Cây ăn quả ở vườn nhà miền núi huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế - Hiện trạng và triển vọng

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 21, 2004 CÂY ĂN QUẢ Ở VƯỜN NHÀ MIỀN NÚI HUYỆN A LƯỚI, TỈNH THỪA THIÊN HUẾ - HIỆN TRẠNG VÀ TRIỂN VỌNG Nguyễn Khoa Lân, Bùi Trung Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế Phát triển kinh tế - xã hội miền núi luôn là mối quan tâm của Đảng và Nhà nước. Điều đó được thể hiện với những chương trình, dự án tập trung cho công cuộc xoá đói giảm nghèo. Với đặc trưng của vùng giao thoa giữa nhiệt đới và á nhiệt đới, A Lưới có khí hậu mát mẻ quanh năm, nhiệt độ trung bình năm 20oC - 220C, mùa lạnh kéo dài 04 tháng, không có mùa nóng, ít chịu ảnh hưởng của bão và có lượng mưa rất phong phú nên quỹ gen cây trồng nói chung và cây lâu năm nói riêng tương đối phong phú. Hiện nay, việc trồng cây ăn quả đang phát triển ở A Lưới, bước đầu mang lại hiệu quả kinh tế và có tác dụng thiết thực phục vụ cho nhu cầu nhiều mặt của người dân địa phương. Tuy nhiên, cần phải cải tạo và quy hoạch các vườn cây ăn quả ở địa phương nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế, sản xuất bền vững theo hướng hàng hoá ổn định, và bảo vệ tốt môi trường. Bài viết này giới thiệu một số kết quả nghiên cứu về sự đa dạng của các loài cây ăn quả ở vườn nhà huyện miền núi A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế. I. THÀNH PHẦN LOÀI CÂY ĂN QUẢ Qua nghiên cứu chúng tôi đã thống kê và định danh được 39 loài thuộc 30 chi trong 22 họ của ngành Hạt Kín (Magnoliophyta). Xem bảng 1. II. ĐA DẠNG THÀNH PHẦN LOÀI CÂY ĂN QUẢ Qua bảng danh lục thành phần loài cây ăn quả ở vườn nhà huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế, cho thấy: 1. Cây ăn quả tập trung ở ngành Hạt Kín và hiện diện trong 02 lớp Ngọc Lan (Magnoliopsida) và lớp Hành (Liliopsida). 2. Lớp Ngọc Lan (Magnoliopsida) có số lượng và tỉ lệ % về taxon bậc họ, chi, loài lớn hơn nhiều so với lớp Hành (Liliopsida). 3. Ngoài những cây ăn quả địa phương như Chanh (Citrus limonia Osb.), Đu đủ (Carica papaya L.), Mít (Artocarpus heterophyllus Lamk.), Ổi (Psidium guajava L.)... còn có một số cây ăn quả miền Bắc cũng thường gặp ở vườn nhà A Lưới như Mận (Prunus salicina Lindl. var. salicina.), Nhót (Elaeagnus conferta Roxb.), Táo (Zizyphus mauritiana Lamk.), Vải (Litchi sinensis Radlk.), Nhãn (Dimocarpus longan Lour.)... hay các cây ăn quả miền Nam như Chôm chôm (Nephelium lappaceum L.), Hồng xiêm (Manilkara achras (Mill.) Fosb.), Mãng cầu xiêm (Annona muricata L.), Thanh long (Hylocereus undatus (Haw.) Britt. & Rose.), Sầu riêng (Durio zibethinus Murr.), Vú sữa (Chrysophyllum cainito L.)... Điều đó cho thấy các điều kiện tự nhiên môi trường ở A Lưới khá thích hợp với các loài cây ăn quả ở địa phương, góp phần tạo nên tập đoàn cây ăn quả ở vườn nhà nơi đây khá đa dạng và phong phú. 4. Các loài cây ăn quả đặc sản ở địa phương còn ít phổ biến mà đa phần là các cây di thực do phần lớn giống cây trồng được cung cấp từ Phòng Nông nghiệp huyện, Trung tâm thực nghiệm và phát triển cây ăn quả thành phố Huế, của các chương trình, dự án (như Chương trình 135, Dự án canh tác trên đất dốc) và từ các địa phương khác trong cả nước. Đây cũng là cơ sở cho sự đa dạng về thành phần loài cây ăn quả ở vườn nhà A