Cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên và nghệ thuật quân sự của người Nhật Bản

§¹i häc Quèc gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc Khoa häc x· héi & Nh©n V¨n ***** ***** ***** ***** ***** Khoa §«ng Ph­¬ng häc B¸o c¸o khoa häc §Ò tµi Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l­îc M«ng - Nguyªn vµ nghÖ thuËt qu©n sù cña ng­êi NhËt B¶n
Lêi më ®Çu VÒ môc ®Ých nghiªn cøu N­íc NhËt B¶n thÕ kû XX ®­îc mäi ng­êi biÕt ®Õn nh­ mét quèc gia ph¸t triÓn m¹nh mÏ, cã nÒn kinh tÕ khæng lå ®øng hµng thø hai trªn thÕ giíi. Ng­êi ta còng lu«n nãi r»ng mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt lµm nªn ®iÒu thÇn kú Êy chÝnh lµ con ng­êi NhËt B¶n - nh÷ng con ng­êi cÇn cï, yªu lao ®éng vµ ®Æc biÖt lu«n mang trong m×nh t×nh yªu quª h­¬ng, ®Êt n­íc nång nµn. NÕu nh­ trong C¸ch m¹ng Minh TrÞ (1868), b»ng lßng tù hµo d©n téc m·nh liÖt, ng­êi NhËt B¶n ®· quyÕt t©m canh t©n ®Êt n­íc m×nh tõ mét n­íc n«ng nghiÖp l¹c hËu trë thµnh mét quèc gia hïng c­êng s¸nh vai cïng c¸c c­êng quèc T©y ph­¬ng. Th× trong nh÷ng n¨m th¸ng khæ cùc sau ®¹i chiÕn thÕ giíi thø hai, còng chÝnh b»ng t×nh yªu n­íc thiÕt tha Êy, nh÷ng con ng­êi xø së Phï Tang l¹i lµm viÖc quªn m×nh víi niÒm tin sÏ kh«i phôc l¹i n­íc NhËt ®· kiÖt quÖ sau chiÕn tranh. ChÝnh nh÷ng con ng­êi ®ã, víi truyÒn thèng vµ nghÞ lùc phi th­êng ®· t¹o nªn mét n­íc NhËt B¶n thÇn kú khiÕn c¶ thÕ giíi ngµy nay ph¶i ng­ìng mé. T×m hiÓu vÒ truyÒn thèng vµ con ng­êi NhËt B¶n tõ l©u ®· lµ mét trong nh÷ng h­íng ­u tiªn cña c¸c nhµ x· héi häc còng nh­ c¸c nhµ sö häc ViÖt Nam vµ thÕ giíi. C¸ nh©n t«i, víi t­ c¸ch lµ mét sinh viªn chuyªn ngµnh NhËt B¶n häc, t«i kh«ng cã tham väng tr×nh bµy tÊt c¶ truyÒn thèng l©u ®êi cña d©n téc NhËt B¶n, mµ trong b¶n b¸o c¸o khoa häc nµy t«i chØ cè g¾ng nªu ra mét vµi suy nghÜ cña m×nh vÒ “Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l­îc M«ng -Nguyªn vµ nghÖ thuËt qu©n sù cña ng­êi NhËt B¶n”. Qua ®ã, t«i còng muèn phÇn nµo giíi thiÖu víi quý vÞ ®éc gi¶, nhÊt lµ víi c¸c b¹n sinh viªn cïng trang løa, ng­êi NhËt B¶n hä ®· yªu n­íc nh­ thÕ nµo, vµ t×nh yªu Êy ®· gióp g× cho hä tr­íc nh÷ng thö th¸ch ngÆt nghÌo cña lÞch sö. VÒ nguån tµi liÖu Tr­íc khi b¾t tay vµo thùc hiÖn b¶n b¸o c¸o nµy, qu¶ thùc t«i ®· kh«ng l­êng tr­íc hÕt ®­îc nh÷ng khã kh¨n sÏ gÆp ph¶i. Tr­íc hÕt lµ khã kh¨n chång chÊt trong viÖc s­u tÇm tµi liÖu do kh¶ n¨ng ngo¹i ng÷ cßn h¹n chÕ vµ nguån tµi liÖu tiÕng ViÖt kh«ng nhiÒu. Thø ®Õn lµ do lÇn ®Çu lµm mét b¶n b¸o c¸o khoa häc t«i gÆp nhiÒu bì ngì vµ rÊt thiÕu kinh nghiÖm nghiªn cøu. Cuèi cïng ®ã lµ sù khã kh¨n trong viÖc ph©n tÝch tµi liÖu do cã qu¸ nhiÒu c¸ch nh×n nhËn kh¸c nhau tõ c¸c phÝa ( Trung Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn, Ph­¬ng T©y... ) vÒ cuéc chiÕn tranh nµy. Tuy nhiªn, t«i còng gÆp ®­îc nhiÒu thuËn lîi nh­: do ®· ®­îc häc tiÕng chuyªn ngµnh NhËt B¶n nªn t«i cã thÓ hiÓu ®­îc mét sè tµi liÖu ®¬n gi¶n b»ng tiÕng b¶n ng÷, hoÆc th«ng qua c¸c b¹n bÌ ng­êi NhËt t«i cã thªm ®­îc nh÷ng tµi liÖu míi... §Æc biÖt lµ nhê sù h­íng dÉn tËn t×nh cña mét tiÕn sÜ - ng­êi cã chuyªn m«n nghiªn cøu nhiÒu n¨m trong lÜnh vùc lÞch sö NhËt B¶n. Sau khi t×m hiÓu c¸c tµi liÖu cã ®­îc, t«i nhËn thÊy nguån sö liÖu tiÕng Anh lµ phong phó h¬n c¶. C¸c häc gi¶ ph­¬ng T©y, ®Æc biÖt lµ hai n­íc Anh, Mü ®· viÕt rÊt nhiÒu s¸ch nghiªn cøu gi¸ trÞ vÒ lÞch sö NhËt B¶n. Ngay c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu lín cña NhËt B¶n, phÇn nhiÒu còng ®­îc dÞch vµ xuÊt b¶n b»ng tiÕng Anh. Thªm vµo ®ã, c¸c ®éc gi¶ ViÖt Nam trong ®ã cã c¶ t«i, x­a nay vÉn chØ quen tiÕp xóc víi c¸c tµi liÖu tiÕng ViÖt vµ tiÕng Anh. V× lÏ Êy, trong b¸o c¸o nµy t«i quyÕt ®Þnh ghi chÐp c¸c tªn ng­êi, ®Þa danh... b»ng phiªn ©m tiÕng Anh, vµ mét sè, trong chõng mùc cã thÓ t«i còng cè g¾ng sö dông tªn phiªn ©m H¸n-ViÖt ®Ó quen thuéc víi ng­êi ViÖt Nam chóng ta. Víi tr×nh ®é nhËn thøc cña mét sinh viªn ch¾c ch¾n bµi viÕt kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, kÝnh mong nhËn ®­îc sù gãp ý quý b¸u cña thÇy c« vµ c¸c b¹n ®éc gi¶. nh÷ng néi dung chÝnh Ch­¬ng I : T×nh h×nh lôc ®Þa ¸ Ch©u thÕ kû XIII vµ ©m m­u bµnh tr­íng cña ®Õ quèc M«ng Cæ. I. §Õ quèc M«ng Cæ con ®­êng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. II. Lôc ®Þa ¸-¢u d­íi vã ngùa x©m l¨ng cña ®Õ chÕ M«ng Cæ Ch­¬ng II : NhËt B¶n hai lÇn kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l­îc M«ng -Nguyªn. I. Bèi c¶nh lÞch sö NhËt B¶n nh÷ng n¨m tr­íc chiÕn tranh. II. Hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l­îc M«ng-Nguyªn. Ch­¬ng III : NghÖ thËt qu©n sù cña ng­êi NhËt B¶n trong kh¸ng chiÕn chèng M«ng-Nguyªn. I. ChiÕn thËt qu©n sù cña ng­êi M«ng Cæ. II. NghÖ thuËt qu©n sù cña ng­êi NhËt B¶n. III. So s¸nh víi c¸c d©n téc kh¸c cïng ph¶i chèng qu©n M«ng Cæ KÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o. Ch­¬ng I T×nh h×nh lôc ®Þa ¸-©u thÕ kû XIII vµ ©m m­u bµnh tr­íng cña ®Õ quèc M«ng-Nguyªn I. §Õ quèc M«ng Cæ con ®­êng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. 