Các kỳ thi Đình thế kỷ XVII - XVIII

PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Thi cử là một khâu trọng yếu trong quá trình giáo dục, là cách thức để đánh giá sản phẩm (hay kết quả) của một nền giáo dục và là con đường chính để tuyển lựa bậc hiền tài ở bất kỳ thời đại nào, nhưng quan trọng hơn cả là “xem việc thi cử hay hay dở, biết nhà nước thịnh hay suy” [5, 6]. 1.2. Chọn thi Đình làm đối tượng tìm hiểu chính, tác giả luận văn xuất phát từ những lý do chủ yếu sau đây: - Trước hết, thi Đình là kì thi có số lượng người dự thi và người đỗ tương đối khúc chiết nên tác giả có thể quan sát đối tượng nghiên cứu dễ dàng hơn các kì thi khác. - Thứ hai, thi Đình là kì thi cuối cùng trong khoa thi Tiến sĩ, tác động toàn bộ từ khâu đầu đến khâu cuối cùng của qúa trình thi cử, giáo dục. - Thứ ba, thi Đình là mũi sinh thiết, tập trung bộ mặt thi cử của mỗi triều đại phong kiến. Do đó, kì thi này luôn được nhà nước chú trọng, quan tâm và cũng chính vì thế mà qua thi Đình chúng ta sẽ có cái nhìn toàn diện, sâu sắc hơn về thi cử. 1.3. Thế kỷ XVII - XVIII ở Việt Nam tương ứng với thời gian trị vì và tan rã của tập đoàn phong kiến Lê - Trịnh. Sự tồn tại song song hai hệ thống chính quyền cùng điều khiển đất nước và sự lấn át quyền lực của chúa Trịnh đối với vua Lê đã khiến không ít các nhà sử học phong kiến và cả về sau đánh giá đây là thời kỳ “phi chính thống”, trì trệ, khủng hoảng. Tuy nhiên, nếu xem xét kỹ càng và thấu đáo, trên một số phương diện, chẳng hạn như trên lĩnh vực giáo dục, chúng ta sẽ nhận thấy các chúa Trịnh đã có nhiều cố gắng đưa ra các chủ trương nhằm chấn chỉnh học phong, cứu vãn nền giáo dục, thi cử đang dần suy đồi, xuống dốc. 1.4. Tuy được coi là “quốc sách hàng đầu” nhưng nền giáo dục Việt Nam đến nay vẫn còn tồn tại nhiều bất cập dù chúng ta đã không ngừng đưa ra các giải pháp. Song rốt cục chưa đem lại kết quả hữu dụng và khả quan nào, tệ nạn trong dạy, học và thi cử tiếp diễn ở mọi cấp, mọi nơi. Bởi thế, nghiên cứu về thi cử là vấn đề có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Từ tất cả các nguyên nhân trên, tác giả đã quyết định chọn đề tài là Về các kỳ thi Đình thế kỷ XVII - XVIII. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Đã xuất hiện nhiều tác phẩm tìm hiểu về khoa cử Việt Nam trước năm 1945, chẳng hạn: Lược khảo về giáo dục và khoa cử Việt Nam từ khởi thuỷ đến năm 1918 của Trần Văn Giáp, Khoa cử và giáo dục Việt Nam của Nguyễn Q. Thắng, Tìm hiểu nền giáo dục Việt Nam trước năm 1945 của Nguyễn Văn Khánh… Điểm chung của hầu hết các cuốn sách này là khái lược, sơ lược lịch sử giáo dục và thi cử thời phong kiến lần lượt theo một tiến trình: Lý - Trần - Lê sơ - Lê trung hưng - Nguyễn - Pháp thuộc. Thi Đình không được coi trọng nghiên cứu vì hầu hết các tác giả đều quan niệm đấy là kì thi gắn liền với kì thi Hội, là kì thi cuối cùng của thi Hội. Trong các chuyên khảo về thi cử, đáng