Đề tài Soạn thảo tài liệu hướng dẫn học sinh ôn tập, hệ thống hoá kiến thức phần “Các lực cơ hoc” sách giáo khoa vật lí 10 nâng cao

Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Chóng ta ®ang sèng ë thÕ kû XXI, thÕ kû cña tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ cao lµ ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. §Çu t­ vµo con ng­êi, cho con ng­êi ®Ó tõ ®ã ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn x· héi lµ vÊn ®Ò chiÕn l­îc cña nhiÒu quèc gia trong ®ã cã ®Êt n­íc ta. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái nÒn gi¸o dôc n­íc nhµ ph¶i ®æi míi m¹nh mÏ vµ s©u s¾c, toµn diÖn. Héi nghÞ ban chÊp hµnh trung ­¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII còng ®· kh¼ng ®Þnh “ §æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, c¸c bËc häc, ¸p dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i, båi d­ìng häc sinh n¨ng lùc t­ duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”. Héi nghÞ ban chÊp hµnh trung ­¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII lÇn 2 nhÊn m¹nh mét lÇn n÷a “§æi míi ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn thµnh nÕp t­ duy s¸ng t¹o cña ng­êi häc, tõng b­íc ¸p dông c¸c ph­¬ng ph¸p tiªn tiÕn vµ ph­¬ng ph¸p hiÖn ®¹i vµo qu¸ tr×nh häc” Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y quan niÖm viÖc d¹y häc ®· theo h­íng nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù lùc cña häc sinh. ThÇy gi¸o, chñ thÓ cña qu¸ tr×nh d¹y ®ãng vai trß chñ ®¹o, thÓ hiÖn ë chç ng­êi thÇy x¸c ®Þnh môc tiªu, néi dung d¹y häc, thiÕt kÕ vµ tæ chøc ho¹t ®éng, dù kiÕn t×nh huèng cã thÓ x¶y ra, dù kiÕn ph­¬ng h­íng vµ c¸ch thøc gi¶i quyÕt t­¬ng øng vµ lµ träng tµi khoa häc tr­íc häc sinh. Häc sinh, chñ thÓ nhËn thøc, chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc ph¶i ®­a ra ®­îc vÊn ®Ò, suy ®o¸n c¸c gi¶i ph¸p vµ thùc hiÖn gi¶i ph¸p, t×m ra kÕt qu¶ b»ng ho¹t ®éng nhËn thøc cña chÝnh m×nh d­íi sù h­íng dÉn cña thÇy. Ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc trß diÔn ra theo mét ®­êng lèi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®óng ®¾n, ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn qua tõng bµi häc, sÏ gióp cho häc sinh cã ®­îc kiÕn thøc khoa häc v÷ng ch¾c vµ h×nh thµnh ë häc sinh ph­¬ng ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong nh÷ng tr­êng hîp t­¬ng tù hoÆc kh¸i qu¸t h¬n. ChÝnh v× vËy «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ mét kh©u quan träng kh«ng thÓ thiÕu ®­îc vµ cÇn ®­îc tiÕn hµnh th­êng xuyªn. Khi häc trªn líp v× nhiÒu lý do kh¸c nhau häc sinh ch­a cã ®iÒu kiÖn ®Ó «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc do ®ã häc sinh kh«ng thÓ nghi nhí kiÕn thøc mét c¸ch chÆt chÏ , kh¸i qu¸t vµ viÖc vËn dông kiÕn thøc sÏ thô ®éng vµ kÐm linh ho¹t. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái cÇn cã biÖn ph¸p kÕt hîp viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë c¶ trªn líp vµ ë nhµ nh»m lµm cho kiÕn thøc häc sinh thu ®­îc ®¶m b¶o tÝnh hÖ thèng, v÷ng ch¾c vµ s©u s¾c. HiÖn nay qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cßn ch­a ®­îc quan t©m ®óng møc vÒ néi dung, ph­¬ng ph¸p vµ thêi gian thùc hiÖn, trong ®ã ë ch­¬ng tr×nh VËt lÝ 10 n©ng cao vµ c¬ b¶n kh«ng cã tiÕt «n tËp. Néi dung «n tËp, cñng cè do ng­êi gi¸o viªn quyÕt ®Þnh phÇn lín dùa vµo kinh nghiÖm vµ th­êng diÔn ra vµo «n tËp 7 phót cuèi giê, tiÕt tù chän, tiÕt bµi tËp vµ chØ xoay quanh viÖc gi¶i bµi tËp. Cßn vÒ phÝa häc sinh phÇn lín ch­a cã ®­îc sù h­íng dÉn ®Ó kÕt hîp c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ®Ó ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ cao. ë líp 10 phÇn c¸c lùc c¬ häc cã néi dung ®Æc biÖt quan träng, nã lµ c¬ së ®Ó nghiªn cøu nhiÒu néi dung kiÕn thøc tiÕp theo. ViÖc n¾m ch¾c néi dung kiÕn thøc phÇn nµy sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c em häc sinh trong viÖc tiÕp tôc häc tËp vµ nghiªn cøu c¸c phÇn tiÕp theo Tõ nh÷ng c¬ së trªn, t«i lùa chon ®Ò tµi: So¹n th¶o tµi liÖu h­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ hoc” s¸ch gi¸o khoa vËt lÝ 10 n©ng cao. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu So¹n th¶o ®­îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu h­íng dÉn häc sinh «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc” thuéc ch­¬ng “§éng lùc häc chÊt ®iÓm” VËt lÝ 10 n©ng cao. 3. §èi t­îng nghiªn cøu H­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc khi tiÕn hµnh d¹y häc phÇn “c¸c lùc c¬ häc” thuéc ch­¬ng “§éng lùc häc chÊt ®iÓm” VËt lÝ 10 n©ng cao. 4. Ph¹m vi nghiªn cøu H­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho ph¹m vi kho¶ng 50 häc sinh líp 10 trong qu¸ tr×nh d¹y “C¸c lùc c¬ häc” t¹i tr­êng THPT Thanh Ch¨n tØnh §iÖn Biªn. 5. Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu so¹n th¶o ®­îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu h­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ sÏ lµm cho häc sinh tiÕp thu kiÕn thøc mét c¸ch hÖ thèng, s©u s¾c vµ bÒn v÷ng gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc. 6. NhiÖm vô nghiªn cøu - Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc. - §iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tr¹ng viÖc h­íng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cña häc sinh ë tr­êng THPT. - Nghiªn cøu néi dung ch­¬ng tr×nh VËt lÝ 10 nãi chung, ch­¬ng “ §éng lùc häc chÊt ®iÓm” nãi riªng vµ ®Æc biÖt lµ phÇn “C¸c lùc c¬ häc”. - So¹n th¶o kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu h­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc”. - Thùc nghiÖm s­ ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ cña häc sinh, nh»m n©ng cao chÊt l­îng cña viÖc d¹y vµ häc. 7. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 7.1. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn - Nghiªn cøu c¸c chñ ch­¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n­íc trong c«ng t¸c ®æi míi gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. - Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc. - Nghiªn cøu néi dung ch­¬ng tr×nh VËt lÝ 10 THPT, ®Æc biÖt phÇn “C¸c lùc c¬ häc”. 7.2. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn - §iÒu tra thùc tr¹ng vÒ viÖc «n tËp, hÖ thèng hãa trªn líp cña gi¸o viªn vµ häc sinh khi d¹y phÇn “C¸c lùc c¬ häc” VËt lÝ 10 n©ng cao th«ng qua dù giê, pháng vÊn gi¸o viªn, phiÕu ®iÒu tra, kiÓm tra gi¸o ¸n, kiÓm tra vë bµi tËp cña häc sinh - Thùc nghiÖm s­ ph¹m. - Ph­¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®Ó ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc nghiÖm s­ ph¹m. 8. §ãng gãp cña ®Ò tµi 8.1. §ãng gãp vÒ mÆt khoa häc §Ò tµi so¹n th¶o ®­îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu h­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ phÇn “C¸c lùc c¬ häc” cña häc sinh líp 10 THPT. 8.2. §ãng gãp vÒ mÆt thùc tiÔn - Gãp phÇn kh¼ng ®Þnh tÝnh cÇn thiÕt vµ vai trß cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cña häc sinh. - Lµm tµi liÖu tham kh¶o cho gi¸o viªn vµ häc sinh vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ®èi víi m«n VËt lÝ ë tr­êng phæ th«ng. 9. Bè côc cña lu©n v¨n Ch­¬ng 1: C¬ së lý luËn vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ. Ch­¬ng 2: So¹n th¶o kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu h­íng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc” s¸ch gi¸o khoa VËt lÝ 10 n©ng cao. Ch­¬ng 3: Thùc nghiÖm s­ ph¹m. LÞch sö vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu Tr­íc hÕt cã thÓ nãi r»ng «n tËp hÖ thèng hãa kiÕn thøc lµ vÊn ®Ò g¾n liÒn víi viÖc häc tËp vµ nghiªn cøu. Hay nãi kh¸c ®i cã häc tËp lµ cã «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc. Trong c¸c gi¸o tr×nh lý luËn d¹y häc cña bé m«n, ®a sè ®Òu ®Ò cËp ®Õn viÖc «n tËp, cñng cè, hÖ thèng hãa nh­ng ë c¸c ph­¬ng diÖn vµ møc ®é kh¸c nhau. Trong cuèn “Ph­¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vµ ®æi míi” t¸c gi¶ Th¸i Duy Tuyªn cã ®Ò cËp tíi viÖc sö dông hÖ thèng bµi tËp khi «n tËp [28,tr.240 - 241]. Cô thÓ lµ nãi s¬ l­îc vÒ vai trß cña viÖc «n tËp vµ mét sè ®iÓm ®¸ng chó ý ®èi víi bµi tËp «n tËp. Trong cuèn “Ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y VËt lÝ trong c¸c tr­êng phæ th«ng ë Liªn X« vµ Céng hßa d©n chñ §øc” cã ®Ò cËp kh«ng nhiÒu tíi cñng cè kiÕn thøc b»ng «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc [22,tr 174 - 181] vµ nãi ®Õn vai trß t¸c dông cña «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc trong d¹y häc vËt lÝ. Trong cuèn “Lý luËn d¹y häc ®¹i c­¬ng” cña t¸c gi¶ NguyÔn Ngäc Quang cã nhiÒu nghiªn cøu s©u h¬n vÒ vÊn ®Ò «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc trong d¹y häc. Trong ®ã cã ®­a ra mét sè cÊu tróc cña bµi häc «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc còng nh­ mét sè ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh nµy. Nh×n chung vÊn ®Ò «n tËp, hÖ thèng hãa lµ mét vÊn ®Ò cßn ®­îc Ýt t¸c gi¶ quan t©m, nghiªn cøu s©u s¾c mÆc dï ®©y lµ mét vÊn ®Ò quan träng trong d¹y häc. V× vËy c«ng tr×nh khoa häc vÒ vÊn ®Ò nµy cßn Ýt vµ ch­a ®i s©u, réng vµo thùc tÕ d¹y häc nh­ mét sè vÊn ®Ò kh¸c cña d¹y häc nh­ tù häc hoÆc thiÕt kÕ tiÕn tr×nh gi¶ng d¹y kiÕn thøc míi. Ch­¬ng 1 C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn vÒ «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc trong d¹y häc vËt lÝ 1.1. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc 1.1.1. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc Qu¸ tr×nh häc lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc t©m lý tÝch cùc, cã liªn quan ®Õn nhu cÇu, høng thó cña häc sinh. D¹y häc kh«ng nh÷ng ph¶i chó ý ®Õn ®éng c¬ häc tËp, høng thó nhËn thøc cña häc sinh mµ cßn ®i tr­íc sù ph¸t triÓn. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ giíi h¹n ë sù h×nh thµnh c¸c kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mµ ph¶i lµm sao cho trong d¹y häc ph¸t triÓn ®­îc trÝ tuÖ, h×nh thµnh ph¸t triÓn ®­îc nh©n c¸ch toµn diÖn cña häc sinh. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ võa lµ ®iÒu kiÖn cho häc sinh cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc nghiªn cøu t×m tßi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò häc tËp, ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái ®a d¹ng cña ho¹t ®éng thùc tiÔn sau nµy. 1.1.2. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y Cã nhiÒu quan ®iÓm vÒ ho¹t ®éng d¹y còng nh­ ho¹t ®éng häc nh­ng cã thÓ hiÓu ho¹t ®éng d¹y lµ ho¹t ®éng cña thÇy tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña trß nh»m gióp chóng lÜnh héi nÒn v¨n ho¸ x· héi, t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lÝ, h×nh thµnh nh©n c¸ch. - §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng d¹y: + D¹y häc lµ mét ho¹t ®éng chuyªn biÖt mµ x· héi giao cho thÇy ®Ó d¹y cho trÎ nh÷ng kiÕn thøc khoa häc (chø kh«ng ph¶i kiÕn thøc kinh nghiÖm). + Trong ho¹t ®éng d¹y, chøc n¨ng cña thÇy kh«ng ph¶i t¹o ra chi thøc míi (v× chi thøc míi nµy ®· ®­îc nh©n lo¹i s¸ng t¹o ra), còng kh«ng lµm t¸i t¹o tri thøc cò mµ nhiÖm vô chñ yÕu, nhiÖm vô ®Æc tr­ng lµ tæ chøc qu¸ tr×nh t¸i t¹o ë trÎ. Ng­êi thÇy ph¶i coi nh÷ng tri thøc ®ã nh­ lµ mét ph­¬ng tiÖn, vËt liÖu ®Ó tæ chøc, ®Þnh h­íng ng­êi häc s¶n sinh ra nh÷ng tri thøc ®ã lÇn thø hai cho b¶n th©n m×nh, th«ng qua ®ã t¸i t¹o sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña häc sinh. Do vËy qu¸ tr×nh nµy sÏ ®¹t hiÖu qu¶ cao nÕu ng­êi häc ý thøc ®­îc ®èi t­îng cÇn chiÕm lÜnh vµ biÕt c¸ch chiÕm lÜnh ®èi t­îng ®ã. + §Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng d¹y cã hiÖu qu¶ ®ßi hái ng­êi thÇy ph¶i cã nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cÇn thiÕt. Qu¸ tr×nh thÇy chØ ®¹o, ®Þnh h­íng ho¹t ®éng häc cña trß ph¶i phï hîp víi con ®­êng biÖn chøng cña sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn cña hµnh ®éng (®­îc xem xÐt theo c¸c tham sè: cÊp ®é h×nh thøc, møc kh¸i qu¸t, møc thu ngän, møc tù ®éng ho¸ cña hµnh ®éng). 