Đề tài Dạy học lịch sử theo nhóm ở trường THPT hiện nay - Thực trạng, giải pháp và cách tiến hành

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA LỊCH SỬ ---------------------------- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP TÊN ĐỀ TÀI GVHD: PGS.TS NGÔ MINH OANH SVTH: VÕ MINH TẬP KHÓA: K31(2005-2009) TP. HỒ CHÍ MINH 2009 LỜI CẢM ƠN Sau gần 1 năm, đến hôm nay thì khóa luận của tôi đã được hoàn thành. Đó không chỉ là nổ lực của bản thân mà bên cạnh đó tôi còn nhận được rất nhiều sự động viên, giúp đỡ tận tình của thầy cô, gia đình và bạn bè. Sự thành công của đề tài sẽ không thể có được nếu như không có sự giúp đỡ của: - Trường ĐHSP-TP.Hồ Chí Minh đã đào tạo trong suốt 4 năm. - Các thầy cô khoa Lịch sử- những người đã truyền cho em những bài học, những kinh nghiệm quí báu và tạo mọi điều kiện để em hoàn thành khoa luận của mình. - Thầy PGS.TS Ngô Minh Oanh- người đã hướng dẫn, chỉ bảo em rất tận tình, luôn bên cạnh em từ những trang đầu tiên cho đến trang cuối cùng của khóa luận, giúp đỡ em vượt qua khó khăn để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp. - BGH, thầy Trần Lê Hiển và các em học sinh lớp 10A16, 10A17 trườngTHPT Hoàng Hoa Thám, các bạn sinh viên lớp sử K31 (2005- 2009) đã giúp đỡ tôi thực hiện phần thực nghiệm sư phạm, đây là một phần quan trọng giúp cho đề tài nghiên cứu đạt kết quả tốt nhất. - Ba mẹ là người luôn luôn bên con, cổ vũ và động viên, giúp con có thêm động lực và niềm tin trong những lúc khóa luận gặp khó khăn hay bế tắc. Dù bản thân dã cố gắng rất nhiều cũng như nhận được sự quan tâm, giúp đỡ của nhiều người nhưng khóa luận chắc chắn sẽ không tránh được những thiếu sót và dù kết quả có như thế nào thì tôi vẫn cảm thấy rất hài lòng với những gì mình đã thực hiện. Chính vì vậy, với tất cả lời biết ơn chân thành nhất tôi xin gửi đến tất cả quí thầy cô, những người bạn cũng như những người đã đồng hành cùng tôi hoàn thành khóa luận lời tri ân sâu sắc nhất. TP.Hồ Chí Minh, ngày 05 tháng 05 năm 2009 Võ Minh Tập MỤC LỤC ........................................................................Error! Bookmark not defined. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................................ 6 PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 7 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................... 7 2. Lịch sử vấn đề............................................................................................................... 7 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ đề tài ..................................................................... 10 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 10 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................................. 11 6. Nguồn tài liệu ............................................................................................................. 11 7. Cấu trúc đề tài ............................................................................................................. 12 PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................................... 13 CHƢƠNG I: THỰC TRẠNG DẠY VÀ HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG HIỆN NAY ............................................................................................. 13 1. Thực trạng dạy và học lịch sử ở trƣờng trung học phổ thông hiện nay........................ 13 1.1. Thực trạng chung. ................................................................................................. 13 1.2. Thực trạng dạy học theo nhóm .............................................................................. 15 2. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trƣờng THPT: ................ 18 2.1. Đối với trƣờng ĐHSP-TP.Hồ Chí Minh, khoa Lịch sử và các bạn sinh viên. ........ 18 2.2. Đối với các cấp quản lý, giáo viên và học sinh ở trƣờng THPT. ............................ 