Đề tài Bản chất và vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường

§Ò tµi: B¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng Lêi më ®Çu Lîi nhuËn lµ môc tiªu kinh tÕ cao nhÊt, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña doanh nghiÖp. Víi t­ c¸ch lµ mét chØ tiªu kinh tÕ tæng hîp, ph¶n ¸nh c¶ vÒ mÆt l­îng vµ chÊt toµn bé kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kinh doanh, lîi nhuËn lµ vÊn ®Ò ®­îc ®Æt lªn hµng ®Çu ®èi víi c¸c doanh nghiÖp tr­íc khi hä ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt-kinh doanh. Doanh nghiÖp lµ ng­êi s¶n xuÊt, cung cÊp c¸c hµng ho¸ vµ dÞch vô cho thÞ tr­êng, hä ph¶i bá vèn ra ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt – kinh doanh. Hä ®Òu mong muèn chi phÝ cho c¸c ®Çu vµo thËt thÊp vµ b¸n ®­îc c¸c hµng ho¸-dÞch vô cña m×nh víi gi¸ cao ®Ó sau khi trõ ®i chi phÝ, sè tiÒn l·i thu ®­îc kh«ng chØ ®ñ ®Ó s¶n xuÊt mµ gi¶n ®¬n, mµ cßn cã t¸i s¶n xuÊt më réng, kh«ng ngõng tÝch luü ®Ó më réng vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt, cñng cè vµ t¨ng c­êng vÞ trÝ cña m×nh trªn thÞ tr­êng. Lîi nhuËn lµ c¨n cø, lµ tÝn hiÖu b¸o cho c¸c doanh nghiÖp biÕt m×nh ph¶i s¶n xuÊt lo¹i hµng ho¸-dÞch vô nµo, víi sè l­îng bao nhiªu, s¶n xuÊt vµo thêi ®iÓm nµo, b¸n ra ë ®©u, víi gi¸ c¶ lµ bao nhiªu... Víi tÇm quan träng ®Æc biÖt nh­ vËy, ph¹m trï lîi nhuËn ®· ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ tõ tr­íc ®Õn nay quan t©m nghiªn c­ó ®Ó lµm râ c¸c vÊn ®Ò vÒ nguån gèc, b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ. Hä ®· ®øng trªn c¸c lËp tr­êng quan ®iÓm kh¸c nhau ®Ó nghiªn cøu vÒ lîi nhuËn. C¸c kÕt luËn cña hä ®­a ra kh«ng hoµn toµn gièng nhau, song nã còng ®· phÇn nµo thÓ hiÖn ®­îc c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña lîi nhuËn. Trong sè ®ã, ph¶i kÓ ®Õn Karl Mark, ng­êi ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu mét c¸ch khoa häc vµ s©u s¾c ph¹m trï lîi nhuËn. Cho ®Õn ngµy nay, ph¹m trï lîi nhuËn vÉn tiÕp tôc ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ quan t©m nghiªn cøu lµm cho hÖ thèng lý luËn vÒ lîi nhuËn ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. Víi mçi chóng ta, ®Æc biÖt lµ víi c¸c sinh viªn, c¸c nhµ nghiªn cøu kinh tÕ, c¸c nhµ s¶n xuÊt kinh doanh viÖc nghiªn cøu vÒ ph¹m trï lîi nhuËn lµ cÇn thiÕt gióp cho c¸c doanh nghiÖp cã thÓ ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh ®óng ®¾n ,t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t huy c¸c t¸c ®éng tÝch cùc vµ h¹n chÕ c¸c mÆt tr¸i cña lîi nhuËn . HiÖn nay ViÖt Nam ta ®ang sèng trong c«ng cuéc x©y dùng c¬ së vËt chÊt cña chñ nghÜa x· héi mét trong nh÷ng vÊn ®Ò quan träng cÇn ph¶i lµm ®ã lµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc ®Ó ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ®Êt n­íc .Vai trß cña nhµ n­íc lµ rÊt quan träng , nhµ n­íc sÏ lµ ng­êi ®iÒu tiÕt c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ ph¸t huy søc m¹nh tÝch cùc cña c¬ chÕ thÞ tr­êng ®ång thêi h¹n chÕ nh÷ng mÆt tiªu cùc cña nã. Trong qu¸ tr×nh nµy ph¹m trï lîi nhuËn cÇn ph¶i ®­îc nghiªn cøu vËn dông sao cho hîp lý ®Ó cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i ®i ®«i víi viÖc æn ®Þnh vµ thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. PhÇn néi dung I. Nguån gèc vµ b¶n chÊt lîi nhuËn 1. Quan ®iÓm lîi nhuËn cña c¸c tr­êng ph¸i tr­íc vµ sau Mark Ph¹m trï lîi nhuËn ®· xuÊt hiÖn tõ l©u vµ ®­îc hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ häc quan t©m nghiªn cøu. Trong sè hä, cã nhiÒu ng­êi ñng hé sù cã mÆt cña lîi nhuËn nh­ lµ mét tÊt yÕu, coi lîi nhuËn lµ tèt ®Ñp ; nh­ng còng cã nhiÒu ng­êi kh«ng thõa nhËn lîi nhuËn, coi nã lµ xÊu xa, lµ nguyªn nh©n cña nh÷ng tÖ n¹n x· héi. Trong lÞch sö, chØ cã Karl Mark lµ ng­êi thµnh c«ng nhÊt trong nghiªn cøu vÒ ph¹m trï lîi nhuËn. Tr­íc Mark, c¸c nhµ kinh tÕ häc míi chØ dõng l¹i ë chç lý thuyÕt vÒ tiÕn c«ng chø ch­a ®­a ra ®­îc nh÷ng luËn chøng vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn. Nh÷ng nhµ träng th­¬ng, trªn quan ®iÓm ®¸nh gi¸ cao vai trß cña tiÒn tÖ vµ th­¬ng nghiÖp, cho r»ng lîi nhuËn lµ do lÜnh vùc l­u th«ng t¹o ra, nã lµ kÕt qu¶ cña viÖc b¸n nhiÒu mua Ýt, mua rÎ b¸n ®¾t mµ cã. C¸c nhµ träng n«ng ë Ph¸p, tiªu biÓu lµ A.R.J.Turgot, trªn c¬ së lý thuyÕt s¶n phÈm thuÇn tuý ®· ®­a ra lý thuyÕt tiÒn l­¬ng vµ lîi nhuËn. Theo Turgot, tiÒn l­¬ng cña c«ng nh©n lµ thu nhËp theo lao ®éng, cßn s¶n phÈm thuÇn tuý lµ thu nhËp cña nhµ t­ b¶n vµ ®­îc gäi lµ lîi nhuËn. Lîi nhuËn lµ thu nhËp kh«ng lao ®éng cña nhµ t­ b¶n do c«ng nh©n lao ®éng t¹o ra. A.Smith(1723-1790), nhµ kinh tÕ häc ng­êi Anh næi tiÕng víi lý thuyÕt “Bµn tay v« h×nh”, dùa trªn lý thuyÕt gi¸ trÞ lao ®éng ®· cho r»ng lîi nhuËn lµ kho¶n khÊu trõ thø hai vµo s¶n phÈm cña ng­êi lao ®éng ; Lîi nhuËn vµ ®Þa t« cã chung mét nguån gèc lµ lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng cña ng­êi lao ®éng. ¤ng còng ®· chØ ra ®­îc mét h×nh thøc cña lîi nhuËn, ®ã lµ lîi tøc; Theo «ng, lîi tøc lµ mét bé phËn cña lîi nhuËn mµ nhµ t­ b¶n ho¹t ®éng b»ng tiÒn ®i vay tr¶ cho chñ nã ®Ó ®­îc quyÒn së h÷u t­ b¶n. A.Smith còng ®· nh×n thÊy xu h­íng b×nh qu©n hãa tû suÊt lîi nhuËn vµ xu h­íng tû suÊt lîi nhuËn gi¶m sót do khèi l­îng t­ b¶n ®Çu t­ t¨ng lªn. Sau A.Smith, nhµ kinh tÕ häc D.Ricardo (1772-1823) còng ®· ®­a ra ®­îc nh÷ng t­ t­ëng c¬ b¶n vÒ lîi nhuËn. Theo «ng, lîi nhuËn lµ sè tiÒn cßn l¹i ngoµi tiÒn l­¬ng mµ nhµ t­ b¶n tr¶ cho c«ng nh©n. ¤ng còng ®· gi¶i thÝch xu h­íng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn b»ng sù vËn ®éng biÕn ®æi thu nhËp gi÷a 3 cÊp : ®Þa chñ- c«ng nh©n vµ nhµ t­ b¶n. Theo «ng, chØ ®Þa chñ lµ ng­êi cã lîi, ng­êi c«ng nh©n kh«ng ®­îc lîi nh­ng còng kh«ng bÞ h¹i, chØ cã nhµ t­ b¶n lµ bÞ h¹i v× tû suÊt lîi nhuËn gi¶m xuèng. Nh÷ng lý thuyÕt vÒ lîi nhuËn nªu trªn cho thÊy hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ häc ë giai ®o¹n nµy ®Òu ch­a thµnh c«ng trong nghiªn cøu vÒ lîi nhuËn, vµ hÇu hÕt hä ®Òu thõa nhËn sù tån t¹i cña lîi nhuËn. Nh­ng cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc – kü thuËt, cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp diÔn ra vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû 18 ®Çu thÕ kû 19 ®· dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ mÆt kinh tÕ – x· héi, nhiÒu m©u thuÉn trong x· héi t­ b¶n n¶y sinh vµ ngµy cµng gay g¾t. Tõ ®ã ®· xuÊt hiÖn tr­êng ph¸i kinh tÕ chÝnh trÞ tiÓu t­ s¶n, råi chñ nghÜa x· héi kh«ng t­ëng. T­ t­ëng chóng cña hai tr­êng ph¸i nµy lµ phª ph¸n lîi nhuËn, coi lîi nhuËn lµ mét c¸i g× ®ã kh«ng ®óng ®¾n, lµ bÊt c«ng, lµ nguyªn nh©n cña khñng ho¶ng kinh tÕ vµ c¸c tÖ n¹n cña x· héi t­ b¶n (Robert Owen), vµ “quyÒn së h÷u, ®ã lµ cña ¨n c¾p” (Proudhon) Sang thÕ kû 20, ph¹m trï lîi nhuËn ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ häc tiÕp tôc nghiªn cøu. Hä ®· ®­a ra nh÷ng c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn, song tùu chung l¹i, tÊt c¶ hä ®Òu nh»m biÖn hé cho lîi nhuËn, ®Òu nh»m kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i ®­¬ng nhiªn hîp lý cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Hä cho r»ng “lîi nhuËn lµ tiÒn c«ng tr¶ cho n¨ng lùc ®iÒu hµnh vµ tæ chøc s¶n xuÊt cña nhµ t­ b¶n, cho viÖc hä chÞu m¹o hiÓm khi bá vèn ra ®Çu t­” (Marshall), hay “lîi nhuËn ®ã lµ kÕt qu¶ cña mäi sù c¸ch t©n”(J.Schompeter) Nh­ vËy, sau gÇn 200 n¨m ngµy ra ®êi cña khoa häc kinh tÕ, c¸c nhµ kinh tÕ häc vÉn ch­a thèng nhÊt ®­îc víi nhau vÒ c¸ch chøng minh nguån gèc, b¶n chÊt cña lîi nhuËn vµ sù chiÕm h÷u lîi nhuËn. Tuy nhiªn, nh÷ng ®ãng gãp cña hä cho hÖ thèng lý luËn kinh tÕ còng thËt quý b¸u, ®Æc biÖt lµ sù ®ãng gãp cña Karl Mark. 2.Lý luËn lîi nhuËn cña Mark Karl Mark (1818 - 1883) lµ mét nhµ t­ t­ëng vÜ ®¹i cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi. Dùa trªn lý luËn gi¸ trÞ thÆng d­, Karl Mark lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu mét c¸ch khoa häc vµ ph©n tÝch s©u s¾c vÒ nguån gèc, b¶n chÊt lîi nhuËn cïng c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña lîi nhuËn. Mark ®· chØ ra r»ng lîi nhuËn doanh nghiÖp, ®Þa t« cña ®Þa chñ, lîi tøc cña nhµ t­ b¶n cho vay... ®Òu lµ c¸c h×nh thøc chuyÓn ho¸ cña bé phËn gi¸ trÞ thÆng d­ do lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n t¹o ra. Nh­ vËy, ®Ó t×m hiÓu vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn ta t×m hiÓu nguån gèc vµ b¶n chÊt cña gi¸ trÞ thÆng d­. 2.1.Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña gi¸ trÞ thÆng d­. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­. a.C«ng thøc chung cña t­ b¶n vµ m©u thuÉn cña nã. Ta ®· biÕt, mäi t­ b¶n lóc ®Çu ®Òu ®­îc biÓu hiÖn d­íi h×nh th¸i mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh. Nh­ng b¶n th©n tiÒn kh«ng ph¶i lµ t­ b¶n, tiÒn chØ biÕn thµnh t­ b¶n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, ®ã lµ khi tiÒn tÖ Êy ®­îc sö dông ®Ó bã lét søc lao ®éng cña ng­êi kh¸c. TiÒn víi t­ c¸ch lµ tiÒn vµ tiÒn víi t­ c¸ch lµ t­ b¶n lóc ®Çu chØ kh¸c nhau vÒ h×nh thøc l­u th«ng. NÕu tiÒn ®­îc dïng ®Ó mua b¸n hµng ho¸ th× nã lµ ph­¬ng tiÖn gi¶n ®¬n cña l­u th«ng hµng ho¸ vµ vËn ®éng theo c«ng thøc Hµng-TiÒn-Hµng (H-T-H)(1), tøc lµ sù chuyÓn ho¸ tõ hµng ho¸ thµnh tiÒn tÖ, råi tõ tiÒn tÖ thµnh hµng ho¸. Cßn tiÒn ®ã víi t­ c¸ch lµ t­ b¶n th× nã sÏ vËn ®éng thoe c«ng thøc TiÒn-Hµng-TiÒn (H-T-H)(2), tøc lµ sù chuyÓn ho¸ tõ tiÒn tÖ thµnh hµng ho¸, råi tõ hµng ho¸ l¹i chuyÓn thµnh tiÒn tÖ. C«ng thøc (2) nµy®­îc gäi lµ c«ng thøc l­u th«ng hµng ho¸ cña t­ b¶n vµ mäi thø tiÒn vËn ®éng theo c«ng thøc thø (2) ®Òu chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n. So s¸nh hai c«ng thøc, hai sù vËn ®éng nµy ta thÊy chóng cã nh÷ng ®iÓm chung vµ nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt. Sù gièng nhau ®­îc thÓ hiÖn ë chç c¶ hai sù vËn ®éng nµy ®Òu do hai giai ®o¹n mua vµ b¸n hîp thµnh; ®Òu cã hai nh©n tè vËt chÊt ®èi lËp nhau lµ hµng ho¸ (H) vµ tiÒn tÖ (T), vµ ®Òu cã hai ng­êi quan hÖ víi nhau lµ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n. Tuy nhiªn, sù gièng nhau nµy chØ lµ gièng nhau vÒ mÆt h×nh thøc mµ ta cã thÓ nh×n nhËn trùc tiÕp ®­îc tõ hai c«ng thøc cßn vÒ mÆt b¶n chÊt th× hai sù vËn ®éng nµy kh¸c nhau hoµn toµn. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë tr×nh tù cña c¸c giai ®o¹n, ë ®iÓm xuÊt ph¸t vµ ®iÓm kÕt thóc cña qu¸ tr×nh; vµ ®Æc biÖt lµ sù kh¸c nhau vÒ môc ®Ých vµ giíi h¹n cña sù vËn ®éng. Môc ®Ých cña l­u th«ng hµng ho¸ gi¶n ®¬n (c«ng thøc (1)) lµ gi¸ trÞ sö dông; v× vËy sù vËn ®éng sÏ kÕt thóc ë giai ®o¹n thø hai khi nh÷ng ng­êi trao ®æi ®· cã ®­îc c¸i mµ anh ta cÇn ®Õn. Tr¸i l¹i, sù vËn ®éng cña t­ b¶n (c«ng thøc (2)) kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông mµ lµ gi¸ trÞ, h¬n n­a gi¸ trÞ t¨ng thªm. Tøc lµ sè tiÒn thu vÒ ph¶i lín h¬n sè tiÒn ®· øng ra, nÕu kh«ng sù vËn ®éng sÏ trë thµnh v« nghÜa. Do ®ã, c«ng thøc vËn ®éng ®Çy ®ñ cña t­ b¶n ph¶i lµ T-H-T ’, trong ®ã T ’= T + DT. Sè gi¸ trÞ t¨ng thªm (DT) nµy ®­îc gäi lµ gi¸ trÞ thÆng d­. Cïng víi sù xuÊt hiÖn cña DT, sè tiÒn øng ra ban ®Çu ®· chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n. Môc ®Ých cña sù l­u th«ng T-H-T ’ lµ sù lín lªn cña gi¸ trÞ, lµ gi¸ trÞ thÆng d­ , cho nªn sù vËn ®éng T-H-T ’ lµ kh«ng cã giíi h¹n, v× sù lín lªn cña gi¸ trÞ lµ kh«ng cã giíi h¹n. C«ng thøc T-H-T ’ ®­îc gäi lµ c«ng thøc chung cña t­ b¶n, v× mäi t­ b¶n ®Òu biÓu hiÖn trong l­u th«ng d­íi d¹ng kh¸i qu¸t ®ã, cho dï lµ t­ b¶n c«ng