Đề tài Điều tra, đánh giá tiềm năng của một số loài Lâm sản ngoài gỗ tại khu bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít - Xã Ngọc Côn - huyện Trùng Khánh tỉnh Cao Bằng

LỜI CẢM ƠN Thực tập tốt nghiệp có ý nghĩa rất lớn đối với mỗi sinh viên, đây là thời gian để sinh viên làm quen với công tác điều tra, nghiên cứu, áp dụng những kiến thức lý thuyết với thực tế nhằm củng cố và nâng cao khả năng phân tích, làm việc sáng tạo của bản thân phục vụ cho công tác sau này. Đồng thời đó là thời gian quý báu cho tôi có thể học tập nhiều hơn từ bên ngoài về cả kiến thức chuyên môn và không chuyên môn như giao tiếp, cách nhìn nhận công việc và thực hiện công việc đó như thế nào. Xuất phát từ nhu cầu thực tế và nhu cầu bản thân đồng thời được sự đồng ý của Ban chủ nhiệm Khoa Lâm nghiệp, tôi thực hiện đề tài: “Điều tra, đánh giá tiềm năng của một số loài Lâm sản ngoài gỗ tại khu bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít - xã Ngọc Côn - huyện Trùng Khánh - tỉnh Cao Bằng”. Trong quá trình thực hiện đề tài này tôi đã cố gắng nỗ lực hết mình và tôi cũng đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiệt tình của các cán bộ địa phương, đội tuần rừng, người dân địa phương, thầy giáo ThS.La Quang Độ, nhóm các bạn sinh viên thực tập và sự chỉ dạy tận tình của giáo viên hướng dẫn, thầy giáo ThS.Trần Đức Thiện. Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới: Ban chủ nhiệm Khoa Lâm nghiệp Ban quản lý Khu Bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít Lãnh đạo xã Ngọc Côn, các cán bộ tuần rừng trong Khu Bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít và bà con trong xã. Đặc biệt là sự chỉ dạy của giáo viên hướng dẫn ThS.Trần Đức Thiện, ThS.La Quang Độ đã tận tình giúp đỡ tôi thực hiện đề tài trong thời gian thực hiện đề tài. Do kiến thức còn hạn hẹp nên trong quá trình thực hiện đề tài tôi đã gặp không ít những khó khăn, do vậy mà đề tài không tránh khỏi những thiếu sót nhất định, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy giáo, cô giáo và các bạn sinh viên để bài đề tài được hoàn thiện hơn. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2011 Sinh viên Hoàng Thị Nghĩa DANH LỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BQL : Ban quản lý BQLKBT : Ban quản lý khu bảo tồn ĐDSH : Đa dạng sinh học FAO : Tổ chức lương thực và nông nghiệp của Liên hợp quốc FFI : Tổ chức bảo vệ động thực vật hoang dã quốc tế ICRAF : Trung tâm quốc tế về nông lâm kết hợp IUCN : Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế KBT : Khu Bảo tồn KBT VCV : Khu Bảo tồn Vượn Cao Vít KNKL : Khuyến nông khuyến lâm LSNG : Lâm sản ngoài gỗ PRCF : Tổ chức con người, tài nguyên và bảo tồn PRCF : Tổ chức con người, tài nguyên và bảo tồn RECOFTC : Trung tâm đào tạo vùng về lâm nghiệp cộng đồng DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG KHÓA LUẬN Trang Bảng 3.1: Kết quả hoạt động sản xuất nông nghiệp ....................................... 13 Bảng 3.2: Tình hình dân số và lao động của các xã giáp ranh KBT VCV ..... 14 Bảng 4.1: cấu trúc tổ thành các taxon của hệ thực vật tại Khu Bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít........................................................... 19 Bảng 4.2: Cấu trúc tổ thành của 2 lớp trong ngành Ngọc Lan ....................... 19 Bảng 4.3: Các họ và chi đa dạng nhất của hệ thực vật ................................... 21 Bảng 4.4: Phổ dạng sống của hệ thực vật trong Khu Bảo tồn Vượn Cao Vít ... 23 Bảng 4.5: Giá trị sử dụng của hệ thực vật trong Khu Bảo tồn Vượn Cao Vít ... 25 Bảng 4.6: Một số loài LSNG dùng làm thực phẩm ........................................ 27 Bảng 4.7: Danh sách một số loài cây thuộc cấp bảo tồn của IUCN ............... 31 Bảng 4.8: Danh lục các loài thức ăn của Vượn Cao Vít ................................. 32 Bảng 4.9: Phân tích SWOT tại địa phương tiến hành nghiên cứu.................. 34 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ TRONG KHÓA LUẬN Trang Hình 4.1: Biểu đồ tỷ trọng hai lớp trong ngành Ngọc Lan ............................. 20 Hình 4.2: Tỷ lệ phần trăm các dạng sống của dạng sống 1 ............................ 24 Hình 4.3: Tỷ lệ phần trăm các dạng sống cây chồi trên.................................. 24 MỤC LỤC Trang PHẦN 1. MỞ ĐẦU ...............................................................................................1 1.1 Đặt vấn đề.........................................................................................................1 1.2 Mục đích nghiên cứu........................................................................................3 1.3. Mục tiêu nghiên cứu........................................................................................3 1.4. Ý nghĩa của đề tài............................................................................................3 1.4.1. Trong học tập và nghiên cứu khoa học ........................................................3 1.4.2. Trong thực tiễn sản xuất...............................................................................3 PHẦN 2. TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU..................................4 2.1. Cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu...........................................................4 2.2. Những nghiên cứu trong nước và ngoài nước.................................................5 2.2.1. Nghiên cứu trên thế giới...............................................................................5 2.2.2. Những nghiên cứu ở Việt Nam ....................................................................6 2.3. Tổng quan điều kiện tự nhiên - kinh tế - xã hội của khu vực nghiên cứu...........9 2.3.1. Vị trí địa lý, thổ nhưỡng, khí hậu, thủy văn của khu vực ............................9 2.3.2. Tình hình kinh tế, xã hội ............................................................................12 2.3.3. Điều kiện cơ sở hạ tầng..............................................................................15 PHẦN 3. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......16 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................16 3.2. Địa điểm và thời gian tiến hành ....................................................................16 3.3. Nội dung nghiên cứu .....................................................................................16 3.3.1. Xác định tính đa dạng về phân loại............................................................16 3.3.2. Đánh giá tính đa dạng về dạng sống ..........................................................16 3.3.3. Tiềm năng của LSNG.................................................................................16 3.3.4. Cấp bảo tồn của một số loài Lâm sản ngoài gỗ tại Khu Bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít ......................................................................16 3.3.5. Các loài Lâm sản ngoài gỗ đặc biệt - thức ăn của Vượn Cao Vít..............16 3.3.6. Xác định những vấn đề tồn tại và đề xuất giải pháp cho bảo tồn và phát triển....................................................................................................17 3.4. Phương pháp nghiên cứu...............................................................................17 3.4.1. Phương pháp ngoại nghiệp.........................................................................17 3.4.2. Phương pháp nội nghiệp ............................................................................18 PHẦN 4. KẾT QUẢ VÀ NGHIÊN CỨU KẾT QUẢ 4.1. Xác định và đánh giá tính đa dạng về phân loại ...........................................19 4.1.1. Sự đa dạng về ngành của thực vật cho Lâm sản ngoài gỗ .........................19 4.1.2. Các họ và cá chi đa dạng nhất ....................................................................20 4.2. Đánh giá tính đa dạng về dạng sống .............................................................21 4.3. Tiềm năng của LSNG....................................................................................25 