19 CHƢƠNG II: DẠY HỌC THEO NHÓM MỘT HÌNH THỨC NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC LỊCH SỬ ...................................................................................................... 22 1. Khái niệm, mục đích, nguyên tắc và điều kiện ............................................................ 22 1.1. Khái niệm ............................................................................................................. 22 1.2. Mục đích ............................................................................................................... 22 1.3. Nguyên tắc ............................................................................................................ 24 1.4. Điều kiện .............................................................................................................. 25 2. Cơ sở lý luận của việc dạy học theo nhóm .................................................................. 26 2.1. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu. .................................................................... 26 2.2. Một số vấn đề lý luận về kỹ năng học theo nhóm. ................................................. 28 3. Qui trình dạy học theo nhóm ....................................................................................... 31 3.1. Thành lập nhóm: ................................................................................................... 31 3.2. Giáo viên nêu ra vấn đề thảo luận và đề ra nhiệm vụ học tập cho các nhóm .......... 31 3.3. Trao đổi ý kiến nhóm ............................................................................................ 32 3.4. Đại diện các nhóm trình bày những kết quả công việc trƣớc lớp............................ 32 3.5. Tổng kết, rút kinh nghiệm ..................................................................................... 32 4. Các hình thức dạy học theo nhóm .............................................................................. 33 5. Tác dụng của việc dạy học theo nhóm ......................................................................... 35 6. Các hình thức làm việc theo nhóm khi dạy học ........................................................... 36 6.1. Trả lời câu hỏi trong phiếu học tập. ....................................................................... 36 6.2. Trả lời câu hỏi do giáo viên trực tiếp đƣa ra. ......................................................... 36 6.3. Thực hành vấn đề theo nhóm. ............................................................................... 37 6.4. Cùng nhau nghiên cứu một bài học. ...................................................................... 37 6.5. Giải bài tập lịch sử theo nhóm. .............................................................................. 37 6.6. Hỏi đáp giữa các nhóm.......................................................................................... 38 6.7. Mô tả hình vẽ hay mô hình .................................................................................... 38 CHƢƠNG III: VẬN DỤNG DẠY HỌC THEO NHÓM ĐỂ THIẾT KẾ VÀ GIẢNG DẠY MỘT SỐ BÀI HỌC CỤ THỂ ................................................................................ 40 1. Áp dụng dạy học theo nhóm trong chƣơng trình môn lịch sử THPT............................ 40 2. Thiết kế giáo án có sử dụng dạy học theo nhóm .......................................................... 44 3. Hệ thống các hình thức làm việc theo nhóm đã sử dụng trong dạy học một số bài lên lớp. ……………………………………………………………………………………….57 4. Thực nghiệm sƣ phạm................................................................................................. 57 4.1. Mục đích thực nghiệm........................................................................................... 57 4.2. Đối tƣợng thực nghiệm và địa bàn thực nghiệm. ................................................... 57 4.3. Tiến trình thực nghiệm .......................................................................................... 