1. D©n téc M«ng Cæ nguån gèc vµ nh÷ng truyÒn thèng cæ x­a. Vïng th¶o nguyªn réng lín phÝa B¾c Trung Hoa, tõ xa x­a ®· lµ ®Þa bµn c­ tró cña nh÷ng bé l¹c du môc thuéc c¸c téc ng­êi Duy Ng« NhÜ ( Uygur ), KhiÕt §an, N÷ Ch©n hay M«ng Cæ... Tíi tr­íc thÕ kû XIII hÇu hÕt c¸c bé téc nµy ®Òu ®· tõ bá lèi sèng du môc, häc theo c¸c c­ d©n ph­¬ng Nam sèng ®Þnh c­ lµm n«ng nghiÖp. Vµ theo ®ã hä thµnh lËp nªn hµng lo¹t nh÷ng nhµ n­íc míi cña d©n téc m×nh, nh­ n­íc Liªu cña ng­êi KhiÕt §an, n­íc Kim cña ng­êi N÷ Ch©n. Tuy nhiªn trong sè ®ã cßn mét d©n téc vÉn ®ang ch×m trong bãng ®ªm m«ng muéi cña x· héi thÞ téc, ®ã chÝnh lµ ng­êi M«ng Cæ. T×nh h×nh Êy ®­îc ng­êi ta ®em so s¸nh víi h×nh ¶nh mét con m·nh hæ ®ang ngñ quªn, vµ khi nã thøc dËy th× c¶ thÕ giíi bÞ mét phen kinh hoµng. Nh­ chóng ta ®· biÕt ë ph­¬ng §«ng, vïng §«ng B¾c n­íc Trung Quèc lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i ®Çu tiªn xuÊt hiÖn gièng ng­êi hiÖn ®¹i Homosaphien. Gièng ng­êi v­în B¾c Kinh ®­îc t×m thÊy ë ®©y cã niªn ®¹i gÇn 1,5 triÖu n¨m, ch¾c h¼n c¸c d©n téc B¾c ¸ trong ®ã cã ng­êi M«ng Cæ chÝnh lµ hËu duÖ cña gièng ng­êi nµy. D©n téc M«ng Cæ xuÊt hiÖn tõ bao giê kh«ng cã tµi liÖu nµo ghi chÐp chÝnh x¸c, nh­ng ngay tõ thêi Xu©n Thu ChiÕn Quèc ng­êi Trung Hoa ®· ph¶i x©y V¹n Lý Tr­êng Thµnh v« cïng tèn kÐm ®Ó phßng ngõa nh÷ng ®éi kþ binh cña hä tíi c­íp ph¸. Cho tíi tËn thêi trung ®¹i, trong khi nh÷ng d©n téc l¸ng giÒng ®· b­íc vµo thêi phong kiÕn víi tæ chøc x· héi tiÕn bé th× ng­êi M«ng Cæ cßn ®ang sèng du môc d­íi h×nh thøc bé l¹c hay liªn minh c¸c bé l¹c. §Õn lóc nµy, hä vÉn chØ lµ mét d©n téc nhá bÐ ch­a tõng ®­îc lÞch sö thÕ giíi nh¾c ®Õn. C¸c bé l¹c du môc M«ng Cæ sinh sèng trªn vïng th¶o nguyªn B¾c ¸ réng mªnh m«ng vµ hoang v¾ng, d©n sè cña hä cho tíi gi÷a thÕ kû XIII vÉn chØ kho¶ng 2,5 triÖu ng­êi. L·nh thæ bao gåm phÝa B¾c tíi tËn hå Baikal, th­îng l­u s«ng Yenisey vµ s«ng Irtysh, phÝa Nam qua sa m¹c §¹i Qua BÝch ( Gobi ) tíi gÇn tr­êng thµnh. Hä cã nhiÒu bé téc nh­ Naimans ( Hung N« ) ë phÝa T©y, Merkits ë phÝa B¾c ( Thæ hay §ét QuyÕt )... ®«ng nhÊt lµ téc Tartar ( ng­êi Trung Quèc dÞch ©m lµ Th¸t §¸t 韃靼 ) sinh sèng bªn bê s«ng Onon ë phÝa §«ng. Tµi s¶n chñ yÕu cña hä lµ c¸c loµi ®¹i gia sóc nh­ bß, dª, cõu, ngùa... thøc ¨n chÝnh lµ thÞt vµ s÷a ngùa. Ngùa ®ãng mét vai trß thiÕt yÕu trong ®êi sèng cña ng­êi M«ng Cæ, hä cã tíi hµng triÖu con, cø mïa §«ng cá chÕt, hä rêi xuèng phÝa Nam, tíi mïa h¹ thêi tiÕt Êm ¸p l¹i lïa gia sóc vÒ ph­¬ng B¾c, kh«ng ngoa mµ cã thÓ nãi r»ng ng­êi M«ng Cæ sinh gia vµ lín lªn trªn l­ng ngùa. Ngµy nµy qua ngµy kh¸c, hä ch¨n th¶ gia sóc, s¨n b¾t vµ chiÕn ®Êu trªn l­ng ngùa, ®ã võa lµ sinh kÕ còng võa nh­ lµ b¶n n¨ng cña hä. Còng chÝnh