chú ý hơn cả là cuốn Sự phát triển giáo dục và chế độ thi cử ở Việt Nam thời phong kiến của Nguyễn Tiến Cường. Rõ ràng hơn và mới mẻ hơn, ông cho rằng thi Đình là một kì thi riêng rẽ, độc lập với thi Hội. Từ đó, ông đề cập đến đối tượng dự thi, quan coi thi, cách chấm thi, học vị tiến sĩ, ân điển. Tuy nhiên, vì thi Đình không phải là trọng tâm của quyển sách nên Nguyễn Tiến Cường vẫn không đi sâu vào phân tích, mở rộng chủ đề này. Mặt khác, những tìm hiểu của ông về thi Đình mang tính chung chung cho cả thời kỳ phong kiến chứ không riêng cho một giai đoạn nào. Bên cạnh đó, có một số tác giả đã đi sâu khảo cứu một cách có hệ thống và tương đối toàn diện về các nhà khoa bảng Việt Nam (tóm tắt tiểu sử, khoa thi, sự nghiệp) như: Các nhà khoa bảng Việt Nam do Ngô Đức Thọ chủ biên, Các vị trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa qua các triều đại phong kiến Việt Nam của Trần Hồng Đức, Trạng nguyên, tiến sĩ, Hương cống Việt Nam do Bùi Hạnh Cẩn, Minh Nghĩa, Việt Anh biên soạn… 2.2. Đề cập đến thi cử thời phong kiến, trong đó có thời Lê - Trịnh, còn có một số luận án tiến sĩ và khóa luận cử nhân khoa Lịch sử, trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội như: Tìm hiểu nền giáo dục và khoa cử thời Hậu Lê của Đào Duy Đạt, Văn Miếu - Quốc tử giám và chế độ học hành thi cử thời Lê (1428 - 1788) của Đinh Ngọc Triển… Giới hạn trong phạm vi và quy mô của một bài khóa luận tốt nghiệp, các khóa luận cử nhân này chỉ đề cập những nét chung, nổi bật của chế độ học hành khoa cử thời Hậu Lê. Bên cạnh đó cũng có khóa luận đi vào tìm hiểu trực tiếp về thi cử thời Lê - Trịnh nhưng mới dừng lại ở hai cấp thi Hương và thi Hội, đó là khóa luận Chính quyền Lê - Trịnh với các kỳ thi Hương và Hội thế kỷ XVII - XVIII của Nguyễn Trang. Thuộc về khoa học Ngữ văn, luận án tiến sĩ Bước đầu tìm hiểu văn chương khoa cử thời Lê sơ của Nguyễn Văn Thịnh ngoài việc đối chiếu so sánh giữa lịch sử khoa cử Việt Nam và Trung Quốc, tác giả có tiếp cận thi Đình song dưới góc độ văn học, chẳng hạn thể loại văn sách, nội dung văn sách đình đối, cấu trúc và nghệ thuật của văn sách đình đối, ân điển thời Lê sơ. Nhìn chung, ngày càng có nhiều tác phẩm viết về giáo dục và thi cử phong kiến nhưng rất ít tác phẩm quan tâm đến thi Đình và lại càng ít công trình nghiên cứu có đề cập đến một hoặc một vài khía cạnh của thi Đình, đặc biệt chưa hề có một chuyên khảo riêng về kì thi này. 3. Mục đích nghiên cứu 3.1. Cố gắng khôi phục lại toàn cảnh bức tranh thi Đình thế kỷ XVII - XVIII nói riêng và khắc họa phần nào về kì thi Đình của cả chế độ phong kiến nói chung. Đồng thời qua đó phản ánh nền giáo dục và thi cử đương thời. 3.2. Đưa ra một góc tiếp cận khác về thời kỳ Lê - Trịnh - góc nhìn văn hóa, cụ thể là giáo dục, nhằm có được sự đánh giá khách quan về giai đoạn này. 3.3. Từ việc tìm hiểu về thi cử thời phong kiến, chúng ta sẽ rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm quý báu, đồng thời có thể vận dụng, học tập những việc làm hợp lý của người xưa trong thi cử. 