4.3.1. Giá trị sử dụng............................................................................................25 4.3.2. Giá trị nghiên cứu khoa học và cảnh quan môi trường..............................29 4.3.3. Giá trị về kinh tế.........................................................................................30 4.3.4. Ý kiến của người dân địa phương về việc gây trồng và sử dụng nguồn LSNG .............................................................................................30 4.4. Cấp bảo tồn....................................................................................................31 4.5. Các loài Lâm sản ngoài gỗ đặc biệt - thức ăn của Vượn Cao Vít.................31 4.6. Xác định những vấn đề tồn tại và đề xuất giải pháp cho bảo tồn và phát triển............................................................................................................34 4.6.1. Bảo tồn .......................................................................................................37 4.6.2. Phát triển ....................................................................................................38 PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...........................................................40 5.1. Kết luận .........................................................................................................40 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................40 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................42 1 PHẦN 1 MỞ ĐẦU 1.1 Đặt vấn đề Từ xa xưa, mặc dù con người gắn với Lâm sản ngoài gỗ (LSNG) chặt chẽ và thường xuyên nhưng do giá trị kinh tế của các loại này không lớn khi so với sản phẩm chính của rừng nên chúng không được chú ý nhiều trong phần lớn người dân địa phương. Có chăng thì chỉ là các nguyên liệu, dược liệu đặc biệt và thú quý mới được quan tâm. Khi rừng bị khai thác có quy mô công nghiệp ngoài sự kiểm soát và do đói nghèo dẫn đến rừng bị kiệt quệ thì người ta mới thấy được giá trị nhiều mặt của LSNG và mới có những nghiên cứu nghiêm túc trong quản lý nghiêm túc nguồn tài nguyên này. Và nguyên nhân nữa là người ta cho rằng giá trị thương mại của LSNG nhỏ nếu với quy mô cộng đồng hoặc gia đình, nó chỉ xuất hiện khiêm tốn ở các chợ nông thôn. Vì vậy chưa có một tiêu chuẩn nào để đánh giá cho LSNG và giá cả của chúng cũng biến động theo từng vùng và từng thời điểm, những người khai thác và cả chế biến các sản phẩm từ LSNG chưa có đủ thông tin về thị trường, giá cả. Trong những năm gần đây, trước xu thế ngày càng giảm về số lượng của các loài động, thực vật quý hiếm, các quốc gia và các tổ chức phi chính phủ đã và đang rất nỗ lực hành động để bảo tồn các nguồn gen quý hiếm của trái đất. Việt Nam là một nước có nguồn tài nguyên sinh vật đa dạng và phong phú nhưng cũng là nơi tốc độ tàn phá thiên nhiên và qua đó làm suy giảm tính đa dạng sinh vật nhanh chóng. Ngày nay, khoa học công nghệ phát triển đã cho phép chúng ta có cách tiếp cận khác hơn về rừng, có kế thừa và phát triển những kinh nghiệm quý báu của đồng bào các dân tộc sống ở miền rừng núi, đồng thời áp dụng các thành tựu khoa học công nghệ mới để phát triển và sử dụng các loại lâm - sản - ngoài - gỗ (Non - timber - forest - products) với quy mô công nghiệp và thương mại để vừa có nguồn thu nhập đáng kể từ tài nguyên rừng, vừa có thể bảo vệ và phát triển rừng một cách bền vững. Hiện nay, người ta quan niệm hệ sinh thái rừng (Forest ecosystem) là một hệ sinh thái mà thành phần chủ yếu là sinh vật rừng (các loài cây gỗ, cây 2 bụi, thảm tươi, dây leo, hệ động vật và vi sinh vật rừng) và môi trường vật lý của chúng (đất đai, nguồn nước, khí hậu…) Hệ sinh thái rừng như vậy có tính đa dạng sinh học rất cao. Từ hệ sinh thái này, nếu giữ nguyên các loại cây gỗ đứng, người ta vẫn có thể thu hoạch các loại lâm sản khác có thể khái quát vào các nhóm sản phẩm như: Nấm ăn, dược liệu, cây cho hạt, cây có dầu, cây cho sợi, phấn và mật hoa, cây có thể