57 4.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................................................. 58 4.4.1. Kết quả học tập của lớp đối chứng và lớp thực nghiệm..................................... 58 4.4.2. Các ý kiến học sinh .......................................................................................... 60 5. Những bài học kinh nghiệm ........................................................................................ 62 5.1. Kinh nghiệm lựa chọn nội dung học nhóm ............................................................ 62 5.2. Kinh nghiệm về việc chia nhóm ............................................................................ 62 5.3. Kinh nghiệm tổ chức hoạt động nhóm. .................................................................. 64 5.4. Kinh nghiệm thu hút sự chú ý của học sinh vào hoạt động nhóm. ......................... 65 5.5. Kinh nghiệm sử dụng câu hỏi. ............................................................................... 65 5.6. Kinh nghiệm kích thích học sinh phát biểu ý kiến. ................................................ 66 5.7. Kinh nghiệm về sự thành công trong hoạt động nhóm. .......................................... 67 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 68 PHẦN PHỤ LỤC ........................................................................................................... 70 2. Phiếu điều tra giáo viên và học sinh ............................................................................ 70 2. Đề kiểm tra ................................................................................................................. 76 3. Phiếu ghi bài: .............................................................................................................. 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................... 80 1. Sách ............................................................................................................................ 80 2. Tạp chí ........................................................................................................................ 81 3. Website ....................................................................................................................... 82 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT PP: Phƣơng pháp. PPDH: Phƣơng pháp dạy học. THPT: Trung học phổ thông. ĐH: Đại học. GV: Giáo viên. HS: Học sinh. GSK: Sách giáo khoa. BGH: Ban giám hiệu. ĐTBC: Điểm trung bình chung. XHCN: Xã hội chủ nghĩa. CNXH: Chủ nghĩa xã hội. CNTB: Chủ nghĩa tƣ bản. CNĐQ: Chủ nghĩa đế quốc. GCVS: Giai cấp vô sản. GCTS: Giai cấp tƣ sản. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Một trong những xu hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học trên thế giới cũng nhƣ ở nƣớc ta hiện nay là “phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo của người học” nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực trong thời đại mới. Do đó, giáo viên phải là ngƣời đi đầu trong việc cải tiến phƣơng pháp giảng dạy. Song song với việc sử dụng linh hoạt và sáng tạo các phƣơng pháp truyền thống, ngƣời giáo viên phải luôn nghiên cứu và vận dụng các phƣơng pháp dạy học mới vào quá trình giảng dạy của mình. Thực trạng dạy và học theo kiểu “thầy đọc - trò ghi” vẫn còn khá phổ biến ở nhiều địa phƣơng. Điều đó đã làm kìm hãm khả năng tƣ duy, sáng tạo của học sinh, làm cho học sinh trở nên thụ động trong việc tiếp thu tri thức. Trong khi đó, dạy học theo nhóm là một trong số phƣơng pháp dạy học theo cách tiếp cận gián tiếp đƣợc đánh giá là phát huy khá tốt, tích cực học tập của học sinh lại chƣa đƣợc sử dụng phổ biến ở trƣờng THPT. Vì những lý do đó, tôi thực hiện đề tài “Dạy học lịch sử theo nhóm ở trường THPT hiện nay- thực trạng, giải pháp và cách tiến hành”, với mong muốn nghiên cứu sâu về tính ƣu việc và khả năng vận dụng dạy học