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu 4.1. Phạm vi: Tập trung nghiên cứu thi Đình, giới hạn trong khoảng thời gian thế kỷ XVII - XVIII, cụ thể là từ năm 1595 đến năm 1789 và không gian là phía Bắc thuộc sự cai quản của vua Lê - chúa Trịnh. 4.2. Đối tượng: Các kỳ thi Đình thế kỷ XVII - XVIII đặt trong bối cảnh lịch sử thế kỷ XVII - XVIII để bước đầu tìm hiểu ảnh hưởng của thi Đình đối với chính trị, kinh tế - xã hội thời này. 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu 5.1. Nguồn tư liệu - Các tài liệu chính sử như: Đại Việt sử ký toàn thư và Đại Việt sử ký tục biên của Quốc sử quán triều Lê, Khâm định Việt sử thông giám cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn - Các tài liệu của các sử gia phong kiến tư nhân như: Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn, Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú, Quốc triều hương khoa lục của Cao Xuân Dục, Lịch triều tạp kỷ của Ngô Cao Lãng, Vũ trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ… So với nguồn chính sử, các sử liệu của tư nhân cung cấp đầy đủ và chi tiết hơn về thi Đình thế kỷ XVII - XVIII như về thời gian thi, địa điểm thi, nghi thức thi, họ tên, quê quán và số người đỗ trong mỗi khoa thi. - Nguồn tư liệu quan trọng khác là bi ký. Nội dung của bài ký bia Tiến sĩ cung cấp các thông tin về tên gọi của tấm bia; ca ngợi công đức của triều vua đã tổ chức khoa thi; tên các vị quan tham gia tổ chức khoa thi; quy định, cách thức tổ chức khoa thi; họ tên, quê quán những người thi đỗ; tên những người tham gia dựng bia. - Nguồn tư liệu Hán Nôm: Để phục vụ cho luận văn, tác giả đã dịch một số bài văn sách thi Đình thế kỷ XVII - XVIII của Nguyễn Quán Nho, Nguyễn Huy Oánh, Lê Quý Đôn. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp chủ yếu là phương pháp nghiên cứu lịch sử. Vì nguồn tư liệu phục vụ cho đề tài là nguồn tư liệu chữ viết nên các bước tác giả tiến hành trong nghiên cứu gồm: Thu thập, tập hợp tư liệu; Thống kê, phân tích, so sánh; Tổng hợp và nhận xét. 6. Đóng góp của luận văn 6.1. Là tác phẩm đầu tiên chuyên sâu và khảo kỹ về thi Đình thế kỷ XVII - XVIII. 6.2. Góp phần hoàn chỉnh bức tranh thi cử phong kiến Việt Nam vì trước đây và ngay cả hiện nay, hầu hết các nhà nghiên cứu chỉ khảo tả thi Hương và thi Hội mà bỏ qua thi Đình. Ngoài ra, luận văn cũng góp phần làm rõ hơn nền giáo dục và bộ mặt thi cử thế kỷ XVII - XVIII. 7. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, mục lục và phụ lục, khoá luận được bố cục thành ba chương: Chương I: Thi Đình trong bối cảnh kinh tế - xã hội thế kỷ XVII - XVIII Chương II: Thi Đình thế kỷ XVII - XVIII Chương III: Thi Đình với chính trị - kinh tế, xã hội thế kỷ XVII - XVIII CHƯƠNG I: THI ĐÌNH TRONG BỐI CẢNH KINH TẾ - XÃ HỘI THẾ KỶ XVII - XVIII 1.1. Vài nét về thi Đình trước thời Lê - Trịnh 1.1.1. Thi Đình dưới thời Lý, Trần, Hồ Theo lịch sử khoa cử nước ta, nhà Lý là triều đại đầu tiên tổ chức thi cử, tổng cộng có tất cả 6 khoa. Theo đó, thi Đình đã xuất hiện dưới thời Lý vào năm 1152. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: Năm Đại Định thứ 13 (1152), “mùa đông, tháng 10, thi Điện”. Song do sử cũ không ghi rõ nên về cách thức thi, phép thi trong các khoa thi nói chung và thi Đình nói riêng chưa khảo cụ thể được. Riêng với thi Đình, theo Phan Huy Chú: “Thỉnh thoảng có chiếu của vua cử học trò trong nước vào thi, vua tự xem thi ở điện đình” còn nội dung thi gồm những gì không thấy đề cập đến. Nhà Trần, năm 1232, đặt ra tam giáp. Năm 1246, định niên hạn thi, cứ 7 năm 1 kỳ. Năm 1247, ban danh hiệu Tam khôi. Đến năm 1304, vua Trần Anh Tôn đặt thêm tên hoàng giáp (người đỗ đầu về đệ nhị giáp). Về phép thi, năm 1304 mới bắt đầu thấy: Trước hết thi ám tả cổ văn; thứ đến thi kinh nghi, kinh nghĩa, thơ, phú; kỳ thứ 3 thi chế, chiếu, biểu; kỳ thứ 4 thi đối sách để định thứ tự đỗ cao đỗ thấp. Năm 1396, bỏ bài ám tả cổ văn, dùng văn thể tứ trường. Dưới thời Hồ Hán Thương (năm 1404), có đặt thêm một trường nữa thi viết và tính. Về ân điển, mãi đến năm 1304 mới thấy ghi chép rõ: Trạng nguyên bổ chức thái học sinh hỏa dũng thủ, sung làm nội thư gia; bảng nhãn bổ chức Chi hậu bạ thư mạo sam, sung làm nội thư gia; thám hoa bổ chức hiệu thư quyền miện, sung làm nhị tư. Vào kì thi thái học sinh năm 1314, người thi đỗ ban đầu được nhận chức Bạ thư lệnh, đợi sau một thời gian rèn luyện học tập sẽ được bổ dụng. Năm 1374, ban yến và áo xếp cho những người đỗ khoa Đại tỷ. Ngoài các kì thi Thái học sinh, nhà Trần còn tổ chức một kì thi Đình riêng. Đại Việt sử ký toàn thư ghi: Năm 1374, “tổ chức thi đình cho các tiến sĩ” [40, 157 - 158]. Sách Khâm định việt sử thông giám cương mục chú : Thi trạng nguyên chính là thi Đình (Đình thí). Như vậy, thi Đình ở thời Lý, Trần đã tồn tại như một khoa thi riêng, bên cạnh những khoa thi học sinh, thái học sinh, sĩ nhân và mang tính bất thường, không định lệ. Phải đến năm 1396, thi cử chính thức phân chia làm ba cấp: thi Hương - thi Hội - thi Đình. 1.1.2. Thi Đình dưới thời Lê sơ 1.1.2.1. Thời gian thi, địa điểm thi và đối tượng dự thi Triều Lê sơ thành lập từ năm 1428 nhưng cho đến năm 1442 đời vua Lê Thái Tông mới tổ chức khoa thi đầu tiên, tổng cộng có 26 khoa thi tiến sĩ, trong đó có một khoa không tổ chức kì thi Đình (khoa thi năm 1458), bổ sung thêm 989 tiến sĩ (tính cả khoa thi không có thi Đình là 993 tiến sĩ) vào bộ máy quan lại. - Về thời gian thi Đình: Bảng 1.1.2.1.a cho thấy thi Đình không có “thời gian biểu” cố định, chiếm ưu thế vẫn là các tháng 2 (28,5%), tháng 4 (38,1%). Thời gian giữa hai kì thi Hội và thi Đình cũng không theo một nguyên tắc nhất định nào, có thể cùng trong một tháng hoặc cách nhau một, hai tháng. - Về