Đề tài Nghiên cứu một số vấn đề liên quan đến kinh tế trang trại ở nước ta hiện nay

A-/ Mở đầu Đôi nét về vai trò nông nghiệp và kinh tế nông thôn, vấn đề phát triển nông nghiệp và kinh tế nông thôn là một vấn đề hàng đầu trong các nhiệm vụ và giải pháp chính của nước ta. Trong Nghị quyết bàn về nhiệm vụ năm 1999 - kỳ họp thứ 4 (12.1998) đã xác định: "Khuyến khích phát triển hình thức trang trại gia đình, hình thức trang trại quy mô lớn để khai thác có hiệu quả đất trống đồi trọc, đất hoang hoá". Chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước ta luôn luôn coi trọng, tạo điều kiện cho các hình thức kinh tế mới ở nông thôn phát triển, làm nền tảng cho sự phát triển kinh tế và ổn định đời sống nhân dân. Vị trí của nông nghiệp và kinh tế nông thôn trong chính sách phát triển kinh tế xã hội rất quan trọng, nhằm đảm bảo an ninh lương thực góp phần ổn định kinh tế xã hội, giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho người lao động, phát huy tiềm năng đất đai trong nông nghiệp ngày càng hiệu quả hơn. Sau hơn 10 năm đổi mới chính sách kinh tế và thực thi hàng loạt những chính sách, cơ chế quản lý trong nông nghiệp, kinh tế nông thôn, bộ mặt nông nghiệp, nông thôn đã và đang có những bước phát triển, giải quyết được cơ bản vấn đề lương thực, đảm bảo nhu cầu lương thực trong nông nghiệp, cơ sở hạ tầng ở nông thôn đã và đang được nâng cấp xây mới, việc trồng rừng, bảo vệ rừng, khai thác đánh bắt thuỷ hải sản đã được đầu tư chú ý đúng mức, các chương trình xoá đói giảm nghèo, tạo việc làm cho người lao động, vấn đề định canh định cư... đang được triển khai, tạo đà cho nông nghiệp nông thôn phát triển và đáp ứng nguyện vọng của đông đảo bà con nông dân. Tuy nhiên, nông nghiệp và kinh tế nông thôn hiện nay ở nước ta đang là một khu vực có nhiều vấn đề mới phát sinh: về lực lượng sản xuất có những bất cập so với yêu cầu của nền kinh tế thị trường với mức độ tập trung sản xuất hàng hoá trên quy mô lớn. Nhìn chung trong nông nghiệp, năng suất lao động còn thấp do trình độ cơ khí hoá công nghệ còn yếu kém, bình quân đất đai thực tế canh tác ngày càng giảm, ở mức thấp nhất so với bình quân chung của thế giới, đất đai còn hoang hoá nhiều nền việc sử dụng đất còn chưa hợp lý, lãng phí. Số lao động trong nông nghiệp nông thôn thiếu việc làm ngày càng gia tăng. Quan hệ sản xuất trong nông nghiệp nảy sinh những vấn đề phức tạp vốn đã có trong nhiều năm qua và có nhiều vấn đề mới như phong trào hợp tác xã dậm chân tại chỗ hay có thể nói chưa có dấu hiệu phát triển theo mong muốn. Mô hình hợp tác xã mới đang triển khai còn gặp nhiều trở ngại, nhiều hợp tác xã chưa phát huy vai trò cơ bản của mình là tổ chức tự nguyện ở ngoại thương. Vấn đề bức xúc phát sinh trong quan hệ sản xuất nông nghiệp nông thôn hiện nay chính là vấn đề hạn điền và kinh tế trang trại. Mặc dù những vấn đề này đã có từ những năm qua, có thể nói là kinh tế trang trại đã xuất hiện cùng với sự đổi mới chủ trương chính sách kinh tế của Đảng và Nhà nước ta vào những năm đầu thập niên 90. Đây là sự xuất hiện trở lại của mô hình kinh tế trang trại nhưng đã tạo ra sự phát triển đột biến trong nông nghiệp, tạo ra được giá trị hàng hoá vượt trội so với kinh tế hộ nông dân. Sau đây chúng ta sẽ nghiên cứu kỹ hơn về một số vấn đề liên quan đến kinh tế trang trại ở nước ta hiện nay. B-/ Kinh tế trang trại - quá trình hình thành và thực trạng hiện nay. ở nước ta, từ sau khi có Nghị quyết 10 (Đại hội VI), Nghị quyết V (Đại hội VII) và đặc biệt là luật đất đai năm 1993, kinh tế trang trại đã phát triển tới hàng vạn trang trại, hàng chục vạn lao động, tạo ra khối lượng lớn sản phẩm. Kinh tế trang trại là xu thế, là quá trình đòi hỏi khách quan, dựa trên cơ sở thành tựu của công cuộc đổi mới. Kinh tế là quá trình chuyển đổi từ kinh tế hộ nông dân tự cấp tự túc sang sản xuất hàng hoá qui mô lớn. Bên cạnh đó trang trại là nơi sản xuất hàng hoá với khối lượng lớn, tập trung nhiều đất đai và có sự thuê mướn nhân công. Thu nhập của kinh tế trang trại cũng có mức lớn hơn mức bình quân chung của địa phương. Chưa có một khái niệm cụ thể rõ ràng nào về kinh tế trang trại ở nước ta hiện nay, do vậy khi nói về kinh tế trang trại là nói về sự nổi bật khác biệt của nó so với kinh tế hộ nông dân. Nói về kinh tế trang trại như thế nào là đúng, có nhất thiết phải tập trung nhiều ruộng đất và phải thuê mướn nhân công thì mới được coi là kinh tế trang trại? Theo số liệu từ cuộc điều tra ở 113 trang trại tại tỉnh Yên Bái: 29% có thuê mướn nhân công, số còn lại chỉ dựa vào lao động của gia đình và ngày mùa khi thời vụ căng thẳng, có thuê mướn nhân công đôi chút. (Tuy vậy, đây là số liệu nhỏ lại ở một địa bàn nên chắc chắn chưa đánh giá hết được sự tổng quát về thuê mưón nhân công của kinh tế trang trại). Nói về qui mô, không thể không nhắc lại quan điểm của Lênin khi nghiên cứu các trang trại ở Mỹ: "ấp trại nhỏ tuy vẫn là nhỏ nếu tính theo diện tích, nhưng lại hoá thành lớn nếu xét theo qui mô sản xuất". Như vậy, nói về quy mô, có thể hiểu đó là quy mô sản xuất thể hiện bằng thu nhập. Kinh tế trang trại từ kinh tế hộ đi lên, đó là một cấp độ của kinh tế hộ từ sản xuất tự cấp tự túc chuyển sang sản xuất hàng hoá - đó là sự chuyển tiếp chứ không phải là một sự hình thành "mới toanh". 1-/ Khái quát quá trình hình thành hình thức kinh tế trang trại: Quá trình hình thành hình thức kinh tế trang trại là một bước đi tất yếu của nền sản xuất hàng hoá. Từ mô hình tập thể hoá với hình thức chủ yếu trong nông nghiệp nông thôn trước đây là hợp tác xã, sở hữu về tư liệu sản xuất (bao gồm cả đất đai) và quản lý điều hành hợp tác xã trong sản xuất noong nghiệp tập trung, phân chia sản phẩm phân phối lưu thông hàng hoá mang tính tập thể hoá,... đến sự hình thành và phát triển hình thức mới trong nông nghiệp là "khoán 100" năm 1981 tiếp đến là sự hình thành hình thức mới "khoán 10" năm 1988 và Nghị quyết hội nghị lần thứ 6 ban chấp hành TW khoá VI khẳng định hình thức mới là hộ nông dân là đơn vị kinh tế tự chủ, thực chất đến những năm gần đây là hình thức kinh tế trang trại đang phát triển ở các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc, Tây Nguyên, miền Đông Nam Bộ, đồng bằng sông Cửu Long. Thực chất của quá trình hình thành này là quá trình chuyển đổi hay còn gọi là sự điều chỉnh một bước rất cơ bản và quan trọng đối với mối quan hệ sở hữu trong nông nghiệp và kinh tế nông thôn. Theo thống kê ban đầu, ở nước ta hiện có gần 120.000 trang trại, diện tích bình quân từ 300 ha đến hàng nghìn ha. Chủ trang trại chủ yếu là nông dân. ở Lâm Đồng: 70% chủ trang trại là nông dân, hơn 20 là cán bộ công nhân viên hoặc đã về hưu,... ở Bình Dương: 60% chủ trang trại là nông dân, còn cán bộ đương chức và hưu trí chiếm 38,3%. Số lượng trang trại phân bố không đồng đều. ở tỉnh Yên Bái có gần 10 ngàn trang trại. ở Bình Dương đã có trên 1.250 trang trại và ở thành phố Hồ Chí Minh có 374 trang trại trong khu vực các huyện ngoại thành. Qui mô diện tích của các trang trại không đồng đều phụ thuộc vào ngành nghề chuyên canh cây trồng vật nuôi. Có những trang trại lấy chăn nuôi làm nghề chính, chỉ có diện tích từ 1 đến 2 ha. ở các tỉnh miền núi phía Bắc phát triển mạnh loại hình trang trại trồng rừng. ở Đồng Bằng sông Cửu Long phát triển các trang trại lấy sản xuất lương thực làm trọng điểm, kết hợp với trồng cây ăn quả, gắn với những điều kiện thiên nhiên hình thành và phát triển nuôi trồng đánh bắt thuỷ hải sản nên có những trang trại có qui mô lớn lên tới 1.860 ha. ở Tây Nguyên với chủ trương giao đất, nhất là trồng rừng, thực hiện chương trình phủ xanh đất trống, đồi núi trọc, đã giúp cho nhiều trang trại phát triển theo hướng sản xuất hàng hoá làm mục tiêu. Nhìn chung, các trang trại đã được đầu tư với một lượng vốn lớn (có trang trại đầu tư ban đầu lên tới gần 16 tỷ đồng), sử dụng hàng ngàn lao động và cung cấp cho xã hội một lượng hàng hoá nông phẩm lớn góp phần đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. Một số điều kiện hình thành hình thức kinh tế trang trại: (1) Trang trại được đầu tư một lượng vốn lớn đáp ứng yêu cầu mở rộng sản xuất hàng hoá và tạo ra một lượng hàng hoá dồi dào trên cơ sở hạn điều phù hợp. (2) Có khả năng áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, thực hiện hạch toán kinh tế của trang trại. (3) Có khả năng áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, cải tạo cây trồng, vật nuôi, xây dựng và tìm được phương án sử dụng lao động hợp lý, nâng cao chất lượng nông phẩm và hạ giá thành nông phẩm. (4) Có khả năng tiếp cận thị trường, đáp ứng yêu cầu của thị trường, từng bước mở rộng thị trường. (5) Có đội ngũ lao động, đảm bảo cho sản xuất và phát triển sản xuất trang trại. 2-/ Thực trạng về kinh tế trang trại: 2.1. Các loại hình kinh tế trang trại hiện nay: Thứ nhất: Trang trại gia đình là loại phổ biến nhất hiện nay. ở đây, trang trại độc lập sản xuất kinh doanh do chính người chủ hộ hoặc một thành viên trong gia đình ddứng ra quản lý. Trang trại gia đình dựa vào lao động trong gia đình là chủ yếu, ngày mùa có thể thuê thêm nhân công ở ngoài vào lúc thời vụ căng thẳng. Loại thứ hai: Bên cạnh các trang trại gia đình còn có một loại hình trang trại quy mô lớn hơn, thuê mướn nhiều nhân công hơn. Diện tích từ 2 đến 10 ha thuê từ 3 đến 5 nhân công thường xuyên, lúc thời vụ có thể thuê 15-20 nhân công thường xuyên. ở riêng tỉnh Yên Bái có 2 trang trại dưới hình thức tư bản tư nhân: một do người Việt làm chủ và một trang trại nữa của người nước ngoài đầu tư 100% vốn để sản xuất và chế biến chè công nghiệp cao. Trong các loại hình trang trại trên, cần phát triển các trang trại gia đình một cách rộng rãi, bên cạnh đó có một bộ phận trang trại ngoài lực lượng lao động gia đình có thể thuê thêm lao động để sản xuất kinh doanh, quy mô diện tích đất canh tác xoay quanh mức hạn điền ở từng vùng theo quy định của pháp luật. Đối với kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế tư bản nhà nước, "nhà nước khuyến khích tư nhân trong nước và các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư kinh doanh trong nông nghiệp", nhất là đầu tư vào công nghiệp phục vụ nông nghiệp và xây dựng cơ sở hạ tầng, nhưng cho đến nay hai lĩnh vực này còn ít đối tác đầu tư. Một loại hình trang trại nữa là của cán bộ công nhân viên nhà nước. ở Yên Bái, trong tổng số 113 trang trại có 50 chủ trang trại là cán bộ công nhân viên (14 đang làm việc, 36 đã nghỉ hưu). Bình quân một trang trại có 3,12 ha trong khi bình quân trung bình là 6,13 ha và 3,5 lao động. Bình quân mỗi trang trại đã đầu tư bằng 1,5 lần mức đầu tư bình quân chung và thu lợi nhuận cũng nhiều hơn so với mức bình quân chung. Các trang trại của cán bộ công nhân viên có tác dụng huy động vốn, nhân tài vật lực của các thành phần phi nông nghiệp, đổi mới nông thôn, tạo việc làm, tăng của cải vật chất, phủ xanh đất trống đồi núi trọc và cải thiện môi trường sinh thái. Hiện nay nước ta có hơn 10 triệu ha đất trống đồi núi trọc, nếu không có sức mạnh của kinh tế trang trại, của các quốc doanh nông lâm nghiệp sự hỗ trợ của các thành phần kinh tế khác và sự chỉ đạo có hiệu lực của nhà nước thì phủ xanh đất trống đồi núi trọc khó trở thành hiện thực. Một loại hình trang trại nữa khá phổ biến ở các vùng đô thị, ven đô và những nơi bình quân ruộng đất thấp ở đồng bằng. Đó là những trang trại "mini" không có đất hoặc ít đất, quy mô diện tích tuy "mini" nhưng qui mô sản xuất loại "maxi", kinh doanh thường chuyên môn hoá như nuôi gà, thỏ, lợn, bò sữa, bò thịt (điển hình là ở thành phố Hồ Chí Minh). Các loại hình trang trại trước tiên là các trang trại gia đình đều có nhiều biến đổi dưới tác động của kinh tế thị trường. Chúng ta thử tìm hiểu những đặc điểm của trang trại gia đình cổ điển ở Mỹ cuối thế kỷ XIX. - Gia đình hoàn toàn làm chủ sở hữu tất cả các tư liệu sản xuất kể cả đất đai. - Người chủ trang trại tự đưa ra các quyết định về kế hoạch sản xuất, mua sắm thiết bị vật tư và tự thực hiện các quyết định kinh tế. - Gia đình tự làm tất cả các công việc đồng áng, chỉ thuê mướn người khác khi thời vụ căng thẳng. - Các thành viên trong gia đình sống ngay ở tại trang trại. ở thập kỷ 20, những đặc điểm trên đã có sự chuyển biến lớn ở Mỹ và các nước Phương Tây: ở Mỹ có không ít trang trại mà người chủ không sống ngay tại trang trại mà thuê người quản lý, nhiều trang trại còn thuê các tư liệu sản xuất chủ yếu, gia đình không làm hoặc chỉ làm một phần các công việc đồng áng còn phần lớn đều thuê nhân công, 47% trang trại hoạt động chủ yếu ngoài lĩnh vực nông nghiệp. Như vậy, ở nước ta hiện nay, có 4 loại hình kinh tế trang trại, đó là: kinh tế trang trại gia đình, kinh tế trang trại của cán bộ công nhân viên nhà nước, kinh tế trang trại mini ở vùng ven đô, kinh tế trang trại dưới hình thức tư bản tư nhân - trong đó kinh tế trang trại gia đình là phổ biến. Xét theo cơ cấu loại hình trang trại, chia ra làm 6 loại hình chủ yếu: Trồng cây hàng năm, chiếm 19,3%; trồng cây lâu năm: 57%; chăn nuôi: 0,5%; lâm nghiệp:10,7%, nuôi trồng thuỷ sản: 6,1%, nông lâm thuỷ sản kết hợp: 6,4%. Cơ cấu loại hình kinh tế trang trại (%) Theo: thời báo kinh tế Việt Nam: số 10, ngày 3-2-1999. 2.2. Những mặt đạt được của kinh tế trang trại: Có thể nói, kinh tế trang trại là một bước phát triển cao của kinh tế hộ gia đình, mặt đạt được thì nhiều, song chung qui lại, thấy rõ nét ở hai mặt lớn sau: Thứ nhất: kinh tế trang trại sản xuất với qui mô lớn. Qui mô sản xuất lớn của kinh tế trang trại được thể hiện ở cả mặt: vốn, lao động và ruộng đất. Về mặt ruộng đất: quy mô từ 4,7 ha/trang trại đến 9,4 ha/trang trại, có biệt có trang trại >100 ha. Về lao động: một trang trại năm 1998 có 12 lao động, trong đó 10 lao động thuê và 2 lao động của gia đình. Về mặt vốn: trung bình một trang trại đầu tư 97,7 triệu đồng vốn trong 1 năm, trong đó 87,4% vốn là tự có, 7% vốn vay ngân hàng và 5,6% là vốn vay từ các nguồn khác. Một số trang trại đã đầu tư vốn để mua sắm máy móc, thiết bị phục vụ và chế biến nông, lâm, thuỷ sản. Đến nay bình quân 1.000 trang trại có 3 máy kéo lớn, 3 máy kéo nhỏ, hơn 8 máy phát điện, 3 ô tô tải, 9 tàu thuyền đánh cá, 27 máy bơm nước,... Mức độ mua sắm và trang bị máy móc thiết bị của các trang trại còn thấp so với quy mô và tích chất sản xuất hàng hoá, nhưng cao hơn nhiều so với mức trung bình hộ nông dân trên cùng địa bàn và cùng loại ngành nghề lại có xu hướng tăng nhanh (20%/năm). Thứ hai: Hiệu quả kinh tế rõ nét: Trang trại lấy sản xuất hàng hoá làm hướng chính, tỉ suất hàng hoá cao và thu nhập vượt trội hơn so với kinh tế hộ. Tổng thu bình quân một trang trại năm 1997 là 31 triệu đồng/năm, giá trị sản phẩm hàng hoá đã bán là 41,5 triệu đồng. Thu nhập vượt trội so với hộ nông dân và ngày càng tăng nhanh, hiệu quả kinh tế rõ nét, thu nhập thuần tuý: 23 triệu đồng, bình quân 1 nhân khẩu: 4,1 triệu đồng, 1 lao động: 9,3 triệu đồng. Kết quả và hiệu quả kinh tế - xã hội rõ nét nhất: các chủ trang trại đã biến những vùng đất hoang, khô cằn hoặc úng ngập quanh năm thành những vùng kinh tế trù phú, mang đậm tính chất sản xuất hàng hoá quy mô lớn, đầu tư cao, tạo thêm nhiều việc làm, tăng của cải vật chất cho xã hội, tăng thu nhập và cải thiện đời sống vật chất tinh thần cho các hộ nông dân trong vùng, trước hết là biến các hộ nông dân bình thường thành các chủ trang trại giàu có, thu nhập tăng nhanh. Các trang trại chủ yếu được hình thành trên các vùng đất hoang hoá hoặc khô cằn, chủ trang trại phải đầu tư vốn và lao động lớn để tạo đất, xây dựng cơ sở hạ tầng và lấy trồng cây lâu năm, sản xuất nông lâm kết hợp làm hướng chính, nên phần đóng góp của kinh tế trang trại vào ngân sách nhà nước còn hạn chế. Bên cạnh lợi ích về kinh tế nhà nước và cộng đồng còn thu được lợi ích về tài nguyên thiên nhiên, môi trường. Do phần lớn trang trại trồng cây lâu năm, và trồng chăm sóc rừng nên tốc độ phủ xanh đất trống đồi núi trọc, bãi bồi ven biển nhanh hơn, rừng và đất rừng được bảo vệ và quản lý tốt hơn. Đóng góp của trang trại về bảo vệ đất đai, tài nguyên rừng, biển và môi trường là vô giá, rất đáng trân trọng. Bên cạnh những mặt đạt được thì kinh tế trang trại cũng gặp không ít những khó khăn cần tháo gỡ. 2.3. Những khó khăn lớn trang trại thường gặp phải: Những khó khăn lớn mà kinh tế trang trại nước ta hiện nay gặp phải thì có nhiều, bởi nhiều nguyên nhân khác nhau, song chung quy lại, có ba khó khăn lớn đó là các vấn đề: quan hệ đất đai, vốn tín dụng trong quá trình hình thành và phát triển và việc tiêu thụ sản phẩm khi trang trại đã có sản phẩm. a. Quan hệ đất đai: Trong nền kinh tế thị trường, đất đai tuy là hàng hoá nhưng là một loại hàng hoá đặc biệt, có thể mua bán, thuê mướn, đổi chác. Nơi này thì quyền sở hữu gắn liền với quyền sử dụng, nơi kia thì quyền sử dụng tách khỏi quyền sở hữu, do đó xử lý vấn đề đất đai không đơn thuần về mặt kinh tế cũng như về mặt pháp lý. Nhưng điều quan trọng là: sở hữu tư liệu sản xuất trong đó có đất đai không phải là yếu tố chủ yếu quyết định sự hình thành một trang trại. Không ít trang trại phải đi thuê tư liệu sản xuất nhưng vẫn thu lợi nhuận cao không kém những trang trại có chủ sở hữu tư liệu sản xuất. ở nước ta, đất đai thuộc sở hữu toàn dân do nhà nước quản lý, nhưng hộ nông dân được nhà nước giao đất có quyền chuyển đổi, chuyển nhượng, cho thuê, thừa kế, thế chấp. Nhờ 5 quyền năng đó nên từ khi Luật đất đai được ban hành (năm 1993) việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế kinh tế và hàng hoá thành các trang trại được tiến hành thuận lợi. ở huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái phần lớn đất đai đều thuộc quyền sử dụng của các nông trường và lâm trường quốc doanh. Cuộc điều tra 113 trang trại cho thấy: - Đất do nhà nước cấp, các nông trường khoán cho công nhân và nông dân chiếm tỷ lệ 98% với hai phương thức: + Huyện cấp trực tiếp cho hộ nông dân, chủ yếu là đất đai của các nông lâm trường, mỗi hộ được nhận từ 3 đến 10 ha. + Các nông lâm trường giao khoán cho một số hộ nông dân trong lâm trường phần sau khi đã giao cho hộ công nhân. - Thực hiện sang nhượng đất đai làm kinh tế trang trại chỉ chiếm 1,28%. - Thuê: 0,08%. - Tự khai phá: 0,10%. ở hai tỉnh Bình Dương, Bình Phước, nhiều trang trại mua bán sang nhượng đất đai, phá rừng lập vường nhiều khi trái phép, đến nay các loại cây trồng đã 2-3 năm tuổi nhưng vẫn chưa được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng chiếm đến 52% diệc tích đất canh tác. ở các tỉnh khác, tình hình trên cũng diễn ra nhưng ở mức độ ít hơn. Có thể rút ra kết luận: việc giao đất cần kèm theo việc kiểm tra, kiểm soát có đúng quy định của pháp luật hay không. Để tăng cường hiệu lực của luật đất đai, cần có những thể chế bổ sung, chẳng hạn về mức hạn điền. Đối với diện tích vượt mức hạn điền thì áp dụng chế độ cho thuê phần đất đã vượt. b-/ Vốn tín dụng: Vốn là một yêu cầu bức thiết của các trang trại theo ước tính, để thoả mãn nhu cầu vay của các trang trại hiện có với mức cho vay tối thiểu 3 triệu đồng cho 1 ha đất cây công nghiệp, phải có vốn cho vay dài hạn 55 tỷ đồng, nhưng thực tế chỉ đáp ứng được 10% nhu cầu. Để đổi mới lĩnh vực đầu tư, cần nắm được đặc trưng quan hệ tín dụng của trang trại. Những năm qua hệ thống Ngân hàng thương mại và Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn chưa có những thể thức tín dụng thích hợp với chu kỳ sinh trưởng của cây trồng và vật nuôi, vì vậy sắp tới cần đáp ứng yêu cầu của các trang trại là vay trung hạn và dài hạn, vay đầu tư theo dự án (trồng rừng, cây công nghiệp, cây ăn quả, chăn nuôi gia súc lớn,...). Đương nhiên, cần có quá trình chuẩn bị vì hiện nay phần lớn các trang trại chưa đủ trình độ lập dự án, và bản thân công tác đầu tư theo dự án cũng đang gặp khó khăn. Cần đa dạng hoá các hình thức huy động vốn cho nông nghiệp và nông thôn không thể chỉ sử dụng phương thức vay thương mại mà cần có cả phương thức gọi vốn nước ngoài qua FDI, qua phát hành trái phiếu ở trong nước và ngoài nước cho chương trình dự án về nông nghiệp để giảm bớt lãi suất đầu vào và có điều kiện hạ thấp lãi suất đầu ra. Các kênh đầu tư vốn của nhà nước cho nông nghiệp và nông thôn nên theo hướng thươg mại hoá các nguồn vốn. c-/ Tiêu thụ sản phẩm: Nước ta hiện nay mới có khoảng 12 vạn trang trại trong đó một phần đã có sản phẩm hàng hoá. Những năm tới, số trang trại sẽ lên tới hàng triệu, tiêu thụ sản phẩm lúc bấy giờ sẽ trở thành một vấn đề lớn của trang trại. Nếu không giải quyết được thì xu hướng trọng cung sẽ xuất hiện, ảnh hưởng khô