực áp dụng 9 Táùch riêngâ từøng phầàn thuầàn nhấát củûa đốái tượïng đểå quan sáùt 9 Biếán đổåi môiâ trườøng củûa đốái tượïng đểå khảûo sáùt 9 Rúùt ngắén đượïc thờøi gian tiếáp cậän trong quan sáùt 9 Tiếán hàønh nhữngõ thựïc nghiệäm đượïc lặëp lạïi nhiềàu lầàn đểå kiểåm tra lẫnã nhau 9 Khôngâ bị hạïn chếá bởûi thờøi gian vàø khôngâ gian Phương pháùp thựïc nghiệäm Bằng việc thay đổi các tham số, người nghiên cứu có thể tạo ra nhiều cơ hội thu được những kết quả mong muốn như: Lợi ích của thực nghiệm 9 Thựïc nghiệäm trong phòøng thí nghiệäm 9 Thựïc nghiệäm tạïi hiệän trườøng Phương pháùp thựïc nghiệäm Tùy theo vị trí, thực nghiệm được chia thành: Phân loại thực nghiệm 9 Thựïc nghiệäm thămê dòø: nhằèm pháùt hiệän bảûn chấát củûa sựï vậät 9 Thựïc nghiệäm kiểåm tra: kiểåm chứùng cáùc giảû thuyếát 9 Thựïc nghiệäm song hàønh: tiếán hàønh trênâ cáùc đốái tượïng kháùc nhau trong điềàu kiệän giốáng nhau 9 Thựïc nghiệäm đốái nghịch: đốái tượïng giốáng nhau, môiâ trườøng kháùc nhau 9 Thựïc nghiệäm so sáùnh: 2 đốái tượïng kháùc nhau, trong đóù cóù 1 đốái tượïng dùøng làøm đốái chứùng Phương pháùp thựïc nghiệäm Tùy theo mục đích quan sát, thực nghiệm được chia thành: Phân loại thực nghiệm 9 Thựïc nghiệäm cấáp diễnã : ảûnh hưởûng củûa táùc nhânâ lênâ đốái tượïng trong thờøi gian ngắén 9 Thựïc nghiệäm trườøng diễnã : trong thờøi gian dàøi, liênâ tụïc 9 Thựïc nghiệäm báùn cấáp diễnã Phương pháùp thựïc nghiệäm Tùy theo diễn trình, thực nghiệm được chia thành: Phân loại thực nghiệm 9 Đềà ra nhữngõ chuẩån đáùnh giáù vàø phương thứùc đáùnh giáù 9 Chỉ định nhữngõ yếáu tốá thay đổåi: thay đổåi trạïng tháùi củûa đốái tượïng, thay đổåi môiâ trườøng 9 Giữõ ổån định nhữngõ yếáu tốá khôngâ bị ngườøi nghiênâ cứùu khốáng chếá 9 Mẫuã lựïa chọïn phảûi phổå biếán đểå cho kếát quảû kháùch quan 9 Đưa ra mộät sốá giảû thiếát thựïc nghiệäm đểå loạïi bớùt nhữngõ yếáu tốá táùc độäng phứùc tạïp Phương pháùp thựïc nghiệäm Các nguyên tắc phải tuân thủ 9 Thựïc nghiệäm thửû vàø sai: Tiếán hàønh lậäp đi lậäp lạïi cho đếán khi đạït kếát quảû cuốái cùøng. Tốán kéùm, mấát thờøi gian 9 Thựïc nghiệäm trênâ môâ hình: Dễã thựïc hiệän, giảûm thiểåu rủûi ro Phương pháùp thựïc nghiệäm Một số phương pháp thực nghiệm trong NCMT Tàøi liệäu tham khảûo Chương IV: Thu thậäp vàø xửû lýù thôngâ tin Vũõ Cao Đàøm, 2008. Giáùo trình phương pháùp luậän nghiênâ cứùu khoa họïc. Nxb Giáùo Dụïc Webpage: