Đề tài Hình tượng tác giả trong truyện ngắn của Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ ANH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2008 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG THỊ ANH Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. ĐÀO THUỶ NGUYÊN THÁI NGUYÊN - 2008 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................................................... 1 NỘI DUNG ............................................................................................................................................................10 Chương 1: LÝ THUYẾT VỀ HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ. NGUYỄN KHẢI VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA ÔNG THỜI KỲ ĐỔI MỚI .........10 1.1. Lý thuyết về hình tượng tác giả ..............................................................................................10 1.1.1. Tác giả và hình tượng tác giả trong văn học ....................................................10 1.1.1.1. Khái niệm tác giả văn học ...................................................................................10 1.1.1.2. Hình tượng tác giả trong văn học ..................................................................13 1.1.1.3. Nội dung và biểu hiện của hình tượng tác giả trong văn học ................................................................................................................................................................... 16 1.1.2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của việc nghiên cứu hình tượng tác . 22 1.1.2.1. Ý nghĩa lý luận ..............................................................................................................22 1.1.2.2. Ý nghĩa thực tiễn .........................................................................................................23 1.2. Nguyễn Khải và truyện ngắn của ông thời kỳ đổi mới .......................................24 1.2.1. Vài nét về Nguyễn Khải và hành trình sáng tác của nhà văn .............24 1.2.2. Truyện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới ......................................................28 Chương 2: CÁI NHÌN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN KHẢI THỜI KỲ ĐỔI MỚI ..............................................33 2.1. Cái nhìn hiện thực tỉnh táo ..........................................................................................................34 2.2. Cái nhìn sắc sảo, tinh tế .................................................................................................................44 2.3. Cái nhìn giàu tính phân tích .......................................................................................................53 Chương 3: GIỌNG ĐIỆU VÀ SỰ TỰ THỂ HIỆN CỦA TÁC GIẢ THÀNH HÌNH TƯỢNG .................................................................................................67 3.1. Giọng điệu trần thuật - nét đặc sắc của hình tượng tác giả trong truyện ngắn của Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới ...............................................67 3.1.1. Giọng điệu xót xa, cảm thông chia sẻ ....................................................................69 3.1.2. Giọng điệu hài hước, hỏm hỉnh, tự trào ...............................................................75 3.1.3. Giọng điệu tranh biện ..........................................................................................................80 3.1.3. Giọng điệu chiêm nghiệm, triết lý ............................................................................88 3.2. Sự tự thể hiện của tác giả thành hình tượng .................................................................95 3.2.1. Lối trần thuật ở ngôi thứ ba ............................................................................................97 3.2.2. Lối trần thuật ở ngôi thứ nhất ....................................................................................103 KẾT LUẬN .........................................................................................................................................................112 THƯ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................115 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Nguyễn Khải là cây bút tiêu biểu của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại từ sau Cách mạng tháng Tám. Ông thuộc số ít nhà văn sớm xác định cho mình một quan niệm độc đáo về nghệ thuật, về vai trò của văn học và trách nhiệm của nhà văn. Ông cũng thuộc số ít các nhà văn có sức viết dẻo dai, bền bỉ và luôn có mặt ở những nơi "mũi nhọn" của cuộc sống. Bám sát từng bước đi của đời sống với niềm hứng thú đặc biệt hướng vào "cái hôm nay" để nghiên cứu, phân tích và đối thoại, sáng tác của Nguyễn Khải vừa nóng hổi tính thời sự vừa có tầm khái quát về nhiều vấn đề thiết cốt đặt ra từ đời sống xã hội và con người đương thời. Tác phẩm của ông, vì thế, luôn được giới nghiên cứu phê bình quan tâm luận bàn và đông đảo bạn đọc hào hứng đón nhận. Đúng như ý kiến của Vương Trí Nhàn trong Lời giới thiệu Tuyển tập Nguyễn Khải: "Ông là một trong những nhà văn dẫn đầu thời đại. Sáng tác của ông luôn luôn đánh dấu những biến chuyển của xã hội. Với cuộc cách mạng này, những năm tháng đấu tranh gian khổ này, tác phẩm của ông là một bằng chứng, một tài liệu tham khảo thực sự. Và muốn hiểu con người thời đại với tất cả những cái hay cái dở của họ, đời sống tinh thần của họ, phải đọc Nguyễn Khải" [32, tr.61]. Với ngòi bút hiện thực đặc sắc, năng lực quan sát và óc phân tích sắc sảo, Nguyễn Khải đã đem đến cho người đọc những trang văn mang hơi thở của cuộc sống đất nước và con người đương thời. Nguyễn Khải sáng tác ở nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch, ký, tạp văn và đều có những tác phẩm có giá trị ở tất cả các thể loại đó. Trong nửa thế kỷ cầm bút, ông để lại cho đời khoảng bảy chục truyện ngắn. Sự kết tinh nghệ thuật và độ "chín" của văn nghiệp Nguyễn Khải được ghi nhận rõ rệt nhất là ở những truyện ngắn ông viết thời kỳ đổi mới. Làm nên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 đặc sắc riêng của thế giới nghệ thuật Nguyễn Khải trong truyện ngắn thời kỳ đổi mới là hình tượng tác giả. Hình tượng tác giả là cái được biểu hiện ra trong tác phẩm một cách đặc biệt. Nhà thơ Đức I.W.Goethe nói: "Mỗi nhà văn, bất kể muốn hay không, đều miêu tả chính mình trong tác phẩm của mình một cách đặc biệt". Viện sĩ Nga V.Vinôgrađôp đã khẳng định: "Hình tượng tác giả là cơ sở, là trung tâm của phong cách ngôn ngữ". Việc nghiên cứu hình tượng tác giả trong truyện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới là một hướng tiếp cận văn học từ phương diện thi pháp. Cách tiếp cận này giúp chúng ta có thêm một góc nhìn mới để phát hiện và khám phá vào chiều sâu tác phẩm của Nguyễn Khải. Nguyễn Khải và các truyện ngắn của ông thời kỳ đổi mới đã được tìm hiểu nghiên cứu ở một số phương diện. Song chưa có một chuyên luận nào đi sâu nghiên cứu hình tượng tác giả - một trong những phương diện quan trọng của thi pháp Nguyễn Khải. Việc nghiên cứu hình tượng tác giả trong truyện ngắn của ông thời kỳ đổi mới là một việc làm cần thiết, góp phần thiết thực vào việc tìm hiểu phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải và làm sáng rõ hơn những đóng góp của nhà văn đối với nền văn học nước nhà. 1.2. Nguyễn Khải là một trong số các nhà văn có tác phẩm được đưa vào giảng dạy trong nhà trường phổ thông. Trong chương trình Sách giáo khoa cũ ông có truyện ngắn Mùa lạc và trong chương trình Sách giáo khoa mới ông có truyện ngắn Một người Hà Nội. Việc nghiên cứu hình tượng tác giả trong truyện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới càng có ý nghĩa thiết thực trong việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập những tác phẩm của ông ở nhà trường phổ thông. 2. Lịch sử vấn đề Số lượng tác phẩm và chất lượng sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Khải suốt nửa thế kỷ đã xếp ông vào vị trí xứng đáng của nền văn học nước nhà. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Từ những sáng tác ra đời ở thời kỳ mới vào nghề như: Xung đột, Mùa lạc, Nguyễn Khải đã được giới nghiên cứu phê bình đánh giá là một ngòi bút thông minh, sắc sảo trong khám phá và nắm bắt hiện thực. Sự mẫn cảm với cái hằng ngày, với những gì đang diễn ra, với những vấn đề hôm nay đã khiến những trang viết sắc sảo, đầy "chất văn xuôi" của Nguyễn Khải không những luôn luôn có độc giả mà còn khơi gợi được hứng thú tranh luận, trở thành nơi "giao tiếp đối thoại" với đông đảo bạn đọc. Cùng với sự ra đời của hàng loạt tác phẩm nghệ thuật khẳng định tài năng sáng tác của Nguyễn Khải, người đọc còn có thể tìm thấy một số lượng khá lớn, khá phong phú những bài nghiên cứu phê bình về Nguyễn Khải được công bố dưới nhiều dạng khác nhau và đề cập đến nhiều phương diện khác nhau của sáng tác Nguyễn Khải. Nghiên cứu một cách khái quát và toàn diện về tác gia, tác phẩm Nguyễn Khải có bài viết của Phan Cự Đệ trong cuốn Nhà văn Việt Nam 1945 - 1975 (tập II), của Đoàn Trọng Huy trong Giáo trình văn học Việt Nam 1945 - 1975 (phần tác giả). Ngoài ra còn phải kể đến "Lời giới thiệu" của Vương Trí Nhàn trong tuyển tập Nguyễn Khải (3 tập) và bài Nguyễn Khải: một đời gắn bó với thời đại và dân tộc của Bích Thu... Những công trình trên đã đưa đến cho người đọc một hình dung khá cụ thể về Nguyễn Khải cả ở sự nghiệp sáng tác, giá trị tác phẩm cùng phong cách riêng của ông. Hầu hết các tác giả đều khẳng định: Nguyễn Khải là một trong những nhà văn tiêu biểu nhất của nền văn học Việt Nam từ sau 1945. Chiếm số lượng nhiều nhất là các bài viết về từng tác phẩm cụ thể hoặc đi vào các phương diện sáng tác của Nguyễn Khải. Các bài viết về Nguyễn Khải có giá trị của nhiều nhà nghiên cứu phê bình đăng trên các báo, tập san, tạp chí... đã được tập hợp lại trong công trình Nguyễn Khải - về tác gia và tác phẩm (do Hà Công Tài và Phan Diễm Phương tuyển chọn và giới thiệu). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 Những truyện ngắn thời kỳ đổi mới của Nguyễn Khải đã tạo được sự chú ý của công chúng độc giả. Các bài viết đã khẳng định những đặc điểm cơ bản trong sáng tác của Nguyễn Khải: khả năng phát hiện vấn đề, ý thức tìm tòi lật xới hiện thực, kiểu nhân vật tư tưởng, sở trường tổ chức đối thoại, nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn... Ở đây, chúng tôi chỉ xin được đề cập đến những bài viết có liên quan đến vấn đề hình tượng tác giả trong những truyện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới. Trong cuốn Nhà văn Việt Nam 1945-1975 (tập II) nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ đã chỉ ra phong cách văn xuôi hiện thực tỉnh táo trong sáng tác của Nguyễn Khải. Theo ông, sức hấp dẫn của truyện ngắn Nguyễn Khải là nhờ ở những chi tiết tâm lý sâu sắc và chi tiết sự việc sống động:" Truyện ngắn và truyện vừa có màu sắc trí tuệ của Nguyễn Khải vẫn tạo nên một sức hấp dẫn đặc biệt nhờ ở tính thời sự nhạy bén của các sự kiện và ý nghĩa lâu dài của các vấn đề đặt ra, nhờ ở những chi tiết tâm lý sâu sắc và chi tiết sự việc sống động - những chi tiết đó lấp lánh rải rác trong các truyện của anh- nhờ ở lối kể chuyện linh hoạt trong đó có sự kết hợp khiếu quan sát tinh tế của nghệ sĩ trên mặt trận tư tưởng" [41,tr.51]. Như vậy, cái nhìn nghệ thuật thể hiện trong hệ thống chi tiết - một trong những yếu tố đặc trưng của hình tượng tác giả đã được nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ khẳng định và coi như một dấu hiệu tạo nên sự hấp dẫn của truyện ngắn Nguyễn Khải. Tác giả Nguyễn Văn Hạnh trong bài Vài ý kiến về tác phẩm Nguyễn Khải đã nhận ra hình tượng tác giả qua cái nhìn đặc trưng của nhà văn: "Nhà văn có một cái nhìn nhạy bén, thấu suốt vào một số những mặt chủ yếu, những vấn đề khá phức tạp của cuộc sống" [8, tr.53]. Thống nhất với ý kiến của tác giả Nguyễn Văn Hạnh, tác giả Chu Nga trong bài viết Đặc điểm ngòi bút hiện thực Nguyễn Khải đã khẳng định: "Với con mắt sắc sảo của mình, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 