Kinh kịch - Nét văn hoá truyền thống của dân tộc Trung Hoa

®¹i häc quèc gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n Khoa §«ng ph­¬ng häc ------
b¸o c¸o khoa häc Kinh kÞch - nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc trung hoa Lêi nãi ®Çu Trung Quèc lµ n­íc cã nÒn v¨n minh cæ x­a ph­¬ng §«ng. D©n téc Trung Hoa tr¶i qua mÊy ngh×n n¨m t«i luyÖn vµ hoµ hîp, kÕt tô vµ ph¸t triÓn ®· thu hót ®­îc mu«n ph­¬ng mµ l¹i cã phong th¸i ®éc ®¸o, h×nh thµnh nªn nÒn v¨n ho¸ Trung Hoa rùc rì mu«n mµu, ®a nguyªn nhÊt thÓ, réng lín s©u l¾ng mµ l¹i méc m¹c t­¬i ®Ñp. Nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ Trung Quèc mµ kh«ng lËt l¹i t×m hiÓu c¸c lo¹i h×nh hÝ khóc, ®Æc biÖt lµ Kinh kÞch th× qu¶ lµ mét thiÕu sãt lín. Bëi lÏ Kinh kÞch lµ mét lo¹i h×nh ®Ñp tréi, rÊt ®éc ®¸o cña Trung Hoa. Tuy cã lÞch sö ra ®êi vµ ph¸t triÓn ch­a dµi (kho¶ng 200 n¨m) nh­ng Kinh kÞch ®· ®i vµo ®êi sèng t©m hån cña ng­êi Trung Quèc nãi chung, ng­êi B¾c Kinh nãi riªng nh­ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu. Kinh kÞch lµ mét lo¹i h×nh kÞch chñng tiªu biÓu nhÊt trong nghÖ thuËt hÝ khóc Trung Quèc nªn thu hót ®­îc rÊt nhiÒu sù quan t©m cña c¸c nhµ nghiªn cøu. C¸c häc gi¶ Trung Quèc cã tiÕng nghiªn cøu vÒ Kinh kÞch cã thÓ kÓ ®Õn nh­: Lý HiÓu, Ch­¬ng Di Hoµ, Hå Hång Kh¸nh… ë ViÖt Nam, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Kinh kÞch kh«ng nhiÒu. C¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam hÇu nh­ ®Æt Kinh kÞch vµo trong hÖ thèng nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ Trung Hoa nªn nh÷ng dßng viÕt vÒ Kinh kÞch chØ lµ nh÷ng nÐt ph¸c th¶o l­ít qua, c¸c th«ng tin ®­îc ®­a ra nhá lÎ vµ bÞ ph©n t¸n. Do vËy trªn c¬ së nghiªn cøu, tham kh¶o c¸c tµi liÖu, c¸c t¸c phÈm ®iÖn ¶nh cã liªn quan, tËp hîp bæ sung th«ng tin vµ ®i s©u nghiªn cøu h¬n mét chót lµ viÖc lµm hÕt søc cÇn thiÕt. Trong khu«n khæ cña mét b¸o c¸o khoa häc, bµi viÕt sÏ cè g¾ng cung cÊp nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n, nh÷ng th«ng tin ®Çy ®ñ, chi tiÕt nhÊt, tõ ®ã t¹o nªn c¸i nh×n ®óng ®¾n, toµn diÖn, s©u s¾c h¬n vÒ nghÖ thuËt Kinh kÞch cña ®Êt n­íc cã nÒn v¨n ho¸ - v¨n minh lín bËc nhÊt thÕ giíi. Ch­¬ng I LÞch sö h×nh thµnh – ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña Kinh kÞch 1.Kinh kÞch buæi ®Çu trong c¸i n«i hÝ khóc. Kinh kÞch trÇm m×nh trong hÝ khóc Trung Quèc mét thêi gian rÊt dµi. HÝ khóc Trung Quèc manh nha tõ rÊt l©u ®êi, v­ît qua hai giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö, chÝn muåi ë ®êi Tèng, Kim, Nguyªn vµ në ré vµo thêi hËu k× cña chÕ ®é phong kiÕn Trung Quèc. HÝ khóc Trung Quèc cã khëi nguån xa x­a tõ ca móa cæ ®¹i, thÇy mo cã vÞ trÝ ®Æc biÖt. §Õn thêi k× Xu©n Thu (722 – 481 tr­íc C«ng Nguyªn) mét lo¹t nh©n vËt mang tªn “linh ­u” ®­îc t¸ch ra tõ thÇy mo, ®­îc phôc vô bªn c¹nh vua chóa. NghÖ thuËt pha trß, kh«i hµi thêi k× nµy ®· ¶nh h­ëng s©u s¾c ®Õn hÝ khóc vÒ sau. §Õn thêi H¸n, “b¸ch hÝ” ®­îc coi lµ h×nh hµi ban ®Çu cña hÝ khóc Trung Quèc. Thêi §­êng, cã “h¸t tham qu©n” ®­îc ph¸t triÓn trªn c¬ së “h¸t ­u”. Trong “h¸t tham qu©n” cã mét h×nh thøc biÓu diÔn cè ®Þnh: cã hai vai diÔn t¸ch biÖt h¼n. §©y chÝnh lµ c¬ së h×nh thµnh h×nh thøc “ph©n vai” sau nµy cña hÝ khóc. §Õn thêi Tèng thÕ kØ XII, T¹p kÞch Tèng ra ®êi, héi nhËp nhiÒu thµnh phÇn nghÖ thuËt, h×nh thøc ®a d¹ng, linh ho¹t t¹o nªn h×nh th¸i t­¬ng ®èi hoµn chØnh cña hÝ khóc. Nh÷ng n¨m th¸ng vµng son cña hÝ khóc Trung Quèc b¾t ®Çu tõ ®êi Nguyªn (1279 – 1368). Tr¶i qua ®êi Minh (1368 - 1644) ®Õn ®êi Thanh (1644 - 1911), hÝ khóc Trung Quèc ngµy cµng ph¸t triÓn rùc rì víi sù héi tô nhiÒu lo¹i h×nh hÝ khóc ®a d¹ng, phong phó. H¸t “hoa bé” ra ®êi vµo lóc mµ thÓ lo¹i “C«n khóc” ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ. C«n khóc lµ thÓ lo¹i “nh·” nghÜa lµ chÝnh thèng, cßn “hoa” nghÜa lµ t¹p, gåm c¸c ®iÖu th«ng tôc, d©n d·, bÞ coi lµ phong trµo ph¶n nghÞch chèng l¹i khuynh h­íng “nh· ho¸” cña C«n khóc. Tõ ®ã ng­êi ta mong chê mét lo¹i h×nh hÝ khóc cã thÓ dung hoµ ®­îc c¶ hai yÕu tè “hoa” vµ “nh·”. Trªn c¬ së ®ã, Kinh kÞch ®· g¹n läc, kÕ thõa tÊt c¶ nh÷ng nÐt tinh hoa cña c¸c lo¹i h×nh hÝ khóc kh¸c, ®· hoµ trén gi÷a phong tôc tËp qu¸n d©n gian vµ yÕu tè cung ®×nh ®Ó bøt ph¸ trë thµnh mét lo¹i h×nh riªng cña hÝ khóc Trung Quèc. 2. Mét lo¹i h×nh hÝ khóc ®­îc mÕn mé: Kinh kÞch ra ®êi. Tõ trong c¸i n«i hÝ khóc ®ang në ré, Kinh kÞch b­íc ra mét c¸ch thuËn lîi nh­ng l¹i mang mét d¸ng vÎ míi, ®Ñp tréi h¬n h¼n v× nã kÕ thõa mét c¸ch tËp trung truyÒn thèng lÞch sö l©u ®êi cña hÝ khóc, tÝch luü ®Çy ®Æn c¸c ngãn nghÒ cao siªu. Kinh kÞch næi tiÕng trong lµng nghÖ thuËt thÕ giíi lµ “ca kÞch cña B¾c Kinh”. Nh­ vËy, cã thÓ thÊy ®­îc c¸i n«i ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña Kinh kÞch lµ thñ ®« B¾c Kinh cña Trung Quèc. Kinh kÞch cã tªn gäi cò lµ B× hoµng hÝ, ®Çu thÕ kØ XX, ng­êi Th­îng H¶i gäi lµ Kinh hÝ, ng­êi B¾c Kinh gäi lµ B×nh kÞch. Kinh kÞch ®­îc h×nh thµnh qua diÔn biÕn dÇn dÇn trùc tiÕp trªn c¬ së “Huy ban tiÕn kinh”. N¨m Cµn Long thø 55 (1790), Huy ban - ®oµn kÞch An Huy “Tam Kh¸nh” cña D­¬ng Ch©u ®­îc triÖu vµo kinh diÔn xuÊt mõng lÔ b¸t tuÇn ®¹i ®iÓn cña Cµn Long, ®· nhanh chãng ®éc chiÕm s©n khÊu kinh ®«. Ch¼ng bao l©u, ba ®oµn kÞch An Huy kh¸c lµ “Tø hØ”, “Xu©n ®µi” vµ “Hoµ xu©n” lÇn l­ît vµo kinh. §ã chÝnh lµ sù kiÖn lõng danh trong lÞch sö hÝ khóc Trung Quèc cuèi thÕ kØ XVIII, gäi lµ “Tø ®¹i Huy ban tiÕn kinh”. Sau khi vµo kinh, Huy ban ®· hÊp thu hai lµn kinh, tÇn, ®Æc biÖt lµ ®iÖu TÇn xoang (®iÖu h¸t theo nhÞp mâ). Tõ ®ã ®­a ®Õn sù ra ®êi cña B× hoµng hÝ mµ sau nµy ng­êi B¾c Kinh gäi lµ Kinh kÞch. §Õn n¨m Quang §¹o thø t¸m (1828), c¸c nghÖ sÜ næi danh ë Hå B¾c nh­ V­¬ng Hång Quý, D­ Tam Th¾ng… vµo kinh, mang theo H¸n ®iÖu. H¸n ®iÖu vµo kinh b¾t vµo diÔn xuÊt cña Huy ban, ®­a ®Õn sù kÕt hîp cña hai lµn ®iÖu Huy H¸n. Tõ ®ã, Huy ban trë thµnh g¸nh h¸t chuyªn biÓu diÔn kÞch B× Hoµng, c¾m rÔ n¬i kinh ®«. Tr×nh ®é nghÖ thuËt kÞch B× Hoµng ®­îc n©ng cao nhanh chãng bëi sù thóc ®Èy cña c¸c nghÖ nh