1.1.3. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng häc - Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng ®Æc thï cña con ng­êi ®­îc ®iÒu khiÓn bëi môc ®Ých tù gi¸c vµ lÜnh héi tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o míi, nh÷ng h×nh thøc hµnh vi vµ nh÷ng ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. Ho¹t ®éng häc chØ cã thÓ thùc hiÖn ë tr×nh ®é khi mµ con ng­êi cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh nh÷ng ho¹t ®éng cña m×nh bëi môc ®Ých ®· ®­îc ý thøc. - §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng häc: + Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng h­íng vµo lµm thay ®æi chÝnh m×nh. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm rÊt ®Æc biÖt cña ho¹t ®éng häc v× trong c¸c ho¹t ®éng kh¸c h­íng vµo lµm thay ®æi ®èi t­îng th× ho¹t ®éng häc lµm cho chÝnh chñ thÓ thay ®æi vµ ph¸t triÓn, trong khi c¸c ho¹t ®éng kh¸c lµm thay ®æi ®èi t­îng th× ®èi t­îng cña ho¹t ®éng häc lµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o l¹i kh«ng thay ®æi. + Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng ®iÒu khiÓn mét c¸ch cã ý thøc nh»m tiÕp thu nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Ngoµi ho¹t ®éng häc cßn h­íng vµo ph­¬ng ph¸p tiÕp thu tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®ã. Víi nh÷ng ph©n tÝch ë trªn ta nhËn thÊy kh«ng thÓ t¸ch biÖt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc. NÕu häc lµ ho¹t ®éng, häc sinh x©y dùng kiÕn thøc cho b¶n th©n vµ vËn dông kiÕn thøc cña m×nh, th× d¹y häc lµ d¹y hµnh ®éng (hµnh ®éng chiÕm lÜnh tri thøc vµ vËn dông tri thøc) vµ do ®ã, trong d¹y häc gi¸o viªn cÇn tæ chøc c¸c t×nh huèng häc tËp ®ßi hái sù thÝch øng cña häc sinh ®Ó qua ®ã häc sinh chiÕm lÜnh ®­îc tri thøc, ®ång thêi ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña m×nh. 1.1.4. HÖ t­¬ng t¸c d¹y häc Trong qu¸ tr×nh d¹y häc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a gi¸o viªn, häc sinh vµ t­ liÖu cña ho¹t ®éng d¹y häc. Muèn ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ cao trong sù vËn hµnh cña hÖ t­¬ng t¸c nµy th× gi¸o viªn cÇn tæ chøc, kiÓm tra, ®Þnh h­íng hµnh ®éng cña häc sinh theo mét chiÕn l­îc hîp lÝ sao cho häc sinh tù chñ chiÕm lÜnh x©y dùng tri thøc cho m×nh vµ do ®ã ®ång thêi n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña hä tõng b­íc ph¸t triÓn. Cã thÓ m« t¶ sù t­¬ng t¸c d¹y häc b»ng s¬ ®å sau: Gi¸o viªn tæ chøc t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc vµ qua ®ã cung cÊp t­ liÖu