địa điểm thi Đình: Qua bảng thống kê 1.1.2.1.b, chúng ta biết rằng ở thi Đình, các sĩ tử sẽ vào trong sân (hiên) điện của nhà vua để thi. Đa số các kì thi Đình diễn ra ở điện Kính Thiên, thỉnh thoảng có kì thi được tổ chức tại điện Hội Anh hay điện Tập Hiền. - Về đối tượng dự thi Đình: Những người đã đỗ kì thi Hương và thi Hội chính là đối tượng sẽ tham dự vào thi Đình. Để được giáp mặt hoàng thượng, tỏ rõ tài học của mình, các sĩ tử phải nỗ lực hết sức hòng vượt qua hàng trăm, hàng ngàn thí sinh tham dự trong khoa thi tiến sĩ. Điều này thể hiện rõ trong bảng thống kê 1.1.2.1.c Dễ dàng nhận thấy tương ứng với sự gia tăng về số lượng người dự thi Hội là sự gia tăng về số lượng lấy đỗ. Ban đầu số người dự thi Hội chỉ vài trăm rồi tăng dần lên hơn một ngàn, hai ngàn, ba ngàn, có năm lên đến hơn 5000 người. Số lượng lấy đỗ cũng từ hai, ba chục tăng lên bốn, năm chục người. Cá biệt ba khoa thi năm Hồng Đức thứ 9 (1478), Hồng Đức 18 (1487), Cảnh Thống 5 (1502) con số lấy đỗ lên tận 60 người. Về cuối thời Lê sơ, số lượng người lấy đỗ giảm hẳn đi. Bên cạnh việc tăng số người lấy đỗ là sự gia tăng về “tỷ lệ chọi”. Càng ngày “tỷ lệ chọi” càng cao dù triều đình đã tăng thêm ngạch lấy đỗ, đó là do số người dự thi quá đông. 1.1.2. 2. Các quan chức phụ trách thi Đình Ở thời Lý - Trần, sử sách không nói đến các quan phụ tá nhà vua trong kì thi Đình nhưng sang thời Lê sơ, ở khoa thi năm 1442 đời Lê Thái Tông thi Đình đã có một bộ phận tổ chức thi, coi thi gồm đề điệu (viên quan đứng đầu chịu trách nhiệm toàn bộ công việc của trường thi), giám thí (viên quan đứng sau đề điệu, cũng phụ trách công việc trong trường thi), tuần xước (tuần tra canh gác trong ngoài trường thi), thu quyển (người thu các quyển thi của thí sinh), di phong (quan rọc phách, niêm phong các quyển thi), đằng lục (người sao chép bài thi của thí sinh), đối độc (người đọc soát bản sao so với bản chính) và bộ phận chấm thi gồm vua Lê, quan độc quyển (người đọc quyển thi để vua nghe và cho điểm). Sau này đời vua Lê Tương Dực, trong khoa thi năm 1511, có thêm chức Tri cống cử đứng sau chức đề điệu và trên chức giám thí. Bảng thống kê 1.1.2.2 cho chúng ta biết tên họ và chức vụ của những người giữ chức đề điệu, giám thí, độ quyển trong một số kỳ thi Đình thời Lê sơ. 1.1.2.3. Phép thi và nội dung thi Thi Đình ở thời Lê sơ, về phép thi không có gì thay đổi, vẫn chỉ thi một bài văn sách để phân hạng cao, thấp. Theo bảng 1.1.2.3, trong số 17 đề thi Đình có đến 8 đề hỏi về đạo trị nước của các bậc đế vương, còn lại đề cập đến các vấn đề khác như lễ nhạc, chính hình, nhân tài, vương chính, đạo làm vua, làm thầy…, đặc biệt kì thi Đình khoa thi năm Cảnh Thống 5 (1502) hỏi về kinh Phật chứng tỏ Nho học tuy phát triển nhưng Phật học vẫn giữ vị trí quan trọng trong đời sống tư tưởng của xã hội người Việt. 1.1.2.4. Ân điển đối với người đỗ kì thi Đình Năm 1448, vua Lê Nhân Tông thay đổi tên