làm thức ăn gia súc, rau rừng, trái cây rừng ăn được, Song, Mây, Tre, cây cho nhựa, hoá chất, động vật rừng (côn trùng và động vật khác), nguồn gen cho các sản phẩm trên, sinh thái rừng và môi trường du lịch... Khu vực nghiên cứu thuộc Khu Bảo tồn Vượn Cao Vít đã và đang được bảo vệ nghiêm ngặt bởi Ban quản lý khu bảo tồn, đội tuần rừng. Khu Bảo tồn được thành lầp theo quyết định số 2536/QĐ - UBND ngày 15 tháng 01 năm 2006 của UBND tỉnh Cao Bằng về việc phê duyệt dự án đầu tư xây dựng Khu Bảo tồn loài và Sinh cảnh vượn Cao Vít. Tại đây có rất nhiều các loại LSNG có giá trị nhiều mặt và chúng đang được thu hái để phục vụ cho đời sống gia đình và thương mại. Nguồn LSNG này góp phần tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập cho cộng đồng sống gần Khu Bảo tồn và đây cũng có thể coi là một yếu tố làm giảm sự tác động mạnh của con người vào làm thay đổi cảnh quan, sinh thái khu vực. Tuy vậy, nó đòi hỏi sự hài hoà giữa lợi ích và sự đa dạng, khả năng sinh tồn của quần thể rất cao. Nếu con người khai thác không có mức độ thì sẽ dẫn tới các loài có giá trị bị khai thác kiệt, nguy cơ tuyệt chủng cao đồng thời làm mất cân bằng sinh học. Địa hình, thổ nhưỡng ở đây chủ yếu là núi đá vôi, do tính chất đặc biệt của nó, các hệ sinh thái hình thành ở đây có tính nhạy cảm cao, dễ bị thay đổi do các tác động của con người lẫn các tác động nội sinh (như sụp đổ, hấp thụ nhiệt, rạn nứt…). Thảm thực vật đóng vai trò quan trọng nhất trong cấu trúc của hệ sinh thái tự nhiên. Sự biến đổi của nó sẽ kéo theo hàng loạt những biến đổi của hệ sinh thái và tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là tài nguyên sinh vật. Ngoài ra, nó còn là nguồn sống, là mái nhà cho sự cư ngụ của các loài động vật, nhất là các loài linh trưởng quý hiếm như Vượn Cao Vít. Vì vậy mà một thực tế đòi hỏi là phải có những biện pháp tác động như thế nào cho hợp lý và hiệu quả. 3 Xuất phát về sự say mê môn học và những yêu cầu thực tiễn trong quản lý, bảo vệ và phát triển LSNG của khu vực, tôi tiến hành thực hiện đề tài: “Điều tra, đánh giá tiềm năng của một số loài Lâm sản ngoài gỗ tại khu bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít - xã Ngọc Côn - huyện Trùng Khánh tỉnh Cao Bằng” 1.2 Mục đích nghiên cứu - Bước đầu nghiên cứu đánh giá tiềm năng của các loài LSNG trong KBT VCV. 1.3. Mục tiêu nghiên cứu - Lập danh lục cho các loài LSNG có trong khu vực điều tra. - Xác định được các nhóm thực vật cho LSNG khác nhau - Đề xuất một số giải pháp cho bảo tồn và phát triển LSNG tại Khu Bảo tồn loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít. 1.4. Ý nghĩa của đề tài 1.4.1. Trong học tập và nghiên cứu khoa học - Củng cố kiến thức lý thuyết và kiến thức thực hành. - Bước đầu làm quen với công tác nghiên cứu khoa học để trang bị một số kiến thức trong công tác điều tra thực địa. - Điều tra được các loại LSNG tại địa phương nghiên cứu và đề xuất được các ý kiến cá nhân trong việc bảo tồn và phát triển. 1.4.2. Trong thực tiễn sản xuất Thấy được vai trò quan trọng của LSNG đối với đời sống của người dân và những giá trị của chúng, do vậy mà có thể đề xuất ý kiến nhằn giúp cho BQL KBT có những biện pháp quản lý chặt chẽ hơn và tác động hợp lý vào rừng. Đây là tài liệu tham khảo cho mọi người có nhu cầu tìm hiểu về Lâm sản ngoài gỗ trong KBT thuộc địa phận xã Ngọc Côn trình bày trong đề tài. 4 PHẦN 2 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu Trên cơ sở những khái niệm về thực vật trên thế giới và trong nước cho thấy được vị trí của chúng rất cao trong đời sống của con người. Đối với thực vật Việt Nam thì đã có rất nhiều công trình nghiên cứu, sớm nhất phải kể đến tác phẩm của Loureio (1790), tiếp theo là của Pierre (1879 - 1907) của khoảng cuối thế kỷ XVIII. Trước hết phải kể đến công trình đồ sộ về quy mô cũng như gia trị đó là bộ “Thực vật chí đại cương Đông Dương” do H.Lecomte chủ biên gồm 7 tập (1907 - 1952). Trong những năm 90, hệ thực vật Việt Nam đã được hệ thống lại bởi các nhà thực vật Liên Xô và Việt Nam