t¹o t×nh huèng cho ho¹t ®éng cña häc sinh. T¸c ®éng trùc tiÕp cña gi¸o viªn tíi häc sinh chÝnh lµ sù ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng cña häc sinh, víi t­ liÖu lµ sù ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn víi sù t­¬ng t¸c trao ®æi gi÷a häc sinh víi nhau vµ qua ®ã ®ång thêi cßn ®Þnh h­íng c¶ sù cung cÊp c¸c th«ng tin liªn hÖ ng­îc tõ phÝa häc sinh cho gi¸o viªn. §ã lµ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho sù tæ chøc vµ ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn víi hµnh ®éng häc cña häc sinh. Hµnh ®éng häc cña häc sinh víi t­ liÖu lµ sù thÝch øng cña häc sinh víi t×nh huèng häc tËp ®ång thêi lµ hµnh ®éng chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho b¶n th©n m×nh vµ sù t­¬ng t¸c ®ã cña häc sinh víi t­ liÖu ®em l¹i cho gi¸o viªn nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ng­îc cÇn thiÕt cho sù chØ ®¹o cña gi¸o viªn ®èi víi häc sinh. T­¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a häc sinh víi nhau vµ gi÷a häc sinh víi gi¸o viªn lµ sù trao ®æi, tranh luËn gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ nhê ®ã tõng c¸ nh©n häc sinh tranh thñ sù hç trî x· héi tõ phÝa gi¸o viªn vµ tËp thÓ häc sinh trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc. 1.2 ¤n tËp trong d¹y häc VËt lÝ 1.2.1. Kh¸i niÖn vÒ «n tËp trong d¹y häc VËt lÝ ViÖc «n tËp tµi liÖu ®· häc cña häc sinh lµ mét kh©u kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong qu¸ tr×nh d¹y häc. ¤n tËp lµ mét qu¸ tr×nh cñng cè kiÕn thøc lµm cho kiÕn thøc ®­îc v÷ng ch¾c vµ l©u bÒn trong trÝ nhí cña häc sinh, ®Ó häc sinh cã thÓ vËn dông chóng vµo viÖc gi¶i bµi tËp hoÆc øng dông vµo thùc tÕ ®êi sèng. ¤n tËp cßn lµ c¬ së ®Ó häc sinh tiÕp thu tèt nh÷ng kiÕn thøc míi. Trong nh÷ng tr­êng hîp kiÕn thøc míi cã liªn quan hoÆc lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc c¸c kiÕn thøc ®· häc th× sù «n tËp cµng cÇn thiÕt. ViÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh mét c¸ch cã kÕt qu¶ ®ßi hái rÊt nhiÒu ë tr×nh ®é, tay nghÒ cña ng­êi gi¸o viªn. Phèi hîp tèt «n tËp vµ gi¶ng bµi míi sÏ lµm cho c¸c tiÕt häc trªn líp trë lªn sinh ®éng vµ høng thó ®èi víi häc sinh. Ch¼ng h¹n khi nghiªn cøu c¸c kiÕn thøc míi cã thÓ chØ ®i vµo nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, khi cñng cè, «n tËp sÏ më réng ®i s©u. Nh­ vËy tiÕt häc bµi míi kh«ng bÞ nÆng nÒ, cã ®ñ th× giê lµm bµi tËp ¸p dông ®Ó cñng cè ngay, nh÷ng tiÕt «n tËp ngay sau ®ã l¹i cã ®iÒu kiÖn khai th¸c s©u kiÕn thøc, lµm cho häc sinh thu nhËn nh÷ng ®iÒu míi, khÝa c¹nh míi cña c¸c kiÕn thøc ®· häc. ¤n tËp nh­ vËy sÏ høng thó ®èi víi häc sinh, lµm häc sinh nµo còng thÊy m×nh thu nhËn thªm ®iÒu míi ngay c¶ ®èi víi häc sinh giái. ¤n tËp ph¶i gióp häc sinh thu nhËn thªm ®iÒu míi vÒ khiÕn thøc, ph­¬ng ph¸p hoÆc hÖ thèng ho¸ vµ rót ra nh÷ng nhËn ®Þnh míi. §ã lµ nguyªn t¾c quan träng