nghiÖp, t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, hay t­ b¶n cho vay. Mét vÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ sù xuÊt hiÖn cña DT; ta thÊy r»ng sè tiÒn T bá vµo l­u th«ng khi trë vÒ tay nhµ t­ b¶n l¹i t¨ng thªm mét l­îng lµ DT. T¹i sao l¹i nh­ vËy ? C¸c nhµ kinh tÕ häc t­ s¶n cæ ®iÓn ®Òu cho r»ng ®ã lµ do b¶n chÊt cña l­u th«ng t¹o ra, l­u th«ng ®· lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ, ®· t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ng thùc chÊt kh«ng ph¶i nh­ vËy, ta h·y xem xÐt trong lÜnh vùc l­u th«ng: NÕu hµng ho¸ ®­îc trao ®æi ngang gi¸ th× chØ diÔn ra sù thay ®æi h×nh th¸i cña gi¸ trÞ, hai bªn trao ®æi chØ ®­îc lîi vÒ mÆt gi¸ trÞ sö dông, cßn tæng sè gi¸ trÞ còng nh­ phÇn gi¸ trÞ thuéc vÒ mçi bªn tr­íc, trong vµ sau khi trao ®æi ®Òu kh«ng thay ®æi g×. Trong tr­êng hîp trao ®æi kh«ng ngang gi¸, nÕu hµng ho¸ ®­îc b¸n cao h¬n gi¸ trÞ th× c¸i mµ ng­êi b¸n hµng ®­îc lîi khi lµ ng­êi b¸n còng chÝnh lµ c¸i anh ta mÊt ®i khi lµ ng­êi mua; cßn khi hµng ho¸ ®­îc b¸n thÊp h¬n gi¸ trÞ th× nh÷ng g× mµ ng­êi mua hµng ho¸ ®­îc lîi víi t­ c¸ch lµ ng­êi mua còng chÝnh lµ c¸i mµ ng­êi Êy sÏ mÊt khi lµ ng­êi b¸n. B©y giê,ta gi¶ ®Þnh cã mét líp ng­êi chuyªn mua ®­îc hµng hãa víi gi¸ rÎ vµ b¸n ®­îc hµng ho¸ ®ã víi gi¸ ®¾t, th× ®iÒu nµy còng chØ gi¶i thÝch ®­îc sù lµm giµu cña c¸c th­¬ng nh©n c¸ biÖt chø kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®­îc sù lµm giµu cña toµn bé giai cÊp c¸c nhµ t­ b¶n. Giai cÊp c¸c nhµ t­ b¶n kh«ng thÓ tù lµm giµu ®­îc trªn l­ng cña chÝnh m×nh . Nh­ vËy, dï trao ®æi ngang gi¸ hay kh«ng ngang gi¸ th× còng kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ . L­u th«ng kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ . Nh­ng nÕu nhµ t­ b¶n cã tiÒn mµ l¹i ®øng ngoµi l­u th«ng, kh«ng tiÕp xóc g× víi l­u th«ng th× còng kh«ng thÓ lµm cho tiÒn cña m×nh líi lªn ®­îc . Nh÷ng ph©n tÝch trªn ®©y cho thÊy r»ng, sù chuyÓn ho¸ cña tiÒn tÖ thµnh t­ b¶n ph¶i ®­îc tiÕn hµnh trong l­u th«ng vµ ®ång thêi kh«ng ph¶i trong l­u th«ng .§©y chÝnh lµ m©u thuÉn cña c«ng thøc chung cña t­ b¶n . b. Hµng ho¸ søc lao ®éng . Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ . Nh÷ng ph©n tÝch trªn ®©y cho thÊy , sù biÕn ®æi gi¸ trÞ cña sè tiÒn cÇn ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n kh«ng thÓ x¶y ra tõ chÝnh sè tiÒn Êy , sù biÕn ®æi Êy chØ cã thÓ x¶y ra tõ hµng ho¸ mua vµo. Nh­ thÕ cã nghÜa r»ng hµng ho¸ ®­îc mua vµo Êy ph¶i lµ mét lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt mµ gi¸ trÞ sö dông cña nã cã ®Æc tÝnh lµ nguån gèc sinh ra gi¸ trÞ. Hµng ho¸ ®ã chÝnh lµ søc lao ®éng. Søc lao ®éng lµ toµn bé thÓ lùc vµ trÝ lùc tån t¹i trong c¬ thÓ con ng­êi. Ng­êi lao ®éng trong ®iÒu kiÖn ®­îc tù do vÒ th©n thÓ vµ bÞ t­íc ®o¹t hÕt t­ liÖu s¶n xuÊt, hä ph¶i b¸n søc lao ®éng cña m×nh cho nhµ t­ b¶n, ph¶i ®i lµm thuª cho nhµ t­ b¶n. hµng ho¸ søc lao ®éng còng cã hai thuéc tÝnh lµ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông. Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ søc lao ®éng còng do thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng quyÕt ®Þnh nã chÝnh b»ng gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t vËt chÊt vµ tinh thÇn cÇn thiÕt cho b¶n th©n ng­êi c«ng nh©n vµ gia ®×nh anh ta, céng thªm nh÷ng chi phÝ ®µo t¹o c«ng nh©n. Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng còng chØ ®­îc thÓ hiÖn ra khi tiªu dông. Tiªu dông hµng ho¸ - søc lao ®éng tøc lµ b¾t ng­êi c«ng nh©n lµm viÖc. Trong qu¸ tr×nh ng­êi c«ng nh©n lµm viÖc , anh ta cho nhµ t­ b¶n mét l­îng gi¸ trÞ lín h¬n gi¸ trÞ søc lao ®éng cña anh ta, nã b»ng gi¸ trÞ søc lao ®éng céng víi gi¸ trÞ thÆng d­. Nhµ t­ b¶n ®· nh×n thÊy râ ®iÒu nµy tr­íc khi quyÕt ®Þnh mua søc lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n trong mét ngµy th× viÖc sö dông søc lao ®éng trong ngµy h«m ®ã hoµn toµn do nhµ t­ b¶n quyÕt ®Þnh. Ngµy lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n ®­îc chia lµm hai phÇn lµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt vµ thêi gian lao ®éng thÆng d­. Trong thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt, ng­êi c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ b»ng gi¸ trÞ søc lao ®éng cña m×nh, tøc lµ b»ng tiÒn c«ng mµ nhµ t­ b¶n tr¶ cho anh ta. Cßn trong thêi gian lao ®éng thÆng d­, ng­êi c«ng nh©n t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n. Nh­ vËy, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lµ sù thèng nhÊt gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ vµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. “S¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ chØ lµ viÖc s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ kÐo dµi qu¸ mét ®iÓm nµo ®ã. NÕu qu¸ tr×nh lao ®éng chØ kÐo dµi ®Õn c¸i ®iÓm mµ ë ®ã gi¸ trÞ søc lao ®éng do nhµ t­ b¶n tr¶ tiÒn l¹i ®­îc thay thÕ b»ng mét vËt ngang gi¸ míi th× chØ cã s¶n xuÊt gi¸ trÞ gi¶n ®¬n th«i. Khi qu¸ tr×nh lao ®éng v­ît qu¸ ®iÓm ®ã th× cã s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­” ( T­ b¶n – QuyÓn I – TËp 1 – Karl Mark ) Nhµ t­ b¶n cã thÓ tiÕn hµnh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ b»ng hai c¸ch: s¶n xuÊt gia trÞ th¨ng d­ tuyÖt ®èi b»ng c¸ch kÐo dµi ngµy lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n trong kinh doanh thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt kh«ng ®æi, s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi, b»ng c¸ch rót ng¾n thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt trong ®iÒu kiÖn ®é dµi ngµy lao ®éng kh«ng thay ®æi. 2.2.Chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. Lîi nhuËn. §Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸, x· héi