Đề tài Bão từ kẻ hủy diệt đến từ không gian

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH KHOA VẬT LÝ    Đề tài môn: Phương pháp nghiên cứu khoa học: Bão từ kẻ hủy diệt đến từ không gian Giáo viên hướng dẫn: TS Lê Văn Hoàng Sinh viên thực hiện: Nguyễn Thị Thanh Hà Nguyễn Thị Hảo Nguyễn Thị Thúy Liễu Lớp Lý 3A Tp. Hồ Chí Minh, tháng 5 năm 2009 MỤC LỤC MỤC LỤC ............................................................................................................... 0 Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 1 LỜI NÓI ĐẦU ........................................................................................................ 3 PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................. 4 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI:......................................................................................... 5 II. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU:............................................................................. 5 III. MỤC ĐÍCH –NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU:........................................................ 6 III.1. Mục đích: .................................................................................................... 6 III.2. Nhiệm vụ: ................................................................................................... 6 IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:...................................................................... 6 PHẦN NỘI DUNG............................................................................................. 7 CHƯƠNG I. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ BÃO TỪ:.............................................. 8 I.1. Khái niệm: ..................................................................................................... 8 I.2. Cơ sở lí thuyết nghiên cứu bão từ:.................................................................. 8 I.3. Nguyên nhân gây ra bão từ:.......................................................................... 10 I.4. Sự hình thành bão từ: ................................................................................... 10 I.5. Phân loại bão từ: .......................................................................................... 11 I.6. Quy luật xuất hiện bão từ: ............................................................................ 11 I.7. Diễn biến của một cơn bão từ:...................................................................... 11 CHƯƠNG II. ẢNH HƯỞNG CỦA BÃO TỪ: .................................................... 13 II.1. Ảnh hưởng đến sức khỏe: ........................................................................... 13 II.2. Ảnh hưởng đến thông tin liên lạc và một số ngành khác:............................. 15 II.2.a. Hệ thống truyền tải điện: ...................................................................... 15 II.2.b. Dầu khí:............................................................................................... 16 II.2.c. Viễn thông, vô tuyến, vệ tinh: .............................................................. 16 II.2.d. Kinh tế:................................................................................................ 17 CHƯƠNG III. NHỮNG GIẢI PHÁP HẠN CHẾ TÁC HẠI CỦA BÃO TỪ..... 18 III.1. Các giải pháp hạn chế tác hại của bão từ .................................................... 18 III.1.a. Đối với sức khỏe: ............................................................................... 18 III.1.b. Đối với hệ thống điện: ........................................................................ 19 III.1.c. Đối với hệ thống dẫn dầu:................................................................... 20 III.1.d. Đối với hệ thống thông tin liên lạc:..................................................... 