Lưới. 5. Các họ thực vật có số lượng loài nhiều nhất là họ Cam Quýt (Rutaceae) với 07 loài (chiếm tỉ lệ 17,94% tổng số loài), họ Hồng xiêm (Sapotaceae), họ Sim (Myrtaceae) và họ Nhãn (Sapindaceae) với 03 loài (chiếm tỉ lệ 7,69% tổng số loài). Qua nghiên cứu cho thấy nhiều loài cây ăn quả có giá trị ở Huế cũng được phát triển ở A Lưới thể hiện tính đa dạng của cây ăn quả ở vườn nhà A Lưới. 6. Một số dự án cải tạo vườn tạp ở một số xã trong huyện đã thu hút một số gia đình đầu tư trồng các loài cây ăn quả như Hồng, Nhãn, Vải thiều. Tính đến năm 2002, quy mô dự án được mở rộng thêm ở 06 xã. Chủ trương của huyện là trong những năm tiếp theo sẽ tiếp tục triển khai tại 21 xã và thị trấn. Chính vì vậy, các loài cây ăn quả nơi đây được phát triển và phân bố rộng rãi trên địa bàn huyện. - Ngoài Bưởi, Cam, Chanh, Chuối, Chuối già lùn, Dứa, Dừa, Đào, Đu đủ, Mãng cầu xiêm, Mít, Ổi, Quýt, Trứng gà, Xoài thường gặp ở các vườn nhà thì Chôm chôm, Hồng xiêm, Mận, Thanh long, Vú sữa cũng là những cây trồng khá phổ biến. Riêng Bồ quân, Bưởi thanh trà, Cóc, Dâu da, Khế, Sầu riêng, Táo cũng chỉ gặp ở một số xã và thị trấn. - Một số loài cây ăn quả phân bố đặc trưng cho từng vùng như Bòn bon (xã A Đớt), Bồ quân (Thị Trấn và xã Hồng Bắc), Bơ (Thị Trấn), Bưởi Thanh trà (Thị Trấn, xã A Ngo và A Đớt), Cóc (xã Bắc Sơn, Hồng Trung và Hồng Bắc), Dâu tiên (xã A Ngo), Mãng cầu ta, Nhót (Thị Trấn), Pom (xã Hồng Trung), Sầu riêng (Thị Trấn và xã A Ngo), Táo (Thị Trấn và xã Hồng Trung). III. HIỆN TRẠNG VÀ TRIỂN VỌNG Trong những năm trở lại đây, cây ăn quả ở A Lưới đã được quan tâm phát triển. Một số loài cây ăn quả cho kết quả tốt và ổn định như Chuối, Dứa, Hồng, Hồng xiêm, Nhãn... Nhìn chung, vườn nhà ở đây chỉ mới chuyên canh một vài loài cây ăn quả, còn hầu hết là trồng xen với các loài khác khá đa dạng. Mô hình vườn đa dạng sinh học tạo sự ổn định cân bằng sinh thái và làm tăng hiệu quả kinh tế vườn. Cây ăn quả vườn nhà A Lưới có thể phân chia tương đối thành các nhóm sau: * Nhóm cây nhiệt đới điển hình: Chôm chôm, Xoài. * Nhóm cây pha á nhiệt đới: Cây có múi, Chuối, Hồng xiêm, Táo. * Nhóm cây có xu hướng á nhiệt đới: Hồng, Mận, Nhãn, Vải. Tuy nhiên, hiện trạng cây ăn quả ở A Lưới còn có những hạn chế: - Đa số nông dân còn hạn chế về trình độ tiếp thu khoa học kỹ thuật, phần lớn trồng theo lối quảng canh, bảo vệ thực vật chưa được chú trọng dẫn đến năng suất và phẩm chất không cao, giá trị kinh tế thấp. - Về thị trường tiêu thụ, ngoài Chuối và Dứa là hai sản phẩm chính, thì số lượng và chủng loại hàng hoá cây ăn quả còn nghèo nàn, chưa có hiệu quả kinh tế cao vì đa số tư thương mua sản phẩm của nông dân tại chỗ. Tóm lại, các kết quả nghiên cứu cho thấy vườn nhà A Lưới khá đa dạng và phong phú về thành phần loài cây ăn quả. Ngoài những loài cây ăn quả của địa phương, còn có những loài du nhập từ miền Bắc và từ miền Nam tạo nên tập đoàn cây ăn quả phong phú ở địa phương. Hiện nay, bước đầu đã có một số điển hình trồng tốt các loài cây ăn quả. Đó là tiền đề cho sự phát triển cây ăn quả ở A Lưới trong tương lai để trở thành một ngành sản xuất hàng hóa. Trong bối cảnh kinh tế-xã hội của huyện có nhiều chuyển biến, việc cải tạo vườn tạp là cơ sở cho việc quy hoạch, xây dựng và phát triển vườn sinh thái bền vững, trong đó trồng cây ăn quả