Đề tài Quản trị rủi ro ở các ngân hàng thương mại Việt Nam

i MỤC LỤC Danh mục các thuật ngữ viết tắt Danh mục bảng Danh mục hình Danh mục phụ lục PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TẦM QUAN TRỌNG CỦA QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI ....................................................................................... 2 1.1 Tổng quan về rủi ro và quản trị rủi ro .......................................................................... 2 1.1.1 Khái niệm rủi ro .................................................................................................... 2 1.1.2 Phân biệt rủi ro ...................................................................................................... 3 1.1.3 Các loại rủi ro thường gặp ở các ngân hàng thương mại Việt Nam ........................... 3 1.1.3.1 Rủi ro tín dụng ............................................................................................... 4 1.1.3.1.1 Đặc điểm của rủi ro tín dụng ................................................................... 4 1.1.3.1.2 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng ....................................................... 5 1.1.3.1.3 Đo lường rủi ro tín dụng ......................................................................... 6 1.1.3.2 Rủi ro thanh khoản ......................................................................................... 7 1.1.3.2.1 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro thanh khoản ................................................. 7 1.1.3.2.2 Đo lường rủi ro thanh khoản ................................................................... 8 1.1.3.3 Rủi ro lãi suất................................................................................................. 8 1.1.3.4 Rủi ro ngoại hối (hay còn gọi rủi ro tỷ giá) ...................................................... 9 1.1.3.4.1 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro ngoại hối ..................................................... 9 1.1.3.4.2 Đo lường rủi ro ngoại hối ..................................................................... 10 1.1.3.5 Rủi ro giá cả ................................................................................................ 10 1.1.3.6 Rủi ro chiến lược.......................................................................................... 10 1.1.3.7 Rủi ro pháp lí ............................................................................................... 10 1.1.3.8 Rủi ro uy tín ................................................................................................. 11 1.1.3.9 Rủi ro tác nghiệp .......................................................................................... 11 ii 1.1.4 Quản trị rủi ro. .................................................................................................... 11 1.1.5 Lợi ích của quản trị rủi ro .................................................................................... 12 1.2 Sự cần thiết của quản trị rủi ro trong ngân hàng thương mại ....................................... 14 1.3 Hiệp ước Basel về quản trị rủi ro ngân hàng ............................................................... 15 1.3.1 Basel I ................................................................................................................ 15 1.3.2. Basel II .............................................................................................................. 17 1.4 Bài học kinh nghiệm từ quản trị rủi ro của một số nước .............................................. 19 1.4.1 Bài học kinh nghiệm từ Thái Lan sau cuộc khủng hoảng Châu Á 1997. .................. 19 1.4.2 Nhìn nhận của Việt Nam sau cuộc khủng hoảng tài chính Mỹ ............................... 20 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ....................................................................................................... 22 Chƣơng 2: ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG CỦA HOẠT ĐỘNG QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI VIỆT NAM ......................... 23 2.1 Thực trạng hoạt động kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam hiện nay ... 23 2.1.1 Tình hình hoạt động ............................................................................................ 23 2.1.2 Thách thức phải đối mặt ...................................................................................... 28 2.1.2.1 Tình hình lạm phát ....................................................................................... 28 2.1.2.2 Cạnh tranh giữa các ngân hàng với nhau, ngân hàng trong nước và ngân hàng nước ngoài ................................................................................................... 29 2.1.2.3 Cạnh tranh với thị trường chứng khoán ......................................................... 30 2.2 Phân tích và đánh giá tác động của các rủi ro đối với hoạt động kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam hiện nay ........................................................................ 30 2.2.1 Rủi ro tín dụng .................................................................................................... 30 2.2.1.1 Tình hình tăng trưởng tín dụng ...................................................................... 31 2.2.1.1.1 Tình hình năm 2007 ............................................................................. 31 2.2.1.1.2 Tình hình năm 2008 ............................................................................. 32 2.2.1.1.3 Tình hình năm 2009 ............................................................................. 32 2.2.1.1.4 Tình hình quý 1/2010 ........................................................................... 34 2.2.1.2 Tỷ lệ nợ xấu vẫn còn cao .............................................................................. 35 iii 2.2.1.3 Một số chính sách hạn chế rủi ro mà NHNN và các NHTM đang áp dụng ....... 37 2.2.2 Rủi ro lãi suất ...................................................................................................... 38 2.2.2.1 Tình hình năm 2007 ..................................................................................... 38 2.2.2.2 Tình hình năm 2008 ..................................................................................... 39 2.2.2.3 Biến động năm 2009 .................................................................................... 41 2.2.2.4 Diễn biến lãi suất đầu năm 2010 ................................................................... 44 2.2.2.5 Biện pháp phòng ngừa rủi ro lãi suất hiện nay ................................................ 44 2.2.3 Rủi ro ngoại hối .................................................................................................. 45 2.2.3.1 Diễn biến năm 2008 ..................................................................................... 45 2.2.3.2 Diễn biến năm 2009 ..................................................................................... 47 2.2.3.3 Tình hình đầu năm 2010 ............................................................................... 49 2.2.3.4 Biện pháp phòng ngừa rủi ro ngoại hối hiện đang áp dụng tại các NHTM Việt Nam ............................................................................................................ 50 2.2.4 Rủi ro thanh khoản .............................................................................................. 52 2.3 Thực trạng ứng dụng Basel trong hoạt động giám sát hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam ................................................................................................................ 53 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ....................................................................................................... 60 Chƣơng 3: MỘT SỐ ĐỀ XUẤT NHẰM NÂNG CAO HOẠT ĐỘNG QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI VIỆT NAM .................. 61 3.1 Ở góc độ cơ quan quản lý nhà nước – Chính phủ ....................................................... 61 3.1.1 Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật, khuyến khích sản xuất kinh doanh cho doanh nghiệp, bảo vệ lợi ích chính đáng của NHTM ....................................................... 61 3.1.2 Đẩy mạnh việc sắp xếp lại và củng cố hệ thống NHTM, tăng cường hoạt động M&A các ngân hàng, tạo tiềm lực mạnh đủ sức cạnh tranh trên thị trường ....................... 63 3.1.3 Chính phủ cần tiếp tục xây dựng môi trường kinh tế thuận lợi cho đầu tư của các NHTM ............................................................................................................... 63 3.2 Ở góc độ ngân hàng nhà nước Việt Nam .................................................................... 64 3.2.1 Nhanh chóng triển khai áp dụng các quy định chung của Uỷ ban Basel trong công tác quản trị rủi ro, giám sát hoạt động ngân hàng ....................................................... 64 iv 3.2.2 Phát huy sức mạnh tài chính cho các NHTM ......................................................... 65 3.2.3 Phát triển thị trường sản phẩm phái sinh ............................................................... 66 3.2.4 Đa dạng hóa các loại ngoại tệ trong dự trữ ............................................................ 70 3.3 Ở góc độ ngân hàng thương mại Việt Nam ................................................................ 70 3.3.1 Giải quyết vấn đề vốn cho ngân hàng ................................................................... 70 3.3.2 Nâng cao chất lượng các công cụ đo lường rủi ro .................................................. 72 3.3.3 Cần phân tích tính toán các điều kiện kinh tế vĩ mô ............................................... 72 3.3.4 Cần phân chia phù hợp nguồn vốn của ngân hàng với mức độ rủi ro cho phép khi thực hiện các nghiệp vụ trong hoạt động ngân hàng .............................................. 72 3.3.5 Thực hiện minh bạch,công khai hóa thông tin, hiện đại hóa công nghệ ngân hàng ... 73 3.3.6 Nâng cao công tác quản lý nguồn nhân lực và đào tạo cán bộ ................................ 73 3.3.7 Tăng cường công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ và chuyên môn hóa công tác xử lý rủi ro .................................................................................................................. 74 3.3.8 Công tác quản trị rủi ro cho từng loại rủi ro .......................................................... 74 3.3.8.1 Hạn chế rủi ro tín dụng ................................................................................. 74 3.3.8.2 Hạn chế rủi ro ngoại hối ............................................................................... 76 3.3.8.3 Hạn chế rủi ro thanh khoản ........................................................................... 77 3.3.8.4 Hạn chế rủi ro lãi suất ................................................................................... 78 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ....................................................................................................... 79 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................................. 80 Phụ lục Tài liệu kham thảo 1 PHẦN MỞ ĐẦU Trong những năm gần đây, các hoạt động sản xuất kinh doanh nói chung và hoạt động của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam nói riêng đang từng bước đổi mới hội nhập với kinh tế thị trường thương mại thế giới, góp phần vào việc phát triển nền kinh tế quốc dân. Tuy nhiên gắn liền với những cơ hội và thách thức mới mà mối quan hệ kinh tế khu vực và quốc tế mang lại là các rủi ro tiềm ẩn, cuộc “ Khủng hoảng tài chính Mỹ năm 2008” là một ví dụ minh chứng rõ nét. Hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam – mạch máu của nền kinh tế - được xem là một trong những lĩnh vực hết sức nhạy cảm, mở cửa hoàn toàn theo cam kết quốc tế. Vì vậy nó luôn đối mặt với các vấn đề rủi ro trong hoạt động kinh doanh có thể xảy ra như rủi ro thanh khoản, rủi ro ngoại hối, rủi ro lãi suất… Thời gian qua, sự diễn biến phức tạp của nền kinh tế như lạm phát cao kèm theo hiện tượng đầu cơ…đã làm tiền đề cho các rủi ro dần bộc lộ. Trước diễn biến đó yêu cầu các ngân hàng nhanh chóng xác định, phát hiện ra những rủi ro kinh doanh ngân hàng để kịp thời xử lí. Tóm lại, để hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam có sức cạnh tranh cao, năng động, thực hiện tốt mục tiêu hoạt động an toàn và hiệu quả trong kinh doanh, việc nghiên cứu áp dụng các giải pháp nhằm phòng ngừa và hạn chế rủi ro trong hoạt động kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam là vô cùng cần thiết. Vì nắm bắt được vần đề trên, nên nhóm nghiên cứu đã chọn thực hiện đề tài: “ Quản trị rủi ro ở các ngân hàng thương mại Việt Nam” 2 Chƣơng 1 TẦM QUAN TRỌNG CỦA QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI Tổng quan về rủi ro và quản trị rủi ro. Sự cần thiết của quản trị rủi ro trong ngân hàng thƣơng mại. Hiệp ƣớc Basel về quản trị rủi ro Bài học kinh nghiệm từ quản trị rủi ro của một số nƣớc 1.1 Tổng quan về rủi ro và quản trị rủi ro 1.1.1 Khái niệm rủi ro Cụm từ “rủi ro” được các nhà kinh tế định nghĩa theo nhiều cách khác nhau. Nhưng nhìn chung có thể chia làm hai quan điểm. Theo quan điểm truyền thống, “ Rủi ro là những thiệt hại, mất mát, nguy hiểm hoặc các yếu tố khác liên quan đến nguy hiểm, khó khăn, hoặc điều không chắc chắn có thể xảy ra cho con người”. Thực tế cho thấy, chúng ta đang sống trong một thế giới mà rủi ro luôn tiềm ẩn và ngày càng tăng theo nhiều hướng khác nhau. Xã hội loài người càng phát triển, hoạt động của con người ngày càng đa dạng, phong phú và phức tạp, thì rủi ro cho con người ngày càng nhiều và đa dạng hơn. Vì vậy, con người cần quan tâm nhiều hơn đến việc nghiên cứu rủi ro, 3 nhận dạng rủi ro và tìm các biện pháp quản trị rủi ro, trong quá trình nghiên cứu đó nhận thức về rủi ro của con người cũng thay đổi, trở nên khoan dung và trung hòa hơn. Mặt khác, theo quan điểm trung hòa cho rằng “rủi ro là sự bất trắc không thể đo lường được”. Rủi ro vừa mang tính tích cực vừa mang tính tiêu cực, theo nghĩa rủi ro có thể mang đến cho con người những tổn thất, mất mát và nguy hiểm nhưng cũng có thể mang đến cho chúng ta những cơ hội, thời cơ không ngờ. Nếu tích cực nghiên cứu rủi ro, nhận dạng rủi ro, đo lường rủi ro, quản trị rủi ro, chúng ta không chỉ tìm ra được những biện pháp phòng ngừa, né tránh những rủi ro thuần túy, hạn chế những thiệt hại do rủi ro gây ra mà còn có thể “lật ngược tình thế”, biến thủ thành thắng, biến thách thức thành những cơ hội mang lại kết quả tốt đẹp trong tương lai. 1.1.2 Phân biệt rủi ro Dựa theo tính chất Rủi ro tĩnh là những rủi ro mà kết quả của nó chỉ có sự xuất hiện tổn thất, chứ không có khả năng sinh lời và không chịu tác động của những thay đổi trong nền kinh tế. Những rủi ro này chỉ liên quan đến các đối tượng như: tài sản, con người, trách nhiệm nhân sự. Rủi ro động là những rủi ro liên quan đến sự thay đổi, đặc biệt là những thay đổi trong nền kinh tế. Đó là những thay đổi mà kết quả của nó có thể có lợi nhưng cũng có thể sẽ mang đến sự tổn thất. Ví dụ như sự thay đổi trong thị hiếu khách hàng có phù hợp với sản phẩm mà doanh nghiệp đang kinh doanh hay không, sự thay đổi về công nghệ kĩ thuật có phù hợp với khả năng tài chính của doanh nghiệp hay không, … Dựa theo cách thức Rủi ro thuần túy tồn tại khi có một nguy cơ tổn thất nhưng không có cơ hội sinh lợi được. Nói cách khác, rủi ro thuần túy là những rủi ro mà bản thân nó chỉ có khả năng gây ra những thiệt hại, mất mát, nguy hiểm, như hỏa hoạn, mất cắp, tai nạn giao thông, tai nạn lao động…và nó làm phát sinh một khoản chi phí (để bù đắp thiệt hại) nên cần có biện pháp phòng tránh hoặc hạn chế. Rủi ro suy đoán (rủi ro mang tính đầu cơ) là rủi ro mà trong đó những cơ hội tạo ra thuận lợi gắn liền với những nguy cơ gây ra tổn thất, loại rủi ro này là động lực thúc đẩy hoạt động kinh doanh và có tính hấp dẫn của nó. 1.1.3 Các loại rủi ro thƣờng gặp ở các ngân hàng thƣơng mại Việt Nam Như bất kì một doanh nghiệp hay một tổ chức nào khác, một NHTM thực hiện mục tiêu kiếm tiền của mình và chấp nhận tất cả những rủi ro. Và rủi ro trong kinh doanh ngân hàng được hiểu như là một tất yếu và là những biến cố không mong đợi mà khi xảy ra sẽ tác động trực tiếp tới kết quả lợi nhuận, nguy cơ phá sản của các ngân hàng. Do vậy việc thừa nhận rủi 4 ro trong hoạt động kinh doanh của ngân hàng và từ đó tìm kiếm nhiều phương pháp chống đỡ, hạn chế các rủi ro là đòi hỏi của sự tồn tại và phát triển của ngân hàng. Qua những nhận định trên ta có thể nhận xét một số điểm về bản chất của rủi ro:  Rủi ro và lợi nhuận kỳ vọng của một ngân hàng là hai đại lượng đồng biến với nhau trong một phạm vi nhất định.  Khi đề cập đến rủi ro, người ta thường nhắc đến hai yếu tố mang tính đặc trưng của rủi ro là biên độ rủi ro và tần suất xuất hiện rủi ro (số trường hợp thuận lợi để rủi ro xuất hiện/tổng số trường hợp đồng khả năng).  Rủi ro là yếu tố khách quan, nên chúng ta không thể loại trừ được hoàn toàn mà chỉ có thể hạn chế sự xuất hiện và những tác hại mà chúng gây ra. Rủi ro trong hoạt động kinh doanh của NHTM Việt Nam được chia thành nhiều loại khác nhau tùy theo mục đích nghiên cứu. Và trong phạm vi đề tài nghiên cứu này, rủi ro được chia thành những loại sau: rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản, rủi ro lãi suất, rủi ro tỷ giá, rủi ro giá cả, rủi ro pháp lí, rủi ro chiến lược, rủi ro uy tín, rủi ro tác nghiệp, rủi ro đạo đức,… 1.1.3.1 Rủi ro tín dụng Theo định nghĩa của The World Bank, rủi ro tín dụng (credit risk) là nguy cơ mà người đi vay không thể chi trả tiền lãi, hoặc hoàn trả vốn gốc so với thời hạn đã ấn định trong hợp đồng tín dụng. Đây là thuộc tính vốn có trong hoạt động ngân hàng. Rủi ro tín dụng tức là việc chi trả bị trì hoãn, hoặc tồi tệ hơn là không hoàn trả được toàn bộ. Điều này gây ra sự cố đối với dòng chu chuyển tiền tệ, và gây ảnh hưởng tới khả năng thanh khoản của ngân hang. Theo quyết định 493/2005/QĐ- NHNN ngày 22 tháng 4 năm 2005 ban hành quy định về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lí rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng của TCTD, nợ được chia thành các nhóm sau: a- Nhóm 1: Nợ đủ tiêu chuẩn b- Nhóm 2: Nợ cần chú ý c- Nhóm 3: Nợ dưới tiêu chuẩn d- Nhóm 4: Nợ nghi ngờ e- Nhóm 5: Nợ có khả năng mất vốn 1.1.3.1.1 Đặc điểm của rủi ro tín dụng  Rủi ro mang tính gián tiếp thể hiện qua việc ngân hàng chuyển giao quyền sử dụng vốn cho khách hàng trong quan hệ tín dụng, và rủi ro tín dụng xảy ra khi khách hàng gặp những tổn thất và thất bại trong quá trình sử dụng vốn. Do đó, rủi ro trong hoạt 5 động kinh doanh của khách hàng là nguyên nhân chủ yếu gây nên rủi ro tín dụng cho ngân hàng.  Rủi ro có tính chất đa dạng và phức tạp, đặc điểm này biểu hiện ở sự đa dạng, phức tạp của nguyên nhân, hình thức và hậu quả của rủi ro tín dụng. Cho nên khi phòng ngừa và xử lí rủi ro tín dụng phải chú ý đến mọi dấu hiệu rủi ro, xuất phát từ nguyên nhân, bản chất và hậu quả do rủi ro tín dụng đem lại để có biện pháp phòng ngừa phù hợp.  Rủi ro có tính tất yếu vì nó luôn tồn tại gắn liền với hoạt động tín dụng của NHTM. Tình trạng thông tin bất cân xứng đã làm cho ngân hàng không thể nắm bắt được các dấu hiệu rủi ro một cách toàn diện và đầy đủ, điều này làm cho bất kỳ khoản vay nào cũng tiềm ẩn những rủi ro. Kinh doanh ngân hàng là kinh doanh rủi ro ở mức độ phù hợp và đạt được lợi nhuận tương ứng. Hình 1.1: Một số hình thức trong rủi ro tín dụng 1.1.3.1.2 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng  Nguyên nhân từ phía ngân hàng Các khoản cho vay có vấn đề và các thiệt hại cho vay có thể xảy ra do sơ hở về thủ tục trong nội bộ ngân hàng. Đây được gọi là các hoạt động cho vay không hoàn hảo và nó xuất hiện do các nguyên nhân: do thông tin tín dụng không đầy đủ (ngân hàng có cái nhìn không toàn diện về bản thân khách hàng