trong ”Kỷ yếu cây có mạch của thực vật Việt Nam” tập 1 - 2 (1996) và tạp chí Sinh học số 4 chuyên đề (1994 và 1995). Đáng chú ý nhất phải kể đến bộ “Cây cỏ Việt Nam” của Phạm Hoàng Hoàng Hộ (1991 - 1993) xuất bản tại Canada và gần đây đã được tái bản có bổ sung ở Việt Nam (1999 - 2000). Và gần đây nhất là công trình “Danh lục thực vật Việt Nam” gồm bộ 3 quyển do tập thể các nhà thực vật Việt Nam công bố đã thống kê toàn bộ các loài thực vật hiện đã phát hiện được ở Việt Nam (kể cả các loài thực vật bậc thấp) với những thông tin về chúng như phân bố, dạng sống, công dụng… Bộ sách này có ý nghĩa rất lớn đối với việc thu thập thông tin cho các công trình nghiên cứu thực vật ở Việt Nam. Trên cơ sở những kết quả điều tra từ thực địa chúng tôi tiến hành lập danh lục cho các loài LSNG dựa vào những tài liệu đáng tin cậy như: Cuốn Cây cỏ Việt Nam của Phạm Hoàng Hộ, Dự án hỗ trợ chuyên ngành Lâm sản ngoài gỗ tại Việt Nam - Pha II, Hà Nội tháng 6/2007, Giáo trình Thực vật rừng của Lê Mộng Chân.. 5 2.2. Những nghiên cứu trong nước và ngoài nước 2.2.1. Nghiên cứu trên thế giới Thấy được vai trò của LSNG đối với các nước đang phát triển nhất là các nước ở vùng nhiệt đới, nhiều tổ chức quốc tế đã tiến hành nhiều dự án nhằm làm rõ vai trò của LSNG, định chế quản lý, các chính sách liên quan, thông tin tiếp thị… Trung tâm nghiên cứu Lâm nghiệp đặt tại Indonesia (CIFOR) đã chú trọng nhiều về nghiên cứu LSNG. Trung tâm đã đề ra phương pháp phân tích với các lâm sản thương mại thế giới. Trung tâm quốc tế về nông lâm kết hợp (ICRAF) đã và đang thực hiện các nghiên cứu làm thế nào để sản xuất, nâng cao sản lượng của cây rừng có nhiều tiềm năng. Tổ chức lương thực và nông nghiệp của Liên hợp quốc (FAO) và trung tâm đào tạo vùng về lâm nghiệp cộng đồng (RECOFTC) cũng có nhiều những nghiên cứu về LSNG trong đó có cách tiếp cận về phương pháp luận về “Từ sản xuất đến hệ thống tiêu thụ” coi nhiệm vụ sản xuất của rừng là cần thiết cho cung cấp bền vững, phân phối thu nhập, đảm bảo thị trường và chính sách thị trường, định chế. FAO thành lập ra mạng lưới nghiên cứu LSNG trên thế giới liên kết giữa 1.600 cá nhân và cơ quan và đã xuất bản tạp chí “Tin tức về Lâm sản ngoài gỗ”, tổ chức một số hội thảo quốc tế về LSNG (ví dụ như Thái Lan năm 1994, ở Indonesia năm 1995). Các tổ chức phi chính phủ của Đức hỗ trợ cho nhiều nghiên cứu LSNG tại Châu Phi (Bolivia, Burkian, Faso, Tanzania...) Chính phủ Hà Lan tài trợ cho nhiều chương trình dự án về LSNG trên khắp thế giới hướng tới sử dụng bền vững nguồn LSNG [3][14]. * Về quản lý và sử dụng Vấn đề sử dụng LSNG ở một số quốc gia như sau: Indonesia đã tăng xuất khẩu LSNG từ những năm 1960 về cả số lượng và giá trị, năm 1979 tăng gấp 2 lần năm 1969, giá trị xuất khẩu đạt 238 triệu USD vào năm 1987. ở nước này có thể coi song mây là LSNG chính nếu tình về giá trị, là nước cung cấp song mây chủ yếu trên thế giới chiếm tới 70% - 90% thị trường toàn cầu [3]. 6 Tại ấn Độ có tới 7.5 triệu người làm nghề thu hái Diospyros melanoxylon thuộc họ Ebenaceae và có tới 3 triệu người chế biến cây này thành các điếu Xì - gà Bidi. Ước tính thu nhập từ loại Xì - gà này khoảng 2 trăm triệu USD trên năm. Gần 400 triệu người ấn Độ sống trong và gần rừng để có thu nhập, trong đó thu nhập từ LSNG chiếm 30% tổng thu nhập của họ. Giá trị toàn bộ LSNG là 27 tỷ USD/năm trong khi đó giá trị sản phẩm gỗ là 17 tỷ USD/năm. GIá trị LSNG chiếm 50% tổng thu nhập từ lâm sản của Chính phủ ấn Độ. LSNG tạo việc làm cho khoảng 55% tổng số công việc lâm nghiệp ấn Độ [3]. Khoảng 30% người Thái Lan dùng thuốc cổ truyền để chữa bệnh. Thuốc cổ truyền cần tới 1000 loài. Trong những năm cuối thế kỷ trước, giá trị thuốc dận tộc dùng hàng năm của Thái Lan lên đến 16 triệu USD. Số lao động làm nghề hái thuốc khoảng 15.000 - 20.000 người, làm nghề chế biến thuốc khoảng 30.000 – 40.000 người. 2.2.2. Những nghiên cứu ở Việt Nam Ở nước ta một nước nhiệt đới, rất nhiều loại LSNG có giá trị, có sản lượng lớn có thể khai thác. Trước năm 1975, nhà nướ