ph¶i hao phÝ mét l­îng lao ®éng x· héi nhÊt ®Þnh. Chi phÝ thùc tÕ ®Ó t¹o thµnh gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ : gt =c+v+m, trong ®ã c lµ gi¸ trÞ cña t­ liÖu s¶n xuÊt, v+m lµ gi¸ trÞ míi do lao ®éng t¹o ra. §èi víi nhµ t­ b¶n, «ng ta kh«ng tÝnh theo hao phÝ lao ®éng x· héi, «ng ta chØ xÐt xem chi phÝ hÕt bao nhiªu t­ b¶n. Chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa (k) ®­îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc k=c+v khi ®ã gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lµ : gt =k+m Sù h×nh thµnh ph¹m trï chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ®· che dÊu thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n, nã lµm cho ng­êi ta lÇm t­ëng r»ng toµn bé chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa sinh ra gi¸ trÞ thÆng d­ chø kh«ng ph¶i lµ lao ®éng cña c«ng nh©n lµm thuª. Gi÷a gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa lu«n cã mét kho¶n chªnh lÖch, nªn sau khi b¸n xong hµng ho¸, nhµ t­ b¶n kh«ng chØ bï ®¾p ®ñ toµn bé chi phÝ mµ cßn thu ®­îc motä kho¶n tiÒn lêi ngang b»ng víi m. Kho¶n tiÒn lêi nµy ®­îc gäi lµ lîi nhuËn ( ký hiÖu lµ P ). Víi sù xuÊt hiÖn cña P, gi¸ trÞ hµng ho¸ ®­îc tÝnh bëi c«ng thøc gt =k+P So s¸nh gi÷a m vµ P ta thÊy : +VÒ mÆt l­îng : nÕu b¸n hµng ho¸ ®óng gi¸ trÞ th× m=P; m vµ P ®Òu cã nguån gèc lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n lµm thuª. +VÒ mÆt chÊt: m ph¶n ¸nh ®óng nguån gèc cña nã sinh ra tõ v, cßn P ®­îc che ®Ëy b»ng nguån gèc k, nã ®­îc xem nh­ con ®Î cña toµn bé t­ b¶n øng tr­íc. Sù h×nh thµnh ph¹m trï chi phÝ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ ph¹m trï lîi nhuËn ®· che dÊu h¬n n÷a thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. Toµn bé nghiªn cøu trªn ®©y ®­a ta ®Õn kÕt luËn vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn: Lîi nhuËn lµ mét h×nh thøc biÕn t­íng cña gi¸ trÞ thÆng d­ do søc lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n lµm thuª t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t; Lîi nhuËn P kh«ng chØ che dÊu nguån gèc thùc sù cña nã mµ cßn che dÊu c¶ thùc chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t­ b¶n. 2.3.C¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña lîi nhuËn. Tû suÊt lîi nhuËn (P’) lµ tØ sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ toµn bé t­ b¶n øng tr­íc. Nã ph¶n ¸nh møc l·i cña viÖc ®Çu t­ m P’= 100% c + v Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n ( P’) : Lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d­ trong x· héi t­ b¶n vµ tæng t­ b¶n x· héi ®· ®Çu t­ vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc, c¸c ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa. m P’= 100% ( c + v ) Lîi nhuËn b×nh qu©n ( P ): Lµ lîi nhuËn mµ mét t­ b¶n cã mét l­îng nhÊt ®Þnh thu ®­îc c¨n cø vµo P’ P = P’ * k Víi k