20 III.2. Các thiết bị thăm dò, dự báo bão từ: .......................................................... 20 Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 2 III.2.a. Các thiết bị thăm dò:........................................................................... 21 III.2.b. Thiết bị dự bão bão từ:........................................................................ 23 CHƯƠNG IV. HOẠT ĐỘNG NGHIÊN CỨU BÃO TỪ Ở VIỆT NAM............ 25 IV.1. Mạng lưới quan trắc: ................................................................................. 25 IV.2. Hoạt động của bão từ tại Việt Nam:........................................................... 26 IV.3. Hoạt động của bão từ ở Việt Nam trong thời gian qua: .............................. 27 IV.4. Hiện trạng nghiên cứu và cơ sở xây dựng sơ đồ cảnh báo bão từ ở Việt Nam. .................................................................................................................................... 28 CHƯƠNG V. THÔNG TIN LÍ THÚ VỀ BÃO TỪ............................................. 30 V.1. Trận bão từ nào được xem là mạnh nhất từ trước đến nay ? ........................ 30 V.2. Liệu rằng các loài động vật có khăng dự báo được sự thay đổi từ trường của Trái Đất hay không?.................................................................................................... 30 V.3. Bão từ có ảnh hưởng đến các loài động vật hay không? .............................. 31 V.4. Bão từ có năng lượng lớn như thế nào?....................................................... 32 CHƯƠNG VI: KẾT LUẬN VÀ KIẾNNGHỊ……………………………..34 PHỤ LỤC.............................................................................................................. 35 I. Gió Mặt Trời....................................................................................................... 35 II. Hiện tượng cực quang........................................................................................ 36 III. Chu kì hoạt động của Mặt Trời: ........................................................................ 37 IV. Vết đen trên Mặt Trời....................................................................................... 37 V. Từ quyển Trái Đất : ........................................................................................... 38 VI. Từ trường Trái Đất: .......................................................................................... 39 VII. Lồng Faraday.................................................................................................. 40 VIII. Định luật Lentz: ............................................................................................. 40 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 41 Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 3 LỜI NÓI ĐẦU Từ thuở khai thiên lập địa đến nay con người đã rất quen thuộc với hình ảnh ông mặt trời mỗi ngày đi ngang qua bầu trời, tỏa ra ánh sáng và nhiệt năng giúp cho loài người tồn tại và phát triển. tuy nhiên với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật hiện đại ngày nay, con người cũng đang dần dần phát hiện ra những mối hiểm họa đến từ “quả cầu lửa khổng lồ” mang tên mặt trời. Bão từ, một hiện tượng thiên nhiên có nguồn gốc từ họat động của mặt trời, là một trong những hiểm họa to lớn mà con người đang phải đối mặt. Thông qua những nghiên cứu khoa học những tác động xấu của bão từ lên đến đời sống của con người đang dần hé lộ : làm tăng nguy cơ tử vong cho những người bị bệnh tim mạch, cao huyết áp…, giết chết các phi hành gia làm việc ngoài không gian, phá hủy hệ thống điện và thông tin liên lạc, làm gián đọan những giao dịch kinh tế dẫn đến thất thóat tiền của… Vì những tác động nguy hiểm như đã nêu, việc tìm hiểu và nghiên cứu về bão từ là một yêu cầu cấp thiết đối với các nhà khoa học nhằm tìm ra những giải pháp ngăn