v× x· héi sèng du môc nh­ vËy ng­êi M«ng Cæ rÊt träng søc m¹nh, hä coi viÖc c­ìi ngùa b¾n cung lµ b¶n n¨ng tù nhiªn gièng nh­ viÖc ®øa trÎ tËp ®i, nÕu kh«ng biÕt nh÷ng thø ®ã th× kh«ng thÓ sinh tån ®­îc. Ng­êi M«ng Cæ du môc theo h×nh thøc Kuryel, cã nghÜa lµ lÒu tr¹i. Theo nhµ sö häc Ba T­ Rasid ud-din ( 1247-1318 ), mçi Kuryel cã chõng 1000 lÒu, cã thÓ ®ã lµ mét bé l¹c hay mét gia téc. Khi bé l¹c di chuyÓn tíi ®©u, Kuryel ®­îc ®ãng t¹i ®ã, lÒu cña thñ lÜnh ë chÝnh gi÷a, xung quanh lµ lÒu cña c¸c thµnh viªn trong thÞ téc. Cïng víi sù tan r· cña chÕ ®é c«ng x· thÞ téc vµ tï binh tõ c¸c cuéc chiÕn tranh ®Ó tranh giµnh ®ång cá, c¸c gia ®×nh giµu cã më réng ph¹m vi ¶nh h­ëng, tÇng líp n« lÖ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. N« lÖ gia ®×nh ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc chuyÓn ®æi tõ ph­¬ng thøc Kuryel-du môc cña c«ng x· sang ph­¬ng thøc Ayil-du môc cña gia ®×nh c¸c thÓ. Song, c¸c bé l¹c M«ng Cæ kh«ng trë thµnh mét x· héi chiÕm h÷u n« lÖ mµ tiÕn th¼ng tíi h×nh th¸i chÕ ®é phong kiÕn. §iÒu ®ã hiÓn nhiªn lµ do ¶nh h­ëng tõ c¸c d©n téc ®Þnh c­ phong kiÕn l¸ng giÒng, ®Æc biÖt lµ ng­êi Trung Hoa. D­íi chÕ ®é c«ng x·, b·i ch¨n nu«i vµ gia sóc ®Òu lµ tµi s¶n chung cña béc téc. Khi chÕ ®é thi téc tan r·, gia sóc biÕn thµnh tµi s¶n riªng cña gia ®×nh c¸ thÓ, nh­ng ®ång cá vÉn lµ tµi s¶n chung. DÇn dÇn, c¸c b·i ch¨n th¶ gia sóc bÞ tÇng líp quý téc M«ng Cæ ( Noyan ) chiÕm dông lµm cña riªng, nh÷ng ng­êi tù do Arat bÞ biÕn thµnh tÇng líp lÖ thuéc, ph¶i cung cÊp cñi ®èt, v¾t s÷a, ch¨n gia sóc cho Noyan... Nh­ vËy, tõ cuèi thÕ kû XII mÇm mèng së h÷u phong kiÕn ®· dÇn h×nh thµnh trong x· héi M«ng Cæ. 2. §Õ quèc M«ng Cæ vµ d· t©m n« dÞch c¸c d©n téc kh¸c. ThÕ kû XII, ng­êi M«ng Cæ vÉn lµ bé téc lÖ thuéc vµo n­íc Kim ( 金 ) cña ng­êi N÷ Ch©n. Hä häc ®­îc tõ ng­êi Kim nhiÒu chiÕn thuËt lîi h¹i. Trong khi ®ã, b¶n th©n ng­êi Kim l¹i bÞ H¸n ho¸ nghiªm träng, hä chuyÓn sang sèng ®Þnh c­, lµm nghÒ n«ng vµ b¾t ®Çu thÝch ®äc s¸ch, lµm v¨n th¬ gièng nh­ ng­êi H¸n. Ch¼ng nh÷ng c¸i hung b¹o, thiÖn chiÕn ®· mÊt ®i mµ hä cßn bÞ nhiÔm nhiÒu thãi xÊu cña chÕ ®é tËp quyÒn chuyªn chÕ ph­¬ng Nam, néi bé mÊt ®oµn kÕt, c¸c tËp ®oµn phong kiÕn khuynh lo¸t lÉn nhau lµm v­¬ng triÒu cña hä suy yÕu trÇm träng. Suèt 120 n¨m lµm chñ miÒn B¾c Trung Hoa, ng­êi Kim liªn tôc ph¶i chiÕn tranh, k×nh ®Þch víi Nam Tèng, tuy dµnh ®­îc th¾ng lîi nh­ng Kim còng kiÖt quÖ l¾m råi. Cã mét sù trïng hîp ngÉu nhiªn cña lÞch sö, ng­êi Kim tr­íc kia lÖ thuéc vµo ng­êi KhiÕt §an, v× vua Liªu tµn ¸c, v« ®¹o khiÕn ng­êi N÷ Ch©n kh«ng