lµ toµn bé t­ b¶n øng tr­íc Lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp : Lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp. Lîi nhuËn ng©n hµng : Lµ kho¶n chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn göi, sau khi céng thªm c¸c kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ vµ trõ ®i c¸c kho¶n chi phÝ vÒ nghiÖp vô ng©n hµng. Lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n. Lîi tøc : Lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t­ b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay c¨n cø vµo sè tiÒn mµ nhµ t­ b¶n cho vay ®· ®­a cho nhµ t­ b¶n ®i vay sö dông. Lîi nhuËn siªu ng¹ch : lµ phÇn lîi nhuËn ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t­ b¶n nhËp ®­îc nhê chi phÝ s¶n xuÊt cña anh ta thÊp h¬n chi phÝ s¶n xuÊt x· héi. II.Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng 1.Kh¸i l­îc vÒ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng Kh¸i niÖm : NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµ nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng ; ë ®ã, viÖc s¶n xuÊt c¸i g×, s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo vµ s¶n xuÊt cho ai ®­îc quyÕt ®Þnh th«ng qua thÞ tr­êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, c¸c quan hÖ kinh tÕ cña c¸c c¸ nh©n, c¸c doanh nghiÖp ®Òu biÓu hiÖn qua mua b¸n hµng ho¸ - dÞch vô trªn thÞ tr­êng. Th¸i ®é, c¸ch c­ xö cña tõng thµnh viªn tham gia vµo thÞ tr­êng lµ h­íng vµo t×m kiÕm lîi Ých cña chÝnh m×nh theo sù dÉn d¾t cña gi¸ c¶ thÞ tr­êng hay “Bµn tay v« h×nh” ( A.Smith ) Kinh tÕ thÞ tr­êng lµ nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng. §Õn l­ît nã, c¬ chÕ thÞ tr­êng lµ tæng thÓ c¸c nh©n tè, quan hÖ c¬ b¶n vËn ®éng d­íi sù chi phèi cña c¸c quy luËt thÞ tr­êng trong m«i tr­êng c¹nh tranh, nh»m môc tiªu lîi nhuËn. Nh©n tè c¬ b¶n cña c¬ chÕ thÞ tr­êng lµ cung- cÇu, gi¸ c¶ thÞ tr­êng. VÒ b¶n chÊt, c¬ chÕ thÞ tr­êng lµ c¬ chÕ gi¸ c¶ tù do. 2. Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®­îc ®iÒu tiÕt bëi c¸c quy luËt kinh tÕ vèn cã cña nã, cßn lîi nhuËn lµ ®éng lùc c¬ b¶n cña sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Lîi nhuËn ®iÒu tiÕt hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp, c¸c nhµ s¶n xuÊt trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña hä,. Doanh nghiÖp lµ ng­êi s¶n xuÊt, kinh doanh hµng ho¸ - dÞch vô trªn thÞ tr­êng, hä lu«n phØa tÝnh to¸n lµm sao ®Ó cã thÓ ®em l¹i cho m×nh møc lîi nhuËn lín nhÊt , ®Ó kh«ng chØ cã s¶n xuÊt gi¶n ®¬n mµ cßn cã t¸i s¶n xuÊt më réng, kh«ng ngõng ph¸t triÓn s¶n xuÊt, n©ng cao ®Þa vÞ cña m×nh trªn thÞ tr­êng. Lîi nhuËn buéc nhµ s¶n xuÊt ph¶i t×m mäi c¸ch ®Ó tèi thiÓu hãa chi phÝ s¶n xuÊt. Nhµ s¶n xuÊt khi b¸n hµng ho¸ trªn thÞ tr­êng hä ph¶i c¨n cø vµo chi phÝ s¶n xuÊt ®Ó quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ hµng ho¸. NÕu gi¶m ®