cña «n tËp. 1.2.2. C¸c h×nh thøc «n tËp Tr­íc hÕt cÇn hiÓu r»ng «n tËp chñ yÕu lµ c«ng viÖc tù lùc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng häc tËp nh»m lÜnh héi, th«ng hiÓu kiÕn thøc vµ trau dåi kÜ n¨ng. Gi¸o viªn trong bÊt cø hoµn c¶nh nµo còng kh«ng lµm thay häc sinh mµ chØ gi÷ vai trß h­íng dÉn, tæ chøc cho häc sinh «n tËp sao cho cã hiÖu qu¶ cao nhÊt. §Æc biÖt cÇn lµm cho häc sinh tù m×nh hiÓu ®­îc sù cÇn thiÕt cña «n tËp, tù gi¸c ®Æt cho m×nh môc tiªu phÊn ®Êu vµ cè g¾ng ®¹t tíi mét c¸ch cã kÕt qu¶. Tuú theo néi dung cña ch­¬ng tr×nh, môc tiªu ®µo t¹o vµ nh÷ng yªu cÇu cô thÓ mµ vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc «n tËp kh¸c nhau. 1.2.2.1. ¤n tËp xen kÏ nghiªn cøu tµi liÖu míi H×nh thøc nµy ®­îc ¸p dông khi viÖc nhiªn cøu tµi liÖu míi (d¹y mét bµi míi) ph¶i dùa trªn nh÷ng kiÕn thøc cò. ¦u ®iÓm cña h×nh thøc nµy lµ nhÑ nhµng, sö dông ®­îc th­êng xuyªn trong tiÕt tr×nh d¹y häc. Cã thÓ «n tËp ®Ó ®Ò xuÊt vÊn ®Ò míi, «n tËp ®Ó x©y dùng kiÕn thøc míi, «n tËp kiÕn thøc ®· häc ®Ó gi¶i bµi tËp.... H×nh thøc nµy tiÕt kiÖm ®­îc thêi gian mµ kÕt qu¶ l¹i cao. V× thÕ gi¸o viªn cÇn cã sù quan t©m thÝch ®¸ng ®Õn h×nh thøc «n tËp nµy. Tr­íc khi d¹y bµi míi nµo ®ã, gi¸o viªn cã thÓ giao cho häc sinh phiÕu «n tËp trªn líp ngay ®Çu giê häc, nh÷ng vÊn ®Ò «n tËp nµy sÏ kiÓm tra tr­íc, trong khi gi¶ng bµi míi hoÆc cuèi bµi vµo nh÷ng lóc cÇn thiÕt. 1.2.2.2. ¤n luyÖn ¤n luyÖn ®­îc sö dông khi cÇn cñng cè trong trÝ ãc cña häc sinh mét sè kiÕn thøc hay mét hÖ thèng kiÕn thøc, cÇn lµm cho häc sinh thÊy ®­îc mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a nh÷ng kiÕn thøc ®· häc vµ kh¶ n¨ng ¸p dông chóng mét c¸ch linh ho¹t s¸ng t¹o hoÆc khi cÇn rÌn luyÖn cho häc sinh cã kÜ n¨ng thµnh th¹o gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cô thÓ nµo ®ã th«ng qua viÖc gi¶i c¸c bµi tËp vµ thÝ nghiÖm thùc hµnh. Nh÷ng bµi tËp ë ®©y lµ nh÷ng bµi tËp tæng hîp mµ khi gi¶i häc sinh ph¶i nhí kiÕn thøc cò, phèi hîp chóng mét c¸ch khÐo lÐo sinh ®éng. Nh÷ng bµi tËp nµy sÏ cã t¸c dông to lín h¬n nÕu gi¸o viªn biÕt ®­a vµo néi dung nh÷ng yÕu tè míi sao cho cã thÓ thóc ®Èy häc sinh thÊy râ sù cÇn thiÕt ph¶i «n tËp kiÕn thøc cò ®Ó lµm c¬ së gi¶i bµi tËp, tõ ®ã suy ra ®­îc c¸i míi. 1.2.2.3. ¤n tËp tæng kÕt sau mçi môc, bµi, ch­¬ng Trong c¸c h×nh thøc «n tËp kÓ trªn, nh÷ng kiÕn thøc cò ®­îc vËn dông nhiÒu lÇn trong trÝ ãc häc sinh nªn lµm cho hä nhí kÜ vµ hiÓu s©u. Tuy nhiªn, chóng cã nh­îc ®iÓm lµ ch­a lµm næi bËt ®­îc mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a nh÷ng kiÕn thøc, gi÷a c¸c phÇn cña ch­¬ng tr×nh. Bëi vËy sau mçi bµi, mçi phÇn hay mçi ch­¬ng cÇn ph¶i tæ chøc «n tËp vµ hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh. ¤n tËp tæng kÕt chÝnh lµ h×nh thøc nh»m phèi hîp chÆt chÏ gi÷a häc sinh víi t­ liªu vµ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh d¹y häc. ¤n tËp tæng kÕt