chÞu næi øc hiÕp mµ vïng lªn khëi nghÜa cuèi cïng diÖt ®­îc n­íc Liªu. Nay th× ng­êi M«ng Cæ còng bÞ n­íc Kim ®µn ¸p qu¸ ®¸ng mµ qua thÕ kû XIII ®· næi lo¹n chèng l¹i Kim. Vua Kim bÞ thua nhiÒu trËn, ph¶i nép vµng b¹c, bß, dª, ®Ëu, g¹o... ®Ó xin nghÞ hoµ, cßn ph¶i c¾t ®Êt phong v­¬ng cho M«ng Cæ, nh­ng hä kh«ng thÌm nhËn, tù x­ng lµ §¹i M«ng Cæ Quèc. Qua thêi Temujin ( ThiÕt Méc Ch©n ), M«ng Cæ l¹i cµnh m¹nh, ®¸nh ®©u th¾ng ®ã. Temujin lµ téc tr­ëng bé l¹c Kereyid sinh sèng ë l­u vùc s«ng Onon, cha lµ Yesugey Ba’artur. N¨m 1200, sau mét thêi gian tËp hîp lùc l­îng, Temujin quyÕt ®Þnh më cuéc chiÕn tranh thèng nhÊt c¸c bé l¹c M«ng Cæ. N¨m 1206, «ng ta ®· hµng phôc ®­îc hÇu hÕt c¸c bé l¹c chñ yÕu ë M«ng Cæ, t¹i ®¹i héi quý téc Khuriltai tæ chøc bªn bê s«ng Onon, giai cÊp quý téc Noyan ®· t«n ThiÕt Méc Ch©n lªn lµm Thµnh C¸t T­ H·n ( 成吉思汗Genghis Khan ) nghÜa lµ H·n (vua M«ng Cæ) m¹nh nhÊt. Mét nhµ n­íc phong kiÕn tËp quyÒn qu©n sù cña ng­êi M«ng Cæ chÝnh thøc ®­îc ra ®êi. Quan Tranh: Thµnh C¸t T­ H·n hÖ phong kiÕn n¶y sinh trong x· héi M«ng Cæ tõ cuèi thÕ kû XII, nay ph¸t triÓn m¹nh mÏ, h×nh thµnh nªn mét d©n téc M«ng Cæ thèng nhÊt. Kinh tÕ, v¨n ho¸ cã ®iÒu kiÖn rÊt thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn. Nh­ng ngay sau ®ã, Thµnh C¸t T­ H·n vµ tËp ®oµn quý téc phong kiÕn Noyan l¹i ®em tÊt c¶ tinh lùc cña bé téc M«ng Cæ võa h×nh thµnh lao vµo cuéc chiÕn tranh x©m l­îc vµ n« dÞch c¸c d©n téc kh¸c. Tõng ®oµn kþ binh M«ng Cæ å ¹t b¨ng qua nh÷ng miÒn th¶o nguyªn hoang v¾ng tiÕn vÒ ph­¬ng T©y vµ ph­¬ng §«ng, gieo r¾c nçi kinh hoµng cïng sù chÕt chãc. Lý do nµo dÉn tíi tham väng ®iªn cuång muèn trë thµnh b¸ chñ thÕ giíi cña ng­êi M«ng Cæ cho tíi nay vÉn cßn nhiÒu tranh c·i, nh­ng ch¾c ch¾n trong ®ã cã vµi nguyªn nh©n sau. Thø nhÊt, ng­êi M«ng Cæ lµ d©n téc du môc, hä rÊt coi träng c¸c ®ång cá ch¨n th¶ gia sóc, khi x· héi cña m×nh ph¸t triÓn m¹nh mÏ nhu cÇu vÒ ®Êt ch¨n nu«i t¨ng cao lµm hä nhÜ tíi viÖc ph¶i th«n tÝnh nh÷ng miÒn ®Êt míi. Thø hai, ng­êi M«ng Cæ bÞ ¶nh h­ëng t­ t­ëng ®¹i H¸n tõ ng­êi Trung Quèc hä sím cho m×nh lµ mét d©n téc th­îng ®¼ng vµ nu«i d· t©m n« dÞch c¸c d©n téc xung quanh, ®Æc biÖt lµ ng­êi H¸n, ng­êi Kim - nh÷ng d©n téc tr­íc kia tõng thèng trÞ ng­êi M«ng Cæ. Thø ba, râ rµng d©n M«ng Cæ bÞ hÊp dÉn bëi thø v¨n ho¸ vµ lèi sèng míi l¹ tõ nh÷ng quèc gia l©n cËn, lÊy vÝ dô nh­ Trung Hoa ch¼ng h¹n, hä võa muèn häc theo l¹i võa muèn ®Ì bÑp c¸c quèc gia Êy ®Ó chøng tá søc m¹nh v­ît tréi cña d©n téc m×nh. Cuèi cïng, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn ®ã lµ tham väng b¸ chñ thiªn h¹ cña c¸c nh©n Thµnh C¸t T­ H·n vµ nh÷ng ng­êi kÕ tôc «ng ta. Hä muèn ®Ó l¹i nh÷ng chiÕn c«ng, muèn chiÕn th¾ng mäi sù kh¸ng cù dï lµ nhá nhÊt chØ ®Ó tho¶ m·n danh väng b¶n th©n. Ngay c¸c chiÕn binh M«ng Cæ còng say s­a trong mçi chiÕn th¾ng, ¶o t­ëng vÒ mét søc m¹nh bÊt kh¶ chiÕn b¹i. Nh÷ng t­ t­ëng Êy ngµy cµng th«i thóc t­íng sü M«ng Cæ lao vµo cuéc chiÕn tranh x©m l­îc phi nghÜa. Ng­êi M«ng Cæ th× Ýt, ®Õ quèc cña hä th× ®· réng l¾m råi mµ c¸c ®oµn kþ binh vÉn tiÕp tôc hµnh qu©n m·i kh«ng th«i. KÕt qu¶ lµ M«ng Cæ trë thµnh ®Õ chÕ réng lín vµ hïng m¹nh nhÊt trong lÞch sö cæ kim, víi c­¬ng thæ tr¶i dµi tõ biÓn Th¸i B×nh D­¬ng tíi tËn bê §Þa Trung H¶i. II. Lôc ®Þa ¸-¢u d­íi vã ngùa x©m l¨ng cña ®Õ chÕ M«ng Cæ 1. Nh÷ng cuéc tiÕn c«ng d­íi thêi Thµnh C¸t T­ H·n N¨m 1211, Thµnh C¸t T­ H·n tiÕn qu©n vµo miÒn B¾c Trung Hoa vµ chiÕm ®­îc §¹i §« 大都 ( ngµy nay lµ thµnh phè B¾c Kinh-Trung Quèc ) tøc T©y Kinh cña nhµ Kim, c­íp nhiÒu cña c¶i vµ tï binh. Kim l¹i xin hoµ, nép vµng, lôa, phô n÷... vµ d©ng mét c«ng chóa cho Thµnh C¸t T­ H·n lµm thiÕp. M«ng Cæ chuyÓn h­íng tÊn c«ng sang phÝa T©y, chiÕm vïng T©y Vùc cña ng­êi Duy Ng« NhÜ ( Uygur ) vµ th¼ng tiÕn ®Õn nh÷ng miÒn ®Êt ph­¬ng T©y xa l¹. Nh÷ng con ®­êng T©y tiÕn cña qu©n M«ng Cæ. N¨m 1218, qu©n M«ng Cæ chiÕm ®­îc phÇn phÝa §«ng l·nh thæ cña ng­êi Tuèc ( Turk hay ®µy ®ñ lµ Turkestan ). N¨m 1219, hä tiÕn qu©n tíi v­¬ng quèc Khwarizm ( ngµy nay thuéc l·nh thæ c¸c n­íc Turmenistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Tajikistan vµ mét phÇn n­íc Kazakhstan ), tíi th¸ng 2 n¨m 1220 th× chiÕm ®­îc thµnh cæ Bukhara, d©n chóng bÞ tµn s¸t rÊt d· man, cßn toµ thµnh bÞ hä thiªu trôi. Qu©n M«ng Cæ tiÕp tôc th¼ng tiÕn vÒ h­íng kinh ®« Urgenc cña v­¬ng quèc Khwarizm, trªn ®­êng ®i hä tµn ph¸ kh«ng th­¬ng tiÕc Samarkhand-mét thµnh phè lín ë miÒn trung Uzbekistan. Toµ thµnh léng lÉy víi nh÷ng ng«i ®Òn Håi gi¸o chØ cßn lµ mét ®èng tro tµn hoang phÕ. Nh©n d©n thµnh Urgenc chiÕn ®Êu rÊt ngoan c­êng chèng l¹i ®éi qu©n M«ng Cæ thiÖn chiÕn d­íi sù chØ huy cña c¸c con trai Thµnh C¸t T­ H·n ®Òu lµ nh÷ng dòng t­íng, nh­ Ogodey ( Oa Kho¸t §µi窩闊台 ), Tragatai ( S¸t Hîp §µi 察合台 ), Jotri ( 朮赤 ). Tuy nhiªn hä còng chØ cÇm cù ®­îc 5 th¸ng, thµnh Urgenc thÊt thñ th¸ng 4 n¨m 1221. Sau khi tµn s¸t c­ d©n vµ tr­ng tËp thî thñ c«ng, bän chiÕn th¾ng cuång b¹o ®· ph¸ ®ª s«ng Amu-daria ( dßng s«ng lín nhÊt Trung ¸ ch¶y tõ §«ng sang T©y ®æ vµo biÓn Aral ) cho n­íc trµn vµo nhÊn ch×m c¶ toµ thµnh, kh«ng mét ai sèng sãt sau th¶m ho¹ ®ã. Cïng n¨m ®ã ngµy 25 th¸ng 2, Tolui ( §µ L«i拖雷) con