gọi và học vị những người đỗ thi Đình, chia những người đỗ tiến sĩ làm Cập đệ, chánh bảng và phó bảng. Năm 1484, vua Lê Thánh Tông đổi trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa làm tiến sĩ cập đệ, chánh bảng làm tiến sĩ xuất thân và phụ bảng làm đồng tiến sĩ xuất thân. Bên cạnh đó, ân điển cho những người đỗ thi Đình thời Lê sơ so với các triều đại Lý, Trần cũng có phần long trọng hơn: Năm 1442, chủ trương dựng bia tiến sĩ; năm 1466, đặt lệ xướng danh; năm 1466, đặt lệ vinh quy cho các tiến sĩ về làng; năm 1472, quy định tư cách tiến sĩ; năm 1493, định lệ ban mũ áo, đai và cho ăn yến. 1.2. Thi Đình trong trường kinh tế - xã hội thế kỷ XVII - XVIII 1.2.1. Thể chế vua Lê - chúa Trịnh Năm 1592, cục diện Nam - Bắc triều về cơ bản đã chấm dứt. Nước Đại Việt đã hình thành cục diện một chế độ hai chính quyền và một giai đoạn lịch sử đặc biệt trong chế độ phong kiến Việt Nam với cơ chế “Vua ngồi ngai vàng, Chúa nắm thực quyền”. Lịch sử gọi là “thời kỳ Lê - Trịnh” (1592 - 1789). Tất cả mọi quyền hành quản lý đất nước thực về chúa Trịnh, vua Lê cùng toàn bộ triều đình chỉ có tính chất tượng trưng và hư danh. Chế độ một nước hai ngôi vị đó đã tạo ra các mâu thuẫn: Mâu thuẫn giữa hệ tư tưởng Nho giáo với thể chế chính trị, mâu thuẫn giữa danh nghĩa và thực quyền mà nổi bật là mâu thuẫn giữa những người đứng đầu hai hệ thống chính quyền: Vua Lê và Chúa Trịnh. Mâu thuẫn giữa Vua - Chúa đã kéo theo toàn bộ hệ thống quan lại vào cuộc đối đầu, buộc họ phải lựa chọn đứng về một trong hai “chiến tuyến”, hoặc phe Vua hoặc phe Chúa. Do vậy, chính ở thời kỳ Lê - Trịnh, hệ tư tưởng Nho giáo, chủ yếu là tư tưởng tam cương với trọng tâm là mối quan hệ quân - thần đang đứng trước thử thách nghiêm trọng. Thời kỳ này danh phận không rõ ràng, lời chúa trọng hơn mệnh vua khiến đạo lý cương thường đảo ngược. Văn võ bá quan phân vân đứng trước hai ngả: trung với vua hay trung với chúa? Trước tình hình trên, thi Đình với tư cách là kì thi đề cao quyền lực của nhà vua, đào tạo lực lượng trung thành với chính quyền mà người đại diện tối cao là vua Lê ở thế kỷ XVII - XVIII đã có sự thay đổi. Từ thời Lý đến thời Lê sơ, nhiệm vụ của thi Đình chỉ là lựa chọn các nho sĩ có tài bổ sung vào bộ máy quan lại để điều hành tư tưởng Nho giáo làm cho xã hội ổn định và phát triển. Nhưng thời Lê - Trịnh với thể chế “Lưỡng đầu chế” lại đặt thi Đình vào vị trí trực tiếp đối diện với tư tưởng “trung quân” và nhiệm vụ của thi Đình là phải tuyển chọn những người trung thành với vua, tài giỏi và có mưu lược để khôi phục lại thực quyền cho vua Lê. 1.2.2. Nhu cầu tăng cường đội ngũ quan lại Chính quyền “lưỡng đầu chế” một bên Vua một bên Chúa đã tạo ra một hệ thống quan lại cồng kềnh, đồ sộ, không ngừng gia tăng về số lượng nhưng suy giảm về chất lượng và tăng cường bóc lột, vơ vét của dân. Vấn đề đặt ra là lấy người ở đâu để bổ sung vào hệ thống cồng kềnh ấy? Dưới thời