hoµn toµn kh«ng cã nghÜa lµ nh¾c l¹i tÊt c¶ c¸c chi tiÕt cña c¸c vÊn ®Ò ®· häc, l¹i cµng kh«ng cã nghÜa lµ lËp mét dµn bµi, tËp hîp tÊt c¶ c¸c môc ®· cã trong tõng bµi. ¤n tËp tæng kÕt lµ nªu lªn ®­îc tÊt c¶ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ®Þnh luËt, nh÷ng quy t¾c c¬ b¶n cña hÖ thèng kiÕn thøc trong mèi quan hÖ h÷u c¬ cña chóng. - ¤n tËp tæng kÕt ph¶i cã t¸c dông n©ng cao tr×nh ®é hiÓu biÕt cña häc sinh vÒ tµi liÖu ®· häc. §Ó lµm ®­îc viÖc nµy kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®­a nh÷ng kiÕn thøc míi vµo néi dung «n tËp, tæng kÕt, mµ chñ yÕu gióp häc sinh cã c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu riªng lÎ tr­íc kia, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng tµi liÖu mµ häc sinh ®· thu ®­îc thªm trong qu¸ tr×nh lµm bµi tËp, lµm thÝ nghiÖm, th¨m quan, bæ sung cho phÇn lý thuyÕt cßn qu¸ c« ®äng d¹y ë trªn líp. Còng cã nh÷ng kiÕn thøc cÇn «n tËp kÜ ®Ó ph¸t triÓn thªm mét sè ®iÓm më réng kiÕn thøc míi trong bµi tiÕp theo. ¤n tËp tæng kÕt ph¶i cã t¸c dông gióp cho häc sinh dÔ n¾m, dÔ nhí hÖ thèng kiÕn thøc ®· häc ®Ó sau nµy c¸c em cã thÓ sö dông trong bµi tæng kÕt ®Ó «n tËp cuèi n¨m, cÇn gîi cho häc sinh thñ thuËt nhí c«ng thøc, ®Þnh luËt. C¸ch tèt nhÊt lµ tæng kÕt kiÕn thøc thµnh b¶ng hoÆc s¬ ®å. 1.2.3. Vai trß cña viÖc «n tËp trong d¹y häc VËt lÝ - ¤n tËp gióp cho häc sinh n¾m ®­îc kiÕn thøc mét c¸ch ch¾c ch¾n, hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña hiÖn t­îng VËt lÝ, c¸c mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, quy t¾c t×m ra ®­îc c¸ch nhí nhanh, h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph©n tÝch, tæng hîp kiÕn thøc, t­ duy gi¶i bµi tËp. - ¤n tËp ®ãng vµi trß tÝch cùc trong viÖc tiÕp thu bµi míi. 1.3. HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ 1.3.1. Kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng ho¸ trong d¹y häc VËt lÝ - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ qu¸ tr×nh s¾p xÕp c¸c kiÕn thøc ®· nghiªn cøu, ®· lÜnh héi vµo mét hÖ thèng nhÊt. Nã ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së cña ho¹t ®éng ®­a c¸c bé phËn vµo c¸i toµn vÑn, ®Òu ®­îc thèng nhÊt biÖn chøng. Chóng liªn hÖ qua l¹i vµ thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, th©m nhËp vµo nhau, hç trî vµ bæ xung cho nhau. - So víi «n tËp vµ luyÖn tËp th× hÖ thèng ho¸ cã mét chÊt l­îng míi, thÓ hiÖn ë chç trong qu¸ tr×nh hÖ thèng ho¸ ng­êi ta sö dông nh÷ng luËn ®Ò ®· biÕt, nh­ng nhê ®­îc sù kh¸m ph¸ mèi quan hÖ gi÷a chóng, nh÷ng quan ®iÓm míi vÒ toµn bé tµi liÖu nghiªn cøu ph¸t sinh, nhê vËy mµ thu ®­îc c¸c kiÕn thøc míi. §«i khi hÖ thèng ®­îc hoµn thiÖn cã ý nghÜa ¬rixtic (t×m tßi) lín lao. HÖ thèng ho¸ cã nghÜa lµ tËp trung chó ý vµo vÊn ®Ò chñ yÕu, nã cho phÐp x©y dùng nh÷ng cÊu tróc kiÕn thøc nµo ®¶m b¶o kh¶ n¨ng cã thÓ øng dông nh÷ng kiÕn thøc ®ã mét c¸ch kh¸ nhanh chãng. §ång t