trai ót cña Thµnh C¸t T­ H·n h¹ thµnh Mecv cña ng­êi Turk-mét thµnh cæ giµu cã n»m trªn “ con ®­êng t¬ lôa ” næi tiÕng trong lÞch sö. Nh©n d©n thµnh Mecv ®· chèng tr¶ quyÕt liÖt nªn toµn thµnh bÞ tµn s¸t trõ 400 thî thñ c«ng, sù kiÖn nµy ®­îc lÞch sö Turkmenistan ghi l¹i nh­ mét trong nh÷ng trang ®en tèi nhÊt cña toµn d©n téc. Ng­êi ta ®· ®Õm ®­îc h¬n 70 v¹n x¸c chÕt quanh ng«i thµnh. V­¬ng triÒu Samanids cña n­íc Khwarizm-nÒn v¨n minh cæ x­a, rùc rì ë Trung ¸ giê chØ cßn l¹i mét miÒn ®Êt hoang v¾ng. Vua Khwarizm-Mohammed ch¹y trèn, råi chÕt trong tñi nhôc t¹i mét hßn ®¶o nhá trªn biÓn Caspian ( Lý H¶i ). “ NghÖ thuËt, nh÷ng th­ viÖn phong phó, nÒn n«ng nghiÖp ­u viÖt, cung ®iÖn vµ gi¸o ®­êng... tÊt c¶ s¹ch kh«ng ”, M¸c ( K.Mark ) ®· viÕt nh­ vËy ®Ó nãi vÒ cuéc x©m l­îc tµn b¹o cña ng­êi M«ng Cæ ë Trung ¸. Mét ®¹o qu©n M«ng Cæ kh¸c do c¸c t­íng Subutai, Jebe chØ huy tiÕn c«ng vÒ h­íng Azerbaijan vµ Georgia. Sau khi chiÕm Semakha thuéc Armenia, ®éi qu©n viÔn chinh v­ît d·y Caucasus ( C¸p-ca-d¬ ) kÐo lªn ph­¬ng B¾c, vµ trµn vµo vïng Kharza. Khu vùc nµy vµ c¶ miÒn §«ng H¾c H¶i ®ang ë trong t×nh tr¹ng chiÕn lo¹n liªn miªn. §Õ quèc §«ng La M· ( Byzantium ) ®ang vµo håi lôi tµn kh«ng ®ñ søc khèng chÕ khu vùc, thªm vµo ®ã c¸c cuéc thËp tù chinh ( Crusade ) chèng l¹i ng­êi Håi gi¸o ë Thæ NhÜ Kú ( Turkish ) vµ Ai CËp ( Egypt ) cña ng­êi T©y ¢u lµm chiÕn tranh x¶y ra liªn tôc. C¸c n­íc trong khu vùc suy yÕu trÇm träng, mçi vïng ®Êt nhá cai qu¶n bëi c¸c l·nh chóa chø kh«ng cã mét ®Õ chÕ hïng m¹nh thËt sù, chØ cã thÕ lùc cña ng­êi Mameluk ë Ai CËp lµ cã kh¶ n¨ng ng¨n chÆn b­íc tiÕn c«ng cña qu©n x©m M«ng Cæ. N¨m 1223, lÇn ®Çu tiªn ë chiÕn tr­êng ph­¬ng T©y, qu©n ®éi M«ng Cæ ®ông ®é víi mét lùc l­îng lín do c¸c c«ng t­íc Kiev vµ Nga ( Vladimir, Smolen... ) chØ huy tËp hîp l¹i bëi lêi kªu gäi cña th©n v­¬ng c«ng quèc Kiev lµ Mstislav ( Mstislav III of Kiev ). Liªn qu©n Nga-Kiev gåm 80.000 ng­êi lËp phßng tuyÕn chÆn ®Þch t¹i bê s«ng Kalka ( n»m trªn l·nh thæ n­íc Ucraina ngµy nay ), nh­ng ngay trong lóc nguy cÊp ®ã, c¸c c«ng quèc vÉn bÊt hoµ víi nhau vµ kÕt qu¶ hä ®· ph¶i chÞu thÊt b¹i th¶m h¹i. Dßng s«ng Kalka hung d÷ kh«ng ng¨n næi vã ngùa cña ®éi qu©n x©m l¨ng thiÖn chiÕn, chiÕn thuyÒn Nga bÞ thiªu trôi, binh sü ch¹y tho¸t kh«ng qu¸ mét phÇn m­êi, tÊt c¶ 6 c«ng t­íc ®Òu bÞ b¾t trong ®ã cã c¶ Mstislav. Qu©n M«ng Cæ kh«ng chØ dõng l¹i ë miÒn Nam n­íc Nga mµ tiÕp tôc tiÕn qu©n vµo trung l­u s«ng Volga, ®©y lµ vïng l·nh thæ c¸c c«ng quèc kh¸ m¹nh cña ng­êi Nga nh­ Muscovy, Pskov. T¹i ®©y, hä gÆp søc chiÕn ®Êu m·nh liÖt cña