nhìn vào ngõ ngách nào của cuộc sống, Nguyễn Khải cũng có thể rất nhanh nhạy phát hiện ra những vấn đề phức tạp" [28,tr.65]. Trong một cuộc luận bàn về sáng tác của Nguyễn Khải, hai nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân và Trần Đình Sử cùng đi tìm nguyên nhân: vì sao sáng tác của Nguyễn Khải gây được sự chú ý của độc giả. Theo Lại Nguyên Ân thì người đọc thích Nguyễn Khải bởi " chất văn xuôi". Đó là tính hiện thực của tác phẩm Nguyễn Khải khi viết về "những con người, những sự việc những vấn đề của hôm nay", "đề tài nhằm thẳng vào đời sống hiện tại". Cái hiện tại, cái hôm nay luôn luôn là trung tâm chú ý của nhà văn Nguyễn Khải. Trần Đình Sử nhất trí với ý kiến đó và chỉ ra rằng: "Cái nhìn tỉnh táo" của Nguyễn Khải giúp người đọc nhận thức cuộc sống và con người một cách chân thực [2,tr.77-79]. Để công và dồn khá nhiều tâm huyết nghiên cứu về con người và văn chương Nguyễn Khải là nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn. Với bài viết Nguyễn Khải trong sự vận động của văn học cách mạng từ sau năm 1945 , nhà nghiên cứu đã giúp người đọc nhận ra nét căn bản trong sáng tác của Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới là: "Cái nhìn sắc sảo vốn có từ sớm và khao khát có mặt trong ngày hôm nay. Đối thoại với chính mình và tự phát hiện trở lại - một phong cách vừa dân dã vừa hiện đại" [31,tr.114]. Trong bài viết, nhà nghiên cứu cũng chỉ ra rằng: "Những truyện ngắn của Nguyễn Khải viết từ 1988 - 1999 đến thời gian gần đây, khơi vào hai cái mạch chính: Một là cuộc sống hôm nay của những người chung quanh, bạn bè đồng nghiệp quen biết, cùng tuổi tác và tâm sự. Hai là số phận của những người thân trong gia đình họ hàng nội ngoại của tác giả, những ông cậu, bà mợ mà tâm tư tình cảm của Nguyễn Khải còn nhiều quyến luyến" [31,tr.116]. Viết về những người thân trong gia đình họ hàng, Nguyễn Khải gửi gắm trong đó nhiều tâm tư tình cảm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 của mình. Thông qua những nhân vật này, hình tượng tác giả hiện lên rõ và sâu sắc. Tác giả Đào Thuỷ Nguyên trong cuốn Phương pháp tiếp cận sáng tác của Nguyễn Khải trong giảng dạy văn học Việt Nam hiện đại [29] đã lưu ý tới cái nhìn xoáy sâu vào nhiều vấn đề của đời sống con người đương thời: con người trong thời gian và lịch sử; con người trong các khả năng lựa chọn và thích ứng; con người trong quan hệ gia đình; con người trong mâu thuẫn và tiếp nối giữa các thế hệ... Cũng đề cập đến hình tượng tác giả, Nguyễn Thị Bình trong bài viết Nguyễn Khải và tư duy tiểu thuyết đã chỉ ra một hình tượng người kể chuyện đặc biệt trong sáng tác của Nguyễn Khải: "Có một người kể chuyện đóng vai tác giả là nhà văn, nhà báo, là "chú Khải", "ông Khải"...cùng với rất nhiều chi tiết tiểu sử như biểu hiện nhu cầu nhà văn muốn nói về mình,muốn coi mình là đối tượng của văn chương(...) Nhân vật này góp phần tạo ra giọng điệu tự nhiên, chân thành mà vẫn phóng túng trên các trang văn Nguyễn Khải" [4,tr.141]. Vương Trí Nhàn cũng cho rằng: "Trong những trường hợp thành công nhất của mình, Nguyễn Khải hiện ra như một người kể chuyện thông minh, la cà khắp nơi chia sẻ với mọi người mọi vui buồn khi quan sát việc đời" [31,tr.120]. Nhà nghiên cứu Đoàn Trọng Huy trong bài viết Vài đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải đã nhận ra tính chất đa giọng điệu trong sáng tác Nguyễn Khải: "Ngôn ngữ của Nguyễn Khải giàu chất sống, chất văn xuôi là ngôn ngữ hiện thực. Đặc biệt là tính chất nhiều giọng điệu. Nhà văn thường đứng ở nhiều góc độ, nhiều bình diện để tả và kể. Không chỉ kể bằng giọng của mình, bằng lời của người dẫn truyện, tác giả còn biết biến hoá thành nhiều giọng điệu phong phú khác nhau" [9,tr.92-93]. Như vậy, yếu tố Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 giọng điệu - một trong những yếu tố đặc trưng của hình tượng tác giả đã được nhà nghiên cứu Đoàn Trọng Huy đề cập đến. Trong chuyên luận Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải những năm tám mươi đến nay, nhà nghiên cứu Bích Thu đã tập trung sự chú ý vào một yếu tố quan trọng tạo nên phong cách nghệ thuật của Nguyễn Khải, cũng là một yếu tố đặc trưng của hình tượng tác giả. Theo Bích Thu: "Sức chinh phục của truyện ngắn Nguyễn Khải những năm gần đây một phần đáng kể là do nghệ thuật kể chuyện, trong đó giọng điệu trần thuật là một trong những yếu tố quan trọng làm nên sức hấp dẫn trong các sáng tác tự sự của nhà văn" [39,tr.122]. Tác giả đã chỉ ra sự phức hợp giọng điệu được thể hiện trong sáng tác của Nguyễn Khải như: giọng triết lý, tranh biện; giọng điệu thể hiện sự trải nghiệm cá nhân, tâm tình, chia sẻ; giọng hài hước hóm hỉnh... Kết thúc bài viết, tác giả khẳng định: Sáng tác của Nguyễn Khải từ những năm tám mươi cho đến nay không "chệch ra khỏi quy luật tiếp nối và đứt đoạn của quá trình văn học. Một giọng điệu trần thuật chịu sức hút của chủ nghĩa tâm lý, kết hợp kể, tả, phân tích một cách linh hoạt, thông minh và sắc sảo. Lời văn nghệ thuật Nguyễn Khải là lời nhiều giọng, được cá thể hoá, mang tính đối thoại của tự sự hiện đại" [39,tr.132]. Trên cơ sở khảo sát các bài viết, các bài nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Khải và các sáng tác của ông thời kỳ đổi mới, chúng tôi có thể sơ bộ rút ra những nhận xét sau: 1. Số lượng các bài viết, những ý kiến đánh giá về Nguyễn Khải và tác phẩm của ông rất phong phú. Hầu hết các nhà nghiên cứu đều khẳng định Nguyễn Khải là một nhà văn sắc sảo, đề cập đến nhiều vấn đề của đời sống, có nhiều tìm tòi, sáng tạo và đổi mới trong cách viết. Các bài viết, các ý kiến đề cập đến truyện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới đều chỉ ra những điểm mới trong cách thể hiện của tác giả từ cách nhìn, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 giọng điệu cho đến ngôn ngữ. Nhìn chung các bài viết đều khẳng định: Truyện ngắn thời kỳ đổi mới của Nguyễn Khải góp phần quan trọng trong việc đổi mới nền văn học nước nhà. 2. Mặc dù các nhà nghiên cứu đã đề cập đến một số khía cạnh của thi pháp hình tượng tác giả trong tác phẩm của Nguyễn Khải nhưng vẫn chưa có một chuyên luận nào đi sâu tìm hiểu hình tượng tác giả trong truyện ngắn thời kỳ đổi mới của Nguyễn Khải. Trên tinh thần tiếp thu, phát triển ý kiến của những người đi trước, chúng tôi mạnh dạn góp phần nghiên cứu làm sáng tỏ vấn đề: Hình tượng tác giả trong truyện ngắn của Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới. 3. Mục đích nghiên cứu Đi sâu tìm hiểu và lý giải nét riêng về hình tượng tác giả trong truỵện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới như: cái nhìn nghệ thuật, giọng điệu, sự tự thể hiện của tác giả thành hình tượng, chúng tôi hy vọng góp một phần nhỏ vào việc nghiên cứu văn chương nghệ thuật Nguyễn Khải và khẳng định vị trí của ông trong nền văn học hiện đại Việt Nam 4. Phạm vi nghiên cứu Luận văn sẽ đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu hình tượng tác giả trong truyện ngắn Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới. Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng đề cập đến một số tác phẩm Nguyễn Khải ở giai đoạn trước để so sánh và khẳng định những luận điểm của mình. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp khảo sát, thống kê 5.2. Phương pháp hệ thống 5.3. Phương pháp phân tích 5.4. Phương pháp tổng hợp, khái quát 5.5. Phương pháp so sánh, đối chiếu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận văn gồm 3 chương như sau: Chương 1: Lý thuyết về hình tượng tác giả. Nguyễn Khải và truyện ngắn của ông thời kỳ đổi mới. Chương 2: Cái nhìn nghệ thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Khải thời kỳ đổi mới. Chương 3: Giọng điệu và sự tự thể hiện của tác giả thành hình tượng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 NỘI DUNG Chương 1 LÝ THUYẾT VỀ HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ. NGUYỄN KHẢI VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA ÔNG THỜI KỲ ĐỔI MỚI 1.1. Lý thuyết về hình tượng tác giả 1.1.1. Tác giả và hình tư