theo nhóm trong việc phát huy tính tích cực học tập của học sinh. 2. Lịch sử vấn đề Việc nghiên cứu phƣơng pháp dạy học, do những đặc điểm của hiện thực và nhận thức sự bức thiết của thời đại, nhiều tác giả đã đi vào nghiên cứu, tham luận: Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị (chủ biên) (2003) - Phƣơng pháp dạy học lịch sử, Nxb GD, sách gồm có 287 trang, bao gồm 11 chƣơng, đề cập một cách đầy đủ những nội dung phƣơng pháp dạy học lịch sử nhƣ hệ thống các phƣơng pháp dạy học lịch sử, bài học lịch sử, hình thành tri thức lịch sử cho học sinh…ở trƣờng trung học phổ thông. Tuy nhiên, về cụ thể từng phƣơng pháp thì chƣa làm rõ một cách cụ thể ví dụ nhƣ dạy học nêu vấn đề, chƣa đề cập đến phƣơng pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm, phƣơng pháp dạy học theo nhóm… Nguyễn Hải Châu, Nguyễn Xuân Trƣờng (2006) - Đổi mới phƣơng pháp dạy học và kiểm tra đánh giá môn lịch sử 10, Nxb. Hà Nội, sách gồm 120 trang, đƣợc phân là ba phần, trong đó có phần II, mục A, có đề cập đến những vấn đề đổi mới phƣơng pháp dạy học môn lịch sử ở trƣờng phổ thông tƣơng đối có hệ thống, có nhiều nội dung mới, có tính cấp thiết trong việc đổi mới phƣơng pháp dạy học hiện nay. Tuy nhiên, chƣa thấy có những đề xuất về một số phƣơng pháp dạy học mới, hiện đại nhƣ phƣơng pháp dạy học theo nhóm, dạy học nêu vấn đề… Ngô Minh Oanh (chủ biên), Đào Thị Mộng Ngọc, Nhữ Thị Phƣơng Lan (2006) - Con đƣờng và biện pháp nâng cao hiệu quả bài học lịch sử ở trƣờng THPT, Đại học sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, sách gồm 80 trang, phân làm 4 chƣơng, đề cập đến một số nội dung nhƣ nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử, con đƣờng và biện pháp nâng cao hiệu quả bài học lịch sử, thực trạng dạy học lịch sử, vận dụng nguyên tắc dạy học liên môn , dạy học nêu vấn đề…để nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử rất chi tiết, ngắn gọn, là nguồn tƣ liệu rất đáng tham khảo. Nguyễn Trọng Tấn (dịch) (2005) - Cẩm nang thực hành giảng dạy, Nxb. ĐHSP Hà Nội, Hà Nội. Sách gồm 645 trang, 4 phần và tổng cộng 18 chƣơng, trong đó có phần 3: Tác giả đề cập đến nhiều kiểu hình thức tổ chức dạy học, học tập và giảng dạy, lợi ích của việc học tập hợp tác, cách tổ chức nhóm học tập ở các bậc học nhƣ bậc tiểu học, bậc trung học…lợi ích của công việc học tập theo nhóm, thiết lập chia nhóm giảng dạy cho học sinh rất có giá trị, là nguồn tƣ liệu tham khảo chất lƣợng và hiệu quả. Ngô Thị Thu Dụng - Một số vấn đề lí luận về kĩ năng học theo nhóm của học sinh, Tạp chí giáo dục, số 4/2002. Tác giả viết rất cụ thể về cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu, lý luận về kỉ năng học tập theo nhóm. Nguyễn Văn Hiền - Phƣơng pháp “nhóm chuyên gia” trong dạy học hợp tác, Tạp chí giáo dục, số 4/2003. Tác giả có đề cập đến các bƣớc tổ chức tiến hành, ƣu và nhƣợc điểm của phƣơng pháp, có đi vào vận dụng (thực hành ) đáng để giáo viên tham khảo. Tuy nhiên, về sự vận dụng, tác giả không tiến hành một cách cụ thể nhƣ qui định thời gian của tiết dạy, qui định thảo luận nhóm trong điều kiện nào, thời gian thảo luận vấn đề là bao nhiêu? đánh giá nhƣ thế nào? kết luận ra làm sao?…cũng chỉ mang hình thức. Lê Vinh Quốc (2008) - Các yếu tố cơ bản trong quá trình giáo dục hiện đại và vấn đề đổi mới dạy học ở Việt Nam (lý thuyết và ứng dụng), ĐHSP-TP.HCM (lƣu hành nội bộ). Chuyên đề gồm 4 chƣơng, bao trùm nội dung chuyên đề là đổi mới dạy học (mục tiêu- nội dung - phƣơng pháp) là nguồn tƣ liệu quí báu cống hiến cho sự nghiệp đổi mới giáo dục ở Việt Nam. V. Ôcôn (1997), Phạm Hoàng Gia chọn lọc, hiệu đính và giới thiệu - Những cơ sở của dạy học nêu vấn đề, Nxb.Hà Nội. Trong đó có 2 chƣơng (XI, XII) đề cập đến những điều kiện, hiệu quả dạy học nêu vấn đề theo hình thức nhóm. Là nguồn tƣ liệu có giá trị để nghiên cứu. Phan Thị Hồng Vinh (2007) - Phƣơng pháp dạy học, Giáo dục học, Nxb.