nh÷ng ng­êi Slav ( Xlav¬ ) nh­ ng­êi Russian ( Nga ), Volga-Bulgarian, Lituanian ( ngµy nay thuéc l·nh thæ c¸c n­íc Belarus, Latvia, Litva ). BÞ phôc kÝch vµ do qu¸ Ýt vÒ sè l­îng, qu©n M«ng Cæ thÊt b¹i kh«ng thÓ tiÕp tôc tÊn c«ng vµ buéc ph¶i quay vÒ. Mïa thu n¨m 1225, Thµnh C¸t T­ H·n trë vÒ M«ng Cæ, sang n¨m sau «ng ta kÐo qu©n ®¸nh n­íc T©y H¹ ( Xi Xia西夏 ). T©y H¹ thÊt thñ nhanh chãng, kinh ®« Ninh H¹ ( Ning Xia ) bÞ c­íp ph¸ vµ thiªu huû. Nh­ng ®ã còng chÝnh lµ chiÕn th¾ng cuèi cïng cña Thµnh C¸t T­ H·n, th¸ng 8 n¨m 1227, «ng ta chÕt trªn ®­êng viÔn chinh ë huyÖn Thanh Thuû ( tØnh Cam Tóc-Trung Quèc ). Cho tíi lóc nµy l·nh thæ cña M«ng Cæ ®· v« cïng r«ng lín, phÝa §«ng gi¸p víi b¸n ®¶o TriÒu Tiªn, phÝa T©y tr¶i dµi tíi tËn d·y Caucasus. Khi Thµnh C¸t T­ H·n chÕt, l·nh thæ cña «ng ta ®­îc chia cho c¸c con trai, nh÷ng vïng ®Êt Êy tiÕng M«ng Cæ gäi lµ “ Ulus ” nghÜa lµ ®Êt phong. Theo th­ tÞch Trung Quèc “ Nguyªn triÒu bÝ sö ”, Thµnh C¸t T­ H·n ®· chØ ®Þnh con tr­ëng Oa Kho¸t §µi thõa kÕ ng«i vÞ ®¹i H·n nh­ng sau khi «ng ta qua ®êi, quyÒn lùc thùc tÕ r¬i vµo tay con ót lµ §µ L«i. N¨m 1235, thñ ®« cña ®Õ quèc §¹i M«ng Cæ ®­îc x©y dùng bªn bê s«ng Orkhon lÊy tªn lµ Karakorum, kû nguyªn míi cña d©n téc M«ng Cæ b¾t ®Çu nh­ thÕ, thÊm ®Çy m¸u, n­íc m¾t vµ giã bôi chiÕn tranh. C¸c H·n quèc cña ng­êi M«ng Cæ ®­îc thµnh lËp. Sau khi Thµnh C¸t T­ H·n chÕt, c¸c cuéc viÔn chinh vÉn kh«ng ngõng diÔn ra. N¹n nh©n ®Çu tiªn lµ n­íc Kim ë B¾c Trung Hoa, lÇn nµy ng­êi N÷ Ch©n kh«ng thÓ dïng vµng b¹c ®Ó ®æi lÊy hoµ b×nh ®­îc n÷a. N¨m 1232, Oa Kho¸t §µi vµ §µ L«i tÊn c«ng vµo Hµ Nam, liªn minh víi Nam Tèng ®¸nh Kim. N¨m 1234, Th¸i Ch©u-thµnh tr× cuèi cïng cña ng­êi Kim thÊt thñ, vua Kim Ai T«ng tù s¸t ë U Lan Hiªn, Kim vong. §· cã nhiÒu bµi häc lÞch sö cho ng­êi Trung Hoa vÒ sù tr¸o trë cña kÎ thï, tr­íc kia Tèng gióp Kim diÖt Liªu sau ®ã bÞ Kim béi ­íc, nh­mg hä vÉn kh«ng chÞu tØnh ngé. LÇn nµy còng thÕ, Tèng gióp 20.000 qu©n vµ 300.000 th¹ch l­¬ng cho M«ng Cæ v©y thµnh Th¸i Ch©u mong ®­îc tr¶ l¹i c¸c vïng ®Êt cña m×nh nh­ng khi diÖt Kim xong råi, qu©n Th¸t §¸t quay sang diÖt Tèng. N¨m 1236, Oa Kho¸t §µi xua qu©n ®¸nh Tèng, cuéc chiÕn tranh 40 n¨m x©m l­îc Nam Tèng chÝnh thøc më mµn. N¨m 1260, Hèt TÊt LiÖt- ch¸u néi Thµnh C¸t T­ H·n lªn ng«i ®¹i H·n tøc vua Nguyªn ThÕ Tæ trong lÞch sö Trung Hoa. N¨m 1264, «ng ta cho rêi ®« tõ Karakorum vÒ T©y Kinh ( sau ®æi tªn lµ §¹i §« 大都, ngµy nay lµ thµnh phè B¾c Kinh ). N¨m 1268, qu©n M«ng Cæ v©y thµnh T­¬ng D­¬ng, T­¬ng D­¬ng cè thñ ®­îc 5 n¨m th× mÊt ( 1273 ), thÕ Tèng lóc nµy rÊt nguy. H