chặn, hạn chế tác động của bão từ. Còn đối với sinh viên nghành khoa học tự nhiên nói riêng và những người yêu thích khoa học nói chung thì việc tìm hiểu về bão từ không những chỉ làm phong phú, mở rộng vốn hiểu biết của bản thân mà còn là một cách để tự bảo vệ mình trước tác động tiêu cực của bão từ đối với sức khỏe. Do đó với sự khuyến khích của TS. Lê Văn Hòang, chúng em đã tiến hành đề tài “Bão từ kẻ hủy diệt đến từ không gian” nhằm nghiên cứu sâu hơn về hiện tượng bão từ để hiểu hơn những kiến thức đã học trong chương trình và giúp cho mình có vốn hiểu biết phong phú hơn. Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 4 PHẦN MỞ ĐẦU Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 5 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Đối với sinh viên khoa vật lý Đại học Sư Phạm TP.Hồ Chí Minh, “Bão từ” là một đề tài tương đối mới.Tuy “Bão từ” đã được nhắc đến trong quá trình học, và hiện tại là một trong những vấn đề đang thu hút sự quan tâm của các nhà khoa học (không chỉ bởi những bí ẩn của nó mà còn bởi những ảnh hưởng, tác hại mà nó đã, đang và sẽ đe dọa nhiều đến Trái Đất) nhưng những hiểu biết của sinh viên về nó còn rất hạn chế bởi vì những nghiên cứu về bão từ ở Việt Nam vẫn chưa nhiều và phổ biến bởi một vài lý do khách quan. Thêm vào đó hiện tượng bão từ có ảnh hưởng rất lớn đến xã hội hiện nay. Bất kì ai trong chúng ta cũng đều có thể chịu ảnh hưởng của bão từ trên nhiều khía cạnh của đời sống.Vì những lý do đó, nhóm chúng em quyết định chọn đề tài “Bão từ kẻ hủy diệt đến từ không gian” với mục tiêu tìm hiểu bản chất của bão từ, sự hình thành và hoạt động của bão từ, mà trên hết là những ảnh hưởng mà bão từ gây ra đối với con người và xã hội. Với đề tài này nhóm chúng em hy vọng góp chút công sức nhỏ bé nhằm làm phong phú hơn những hiểu biết về khoa học ứng dụng cho các bạn sinh viên trong khoa nói riêng và các độc giả của đề tài nói chung. II. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU: Đối tượng mà đề tài này phục vụ là những bạn sinh viên yêu thích Vật lý muốn tìm hiểu về bao từ trên khía cạnh vật lý học, hoặc là những học sinh THPT có quan tâm đến hiện tượng bão từ như một bài học ngoại khóa lý thú cho chương Điện – Từ trong chương trình vật lý THPT hay chỉ đơn thuần là một người bình thường muốn tìm hiểu thêm kiến thức cho mình . Do đó trong quá trình làm đề tài, nhóm sẽ phân ra nhiều đề mục thật logic, hợp lý và tương đối độc lập để tùy vào từmg đối tượng độc giả với những nhu cầu khác nhau sẽ tìm ra lượng thông tin cần thiết trong từng đề mục cụ thể. Ngoài ra với mục đích đặt ra ban đầu là làm một đề tài về khoa học ứng dụng, nhóm quyết định đặt ra mục tiêu sẽ đi tìm hiểu sâu và kĩ về những ảnh hưởng, tác Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 6 động mà bão từ có thể gây ra cho Trái Đất, cho con người; những giải pháp đã được đề xuất, áp dụng để hạn chế tác hại của bão từ trong hiện tại; và về hiện trạng nghiên cứu bão từ ở Việt Nam và hệ thống cảnh báo mà chúng ta đã bước đầu xây dựng. III. MỤC ĐÍCH –NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU: III.1. Mục đích: - Đưa ra một khái niệm rõ ràng về bão từ. - Nêu lên được nguyên nhân và sự hình thành của bão từ - Phân tích những ảnh hưởng mà bão từ đã gây ra về: sức khỏe con người, các ngành thông tin- liên lạc và ngành khác, III.2. Nhiệm vụ: - Tìm kiếm các thông tin, dẫn chứng, hình ảnh để minh họa rõ nét cho đề tài IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU: - Thu thập thông tin, tài liệu từ các nguồn: Internet, báo chí, sách, tài liệu khác. - Tổng hợp, phân tích các tài liệu. Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 7 PHẦN NỘI DUNG Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 8 CHƯƠNG I: I. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ BÃO TỪ: I.1. Khái niệm: Bão từ hay còn gọi là bão địa từ trên Trái Đất là những thời kỳ mà kim la bàn dao động mạnh. [ 1 ] I.2. Cơ sở lí thuyết nghiên cứu bão từ: Theo lý thuyết của Chapman – Ferraro, bão từ được gây ra do các chùm Plasma khổng lồ trung hoà về điện của các hạt tích điện phát ra từ các vụ bùng nổ của sắc cầu Mặt trời với tốc độ hàng nghìn Km/giây. Các chùm này trên đường đi tới Trái đất sẽ bao trùm lên Trái đất, tác động với từ quyển Trái đất, tạo ra hệ dòng điện tròn xung quanh Trái đất, gây ra bão từ. Hình 1.1 Sự tương tác giữa những phần tử của Mặt trời với từ quyển của Trái đất Các quá trình vật lý gây ra hiện tượng bão từ bắt đầu từ Mặt trời (cách Trái đất 150 triệu km), xuyên qua khoảng không vũ trụ, tác động với từ quyển Trái đất, với tầng điện ly để cuối cùng mới ảnh hưởng tới hệ thống truyền tải điện trên mặt đất. Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 9 Hình 1.2 Từ quyển môi trường xung quanh Trái đất. Như trên đã nói, bão từ gây ra do các chùm Plasma khổng lồ bao trùm lấy Trái đất. Với tốc độ 1000km/s, chùm Plasma đi từ Mặt trời đến Trái đất trong vòng khoảng 2 ngày. Độ rộng của chùm Plasma ở vị trí của Trái đất là từ vài trăm đến hàng ngàn lần bán kính Trái đất. Với tốc độ quay xung quanh Mặt trời là 30km/s, Trái đất phải đi trong thời gian từ chục giờ đến vài ngày mới ra khỏi chùm Plasma đó. Khi gặp Trái đất các hạt tích điện của chùm Plasma tác động với từ quyển. Trong từ quyển nhiều quá trình vật lý, hoá học xảy ra rất phức tạp.  Muốn tiến hành dự báo bão từ, cần phải xác định các thời điểm các chùm Plasma phát ra từ đĩa Mặt trời, tốc độ của chúng trên đường đi tới Trái đất, sự tương tác với từ quyển Trái đất, từ đó tính được thời điểm xuất hiện bão từ và dự báo cường độ trên mặt đất. Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 10 I.3. Nguyên nhân gây ra bão từ: Có 2 nguyên nhân chính:  Nguyên nhân thứ nhất: Do dòng hạt mang điện phóng ra từ các vụ bùng nổ trên Mặt Trời, hay còn gọi là gió Mặt Trời (*) tác dụng lên các đường cảm ứng từ của Trái Đất.  Nguyên nhân thứ hai: Thỉnh thoảng có sự kết nối từ trường của Trái Đất với từ trường của Mặt Trời. Đây là một hiện tượng hiếm khi xảy ra trong môi trường vũ trụ bao la, tuy nhiên, mỗi khi có sự kết nối từ trường này các hạt điện tích di chuyển dọc theo từ trường, có thể đi vào từ quyển dễ dàng, tổng hợp lên dòng điện và làm cho từ thông biến đổi theo thời gian. Trong những dịp này Mặt Trời phát ra một lượng chất cực quang khi các đường sức từ của Trái Đất và Mặt Trời được kết lối một cách trực tiếp. Trên một số hành tinh khác trong hệ Mặt Trời, nhất là các hành tinh có từ quyển (như Sao Thổ ) cũng có hiện tượng tương tự. I.4. Sự hình thành bão từ: Các quá trình của bão từ có thể được miêu tả như sau: + Các dòng hạt mang điện phóng ra từ Mặt Trời sinh ra một từ trường, có độ lớn vào khoảng 6.10-9 Tesla. + Từ trường này ép lên từ trường Trái Đất(*) làm cho từ trường nơi bị ép tăng lên. + Khi từ trường Trái Đất tăng lên, từ thông sẽ biến thiên và sinh ra một dòng điện cảm ứng chống lại sự tăng từ trường của Trái Đất (theo định luật Lenz). (*) + Dòng điện cảm ứng này có thể đạt cường độ hàng triệu ampe chuyển động vòng quanh Trái Đất và gây ra một từ trường rất lớn tác dụng lên từ trường Trái Đất. [2]  Hiện tượng này tiếp diễn làm cho từ trường Trái Đất liên tục biến thiên và kim la bàn dao động mạnh. Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 11  Nếu hướng của từ trường trong tầng điện ly hướng về phía Bắc, giống như hướng của từ trường Trái Đất, bão địa từ sẽ lướt qua hành tinh của chúng ta. Ngược lại, nếu từ trường hướng về phía Nam, ngược với hướng từ trường bảo vệ của Trái Đất, các cơn bão địa từ mạnh sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới Trái Đất. Mặc dù khí quyển Trái Đất có thể chặn được các dòng hạt năng lượng cao đến từ Mặt Trời (gồm electron và proton), song các hạt đó làm xáo trộn từ trường của hành tinh, cụ thể là quyển từ, có thể gây ra nhiều ảnh hưởng khác nhau, gây rối loạn trong liên lạc vô tuyến hay thậm chí gây mất điện. I.5. Phân loại bão từ: Các vụ phun trào khí và nhiễm điện từ Mặt Trời được xếp theo 3 cấp: C là yếu, M là trung bình, X là mạnh. Tùy theo cấp cao hay thấp mà ảnh hưởng của nó lên từ trường Trái Đất gây ra bão từ nhiều hay ít. + Bão từ được xếp theo cấp từ G1 đến G5, G5 là cấp mạnh nhất. + Vùng bị ảnh hưởng mạnh nhất trên thế giới là vùng Cực quang (gần các vùng cực của Trái đất) và vùng xích đạo. I.6. Quy luật xuất hiện bão từ: Bão từ xuất hiện nhiều và mạnh vào thời kỳ Mặt trời hoạt động mạnh, vào các thời kỳ phân điểm (tháng 3, 4, 9, 10). Thông thường khi Mặt Trời hoạt động mạnh, mỗi năm có thể xảy ra 60 – 70 lần bão từ. Chu kỳ hoạt động của Mặt trời là 11 năm và đã đạt đỉnh vào năm 2001 - khi Mặt trời hoạt động cực mạnh và có rất nhiều bão từ. Như vậy theo chu kỳ này, cực đại các năm hoạt động mạnh của bão từ giai đoạn tới sẽ xảy ra vào năm 2010-2011. I.7. Diễn biến của một cơn bão từ: + Pha ban đầu: Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 12 Các thành phần từ trường Trái đất đột nhiên biến đổi, thành phần H1 tăng lên. Trong pha đầu H có thể tăng lên đến ba bốn chục nT, kéo dài một vài giờ đến mươi giờ. Nếu bão từ bắt đầu bằng một xung và xuất hiện gần như đồng thời trên toàn hành tinh (thường trong vòng một đến hai phút) thì đó là bão từ bắt đầu bất ngờ, ký hiệu là Ssc. Ở loại bão từ bắt đầu từ từ , ký hiệu là Gsc, trong pha đầu, thành phần H chỉ tăng từ từ. Thời gian bắt đầu có thể lệch nhau hàng giờ tại các điểm khác nhau trên địa cầu. Pha đầu tiên: gây ra do sự tác động trực tiếp của dòng hạt Mặt trời lên từ quyển Trái đất. Chúng nén ép mạnh các đường sức của từ trường Trái đất tại ranh giới xảy ra tương tác. Dưới tác động của sự nén đó, từ trường Trái Đất tăng lên. + Pha chính: Pha chính được đặc trưng bởi sự giảm cường độ H. Pha chính có thể kéo dài từ vài giờ đến dưới một ngày. Pha chính: Xuất hiện khi bắt đầu hình thành vòng điện tròn chạy theo hướng Tây trong mặt phẳng xích đạo xung quanh Trái đất. Vòng điện này tạo ra từ trường ngược chiều với từ trường Trái đất, làm cho từ trường này bị giảm đi. + Pha hồi phục: Sau khi giảm cường độ đến cực tiểu, giá trị H tăng lên và trở lại giá trị ban đầu. Pha này có thể kéo dài từ mươi giờ đến vài ba ngày tuỳ theo từng trận bão. Pha hồi phục: Xảy ra khi các dòng vòng bắt đầu bị tắt dần do sự khuếch tán của các hạt tích điện cấu tạo nên vòng dòng. Khi các vòng dòng bị tắt hết, nhiễu loạn từ dừng lại. [2] 1 Véc tơ cảm ứng từ Môn PP Nghiên cứu khoa học GVHD: TS-KH Lê Văn Hoàng Bão từ - kẻ hủy diệt đến từ không gian Trang 13 CHƯƠNG II: II. ẢNH HƯỞNG CỦA BÃO TỪ: Nếu xét kĩ lưỡng thì bão từ khá nguy hiểm. Nó có thể gây rối loạn trong liên lạc vô tuyến hay thậm chí gây mất điện. Thời kỳ có bão từ là thời kỳ rất nguy hiểm cho người có bệnh tim mạch bởi vì từ trường ảnh hưởng rất mạnh đến hoạt động của các cơ quan trong hệ tuần hoàn của con người. Ngoài ra từ trường của Trái Đất cũng giúp cho một số loài động vật thực hiện một số chức năng sống của chúng như là chức năng định hướng do đó bão từ cũng sẽ ảnh hưởng lớn đến sự sống của các loài này. II.1. Ảnh hưởng đến sức khỏe: Trong rất nhiều nghiên cứu về mối liên hệ giữa bão từ và các bệnh lý tim mạch, người ta thấy rằng các hội chứng tim mạch xảy ra có liên quan đến các mức độ hoạt động của địa từ trường. Những nghiên cứu tại Mỹ năm 1966 cho thấy: khi có bão từ thì số lượng người chết vì tim mạch cao hơn 50% so với những ngày không có bão từ; số lượng người bị nhồi máu cơ tim tăng hơn 20%; nhiều người bình thường cũng cảm thấy mỏi mệt. [3] Còn theo thống kê của các nhà khoa học Nga, khi có bão từ xảy ra, tỷ lệ tử vong của người mắc bệnh tim mạch tăng lên 30%. Khi hoạt động của địa từ trường mạnh, huyết áp tâm thu và nhất là huyết áp tâm trương của người