ĐHSP, Hà Nội, 224 trang, gồm 3 chƣơng, trong đó có chƣơng 3 có đề cập dạy học theo nhóm trong giáo dục, tác giả trình bày hết sức ngắn gọn về phƣơng pháp học tập theo nhóm nhỏ: khái niệm, hình thức tổ chức, vị trí và vai trò của giáo viên. Trần Duy Hƣng - Mô hình phƣơng pháp dạy học theo nhóm nhỏ, Tạp chí nghiên cứu giáo dục, số 4/2000, tác giả nêu và phân tích rõ về mô hình của phƣơng pháp, đáng để tham khảo nhƣng chỉ đề cập đến mô hình không thì chƣa đủ. Trần Duy Hƣng - Nhóm nhỏ và việc tổ chức cho học sinh theo các nhóm nhỏ, Tạp chí nghiên cứu giáo dục, số 7/1999, có đề cập đến đặc trƣng, ý nghĩa của dạy học theo nhóm nhỏ nhƣng không làm rõ về cách thức tổ chức thế nào? ƣu và nhƣợc điểm của nó và cũng không thấy thử nghiệm trong thực tế của dạy học. Trần Thị Thu Mai - Về phƣơng pháp học tập nhóm, Tạp chí nghiên cứu giáo dục, số 12/2000. Tác giả có đề cập đến khái niệm, vai trò của học tập theo nhóm, cách tổ chức và tiến hành, hệ thống các biện pháp tạo nhóm…một cách ngắn gọn, súc tích. Nhƣng cũng chƣa đi vào vận dụng cụ thể để thấy đƣợc tính hiệu quả của nó. Vẫn còn trên cơ sở lí thuyết. Nguyễn Thị Hồng Nam - Tổ chức hoạt động hợp tác trong học tập theo hình thức thảo luận nhóm, Tạp chí giáo dục, số 3/2002. Đề cập một cách rất cụ thể về cách tổ chức nhóm nhƣ làm việc theo cặp 2 học sinh, 4-5 học sinh, ghép nhóm, hoạt động trà trọn…có phân tích ƣu và nhƣợc điểm của từng hình thức thảo luận theo nhóm đáng để cho giáo viên tham khảo. Lê Văn Tạc - Một số vấn đề cơ sở lí luận học hợp tác nhóm, Tạp chí giáo dục, số 9/2002, có nêu lên một số vấn đề về học tập hợp tác nhóm nhƣ khái niệm, nguyên tắc, các cơ sở lí thuyết, quá trình thực hiện học hợp tác…tƣơng đối cụ thể, song chƣa đi vào thực nghiệm cụ thể trong thực tế, không đi vào qui định rõ nhiệm vụ của giáo viên, cũng nhƣ học sinh, tất cả mới chỉ trên cơ sở lí thuyết… Nhƣ vậy, Vấn đề liên quan đến đổi mới phƣơng pháp dạy học và phƣơng pháp dạy học theo nhóm đã đƣợc rất nhiều nhà nghiên cứu giáo dục, nhiều giảng viên, giáo viên các trƣờng đại học cũng nhƣ phổ thông đều quan tâm và tìm hiểu với nhiều công trình lớn … Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu đó trình bày vấn đề này vẩn chƣa thật sự sâu sắc, không có một sự nhận định cụ thể, phần thiếu phần thừa, tất cả cũng chỉ ở trên cơ sở lý thuyết, chƣa đi vào vận dụng cụ thể, cũng nhƣ với vị trí và vai trò của phƣơng pháp… Vì vậy, với việc tổng hợp các bài viết, các tài liệu tham khảo và sự tự tìm hiểu, việc nghiên cứu đề tài này tôi hy vọng có thể góp phần nhỏ vào sự hoàn thiện thêm vấn đề nghiên cứu mà các tác giả trƣớc đó chƣa thực hiện hay chƣa đủ. 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ đề tài - Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu và vận dụng phƣơng pháp dạy học theo nhóm trong giảng dạy lịch sử ở trƣờng THPT hiện nay. - Nhiệm vụ đề tài: Xây dựng hệ thống lý luận làm cơ sở nghiên cứu cho đề tài. Thiết kế một số giáo án có vận dụng dạy học lịch sử theo nhóm. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm. Tổng kết, rút ra những bài học để vận dụng vào thực tế dạy học. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Việc sử dụng dạy học lịch sử theo nhóm ở trƣờng THPT. - Thực nghiệm sƣ phạm (lớp 10) ở trƣờng THPT Hoàng Hoa Thám, TP.Hồ Chí Minh 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, tôi đã sử dụng nhiều phƣơng pháp khác nhau: phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp logic, phƣơng pháp phân tích, phƣơng pháp tổng hợp, phƣơng pháp so sánh, đặc biệt là phƣơng pháp giáo dục học (nhằm khai thác giáo viên và các phƣơng tiện dạy học hiệu quả để giáo dục ngƣời học)…. 6. Nguồn tài liệu Việc tìm hiểu một sự kiện, một nội dung hay một vấn đề cần nghiên cứu…chúng ta không thể không nghiên cứu những yếu tố khách quan và chủ quan mà ngƣời tham khảo chủ yếu là dựa vào các sách sử, tƣ liệu, bài viết có liên quan đến nó. Cũng nhƣ không thể không quan tâm đến bối cảnh xã hội, đến hoàn cảnh, trạng thái, tâm tƣ của những ngƣời trong cuộc tại thời điểm ấy.