Lê - Trịnh, thi cử vẫn được coi trọng và là nguồn cung cấp quan lại chủ yếu, đáng tin cậy cho chính quyền. Nhu cầu đó không phải lúc nào cũng liên tục mà có khi bị gián đoạn bởi chiến tranh Trịnh - Nguyễn và các cuộc khởi nghĩa của nông dân. Trong chiến tranh hay trong các cuộc nổi loạn, vai trò của quan võ luôn được xem trọng hơn quan văn. Nhưng khi chiến tranh, loạn lạc kết thúc thì quan võ lại không được trọng bằng quan văn. Việc phục hồi, xây dựng đất nước, quản lý xã hội đòi hỏi vai trò của các quan lại xuất thân từ “cửa Khổng sân Trình”. Nhu cầu về quan lại trong thời bình và sau thời chiến là một trong những nhân tố tác động tích cực đến thi Đình, đòi hỏi thi Đình phải được tổ chức thường xuyên để đáp ứng. Mặt khác cả hai bên Trịnh, Nguyễn đều muốn thu hút nhân tài về phía mình vậy nên vua Lê chúa Trịnh phải tìm cách để “nguồn chất xám” của Đàng Ngoài không chạy vào Đàng Trong theo chính quyền chúa Nguyễn. Muốn vậy, thi Đình cần được tổ chức đều đặn, liên tục để kẻ sĩ có cơ hội tiến thân. 1.2.3. Sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa Sự phát triển của kinh tế hàng hóa trong hai thế kỷ XVII, XVIII đã gây ra nhiều biến đổi trong đời sống xã hội Việt Nam. Cả xã hội đổ xô vào buôn bán, làm giàu. Một hiện tượng phổ biến lúc bấy giờ là người giàu thường dùng tiền để mua chức quan, không phải mua lén lút mà do nhà nước công khai bán. Hệ quả tất yếu của việc mua quan bán tước là chất lượng quan lại bị giảm sút. Nó còn dẫn đến tâm lý không coi trọng sự học, thi cử bởi học và thi vừa tốn thời gian vừa hao công tổn sức mà kết quả cũng chỉ là nhận được một chức quan. Những người dùng tiền mua chức khi gia nhập vào chốn quan trường sẽ tác động đến các lĩnh vực khác nhau của xã hội, trong đó có giáo dục, thi cử (tham gia vào việc dạy dỗ, khảo hạch, coi thi, chấm thi) và gây ra những ảnh hưởng xấu. Người ta cũng sử dụng tiền để lũng đoạn trường thi: Làm văn bài để bán, nhờ người làm bài thay, hối lộ quan trường, nộp tiền khỏi thi khảo hạch làm xuất hiện hạng “sinh đồ ba quan”. Mục đích học tập của kẻ sĩ cũng thay đổi. Học rồi thi không phải để ra làm quan đem tài học giúp dân, giúp nước mà ra làm quan để đi buôn, kiếm tiền, làm giàu. Nằm trong hệ thống các cấp thi của khoa tiến sĩ, mặc dù được tổ chức trực tiếp tại sân điện, do các quan lại cao cấp phụ trách coi thi và vua Lê đích thân chấm thi song điều đó không có nghĩa là thi Đình sẽ ở ngoài sự chi phối của sức mạnh đồng tiền nếu không được tổ chức nghiêm minh, kiểm tra chặt chẽ. Bên cạnh đó, phải gia thêm ân điển để chứng tỏ con đường tiến thân bằng khoa mục luôn được nhà nước xem trọng và quan lại xuất thân từ tiến sĩ vẫn có danh tiếng và vị trí cao hơn quan lại dùng tiền mà có chức. 1.2.4. Những dạng tiêu cực của thi cử Giáo dục thời Lê trung hưng tiếp tục sự nghiệp giáo dục thời Lê sơ và cả nhà Mạc nhưng đến lúc này những hạn chế, yếu kém của nền giáo dục Nh