có ý nghĩa lớn để nâng cao đời sống của người dân và phục vụ phát triển kinh tế-xã hội của địa phương. Từ kết quả nghiên cứu hiện trạng các vườn cây ăn quả huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế, chúng tôi đề nghị: - Với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng thuận lợi của A Lưới, cần củng cố và mở rộng diện tích trồng các cây ăn quả đặc sản truyền thống như Chuối, Dứa, đồng thời quy hoạch và phát triển mạnh các loài có hiệu quả kinh tế cao như cây có múi, Hồng, Hồng xiêm, Nhãn, Vải... - Tăng cường sự đầu tư của các ban ngành chức năng cũng như của các chương trình, dự án về các lĩnh vực cung cấp giống, phân bón, kỹ thuật và vật tư nông nghiệp để quy hoạch và phát triển bền vững các vườn cây ăn quả ở huyện A Lưới. TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Thị Ngọc Ẩn. Thực vật có công dụng hữu ích trên các vườn miền Nam Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Thành phố Hồ Chí Minh. (1996) Võ Văn Chi, Trần Hợp. Cây cỏ có ích ở Việt Nam, Nxb Giáo dục, Thành phố Hồ Chí Minh (1999) Phạm Hoàng Hộ. Cây cỏ Việt Nam quyển I, II, III, nxb Trẻ (1999) Nguyễn Khoa Lân. Cây trái ở Huế nhìn theo hướng du lịch, Tập san xuân Thừa Thiên Huế (1994) Nguyễn Khoa Lân, Trịnh Đông Thư. Nghiên cứu về thành phần loài cây ăn quả ở Huế và vùng phụ cận, Thông báo khoa học số 3 (36) (2000) Đỗ Tất Lợi. Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, nxb Y học, Hà Nội (2001) Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn A Lưới. Dự án xây dựng, cải tạo vườn tạp ở huyện A Lưới 2001- 2005 (2001) Lê Thị Thêm. Cải tạo vườn tạp, giải pháp xoá đói, giảm nghèo ở A Lưới, Báo Thừa Thiên Huế, số 2505 (2002) THE PRESENT CONDITION AND PROSPECT PROMISE OF THE FRUIT - TREES IN HOUSE - GARDEN OF A - LUOI MOUNTAINOUS DISTRICT Nguyen Khoa Lan, Bui Trung College of Pedagogy, Hue University SUMMARY The result of the researches have showed that A Luoi house-gardens have the diversity of species of fruit-trees with the favourable weather and climate as well as the concern of the local government as showed in some programs. Therefore, in the recent years, fruit - trees have been developed strongly, especially persimmon, sapodilla, longan, litchi and the first it brings high economic effect for everyone. As A Luoi is is located in the mountains, it has many limits in the preservation of plants, the conditions to accept the science and technology... The problem here is that we need to have a scheme, the way to construct and develop sustainable ecological gardens, have to pay attention to the fruit- trees which bring for high economic effect. In order to serve for the development of A Luoi economy and society. Bảng 1: Danh lục thành phỗn loài cây ăn quả ở vườn nhà A Lưới Stt Tên khoa học Tên Việt Nam Phân bố Công dụng 1. Annonaceae Họ Mãng cầu (Họ Na [2]) 1 Annona muricata L. [3] Mãng cầu xiêm [3] I,...,VII Cây ăn quả, cây thuốc (CT) 2 Annona squamosa L. [3] Mãng cầu ta, Na [3] III Cây ăn quả,CT 2. Lauraceae Họ Quế, (Họ Long não [2, 6]) 3 Persea americana Mill. [3] Cây bơ [3] III Cây ăn quả 3. Cactaceae Họ Long cốt, (Họ Xương rồng [2]) 4 Hylocereus undatus (Haw.) Britt. & Rose. [3] Thanh long [3] I,II,III, IV,V,VII Cây ăn quả, Cây thuốc [3,6] 4. Ebenaceae Họ Hồng (Họ Thị) 5 Diospyros kaki L.f. [3] Hồng, Thị [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 5. Sapotaceae Họ Xabôchê, Họ Hồng xiêm [2] 6 Chrysophyllum cainito L. [3] Vú sữa [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 7 Manilkara achras (Mill.) Fosb.[3] Xabôchê, Hồngxiêm I,...,VII Cây ăn quả,CT 8 Pouteria zapota (Jacq.) Moore & Stearn. [3] Trứng gà [3] I,II,III,IV V,VI,VII Cây ăn quả [1,3] 6. Flacourtiaceae Họ Hồng quân, (Họ Bồ quân 2) 9 Flacourtia rukkam Zoll. & More. Hồng quân, Muồn quân III,V Cây ăn quả [3] 7. Caricaceae (Papayaceae [6]) Họ Đu đủ 10 Carica papaya L. [3] Đu đủ [3] I,...,VII Cây ăn quả, CT 8. Bombacaceae Họ Gòn ta (Họ Gạo) 11 Durio zibethinus Murr. [3] Sầu riêng [3] III, IV Cây ăn quẩ,CT 9. Moraceae Họ Dâu tằm 12 Artocarpus heterophyllus Lamk. [3] Mít [3] I,II,III,IV,V,VI,VII Cây ăn quả [1,3], Cây thuốc 10. Euphorbiaceae Họ Thầu dầu 13 Baccaurea ramiflora Lour. [3] Dâu tiên IV Cây ăn quả 14 Baccaurea sapida Muell.-Arg [3] Dâu da II,III,IV Cây ăn quả 11. Rosaceae Họ Hoa hồng [2] 15 Malus pumila Mill. [3] Pom [3] II Cây ăn quả [3] 16 Prunus salicina Lindl. var .salicina. [3] Cây mận II,III,IV,V,VII Cây ăn quả 12. Myrtaceae Họ Sim 17 Psidium guajava L. [9] Ổi [9] I,...,VII Cây ăn quả,CT 18 Psidium littorale Raddi. [3] Ổi sẻ [3] III Cây ăn quả [3] 19 Syzygium semarangense (Bl.) Merr.& Perry. [3] Mận, Roi [3], Đào I,II,III,IV, V,VI,VII Cây ăn quả [1], Cây thuốc [1,3] 13. Sapindaceae Họ Nhãn (Họ Bồ hòn) 20 Dimocarpus longan Lour. [3] Nhãn [3] I,...,VII Cây ăn quả, CT 21 Litchi sinensis Radlk. [3] Vải [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 22 Nephelium lappaceum L. [3] Chôm chôm [3] II,...,VII Cây ăn quả,CT 14. Rutaceae Họ Cam Quýt 23 Citrofortunella microcarpa (Bunge) Wijnands. [3] Hạnh, Tắc [3], Quất [9] III Cây ăn quả, cây cảnh,CT 24 Citrus aurantium L. [3] Cam động đình [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 25 Citrus grandis Osbeck. [6] Bưởi [6] I,...,VII CAQ, CT,CCN 26 Citrus grandis (L.)Osb.var. grandis. [3] Bưởi thanh trà III,IV,VII Cây ăn quả 27 Citrus limonia Osb. [3] Chanh [6] I,...,VII Cây ăn quả,CT 28 Citrus reticulata Blco. [3] Quýt [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 29 Citrus sinensis (L.) Osb. [3] Cam [3] I, ... VII Cây ăn quả,CT  15. Meliaceae Họ Xoan 30 Lansium domesticum Hiern. var. langsat Jack. [3] Bòn bon [3] VII Cây ăn quả [1] 16. Anacardiaceae Họ Xoà,Họ Đào lộn hột 31 Mangifera indica L. [3] Xoài [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 32 Spondias cythera Sonn. [3] Cóc [3] I,II,V Cây ăn quả, CT 17. Oxalidaceae Họ Me đất 33 Averrhoa carambola L. [3] Khế [3] I,III,IV Cây ăn quả, CT 18. Rhamnaceae Họ Táo 34 Zizyphus mauritiana Lamk. [3] Táo [3 ] II,III Cây ăn quả,CT 19. Elaeagnaceae Họ Nhót 35 Elaeagnus conferta Roxb. [3] Cây nhót [6] III Cây ăn quả,CT 20. Bromeliaceae Họ Khóm (Họ Dứa ) 36 Ananas comosus (L.) Merr. [3] Thơm [3], Dứa [1] I,...,VII Cây ăn quả,CT 21. Musaceae Họ Chuối 37 Musa nana Lour. [3] Chuối già lùn [3] I,...,VII Cây ăn quả [3] 38 Musa paradisiaca L. [3] Chuối [3] I,...,VII Cây ăn quả,CT 22. Arecaceae (Palmae) Họ Dừa, (Họ Cau) 39 Cocos nucifera L. [3] Dừa [3] I...,VII CAQ,CT,CCN Chú thích: I: Xã Bắc Sơn II: Xã Hồng Trung III: Thị Trấn IV: Xã A Ngo V: Xã Hồng Bắc VI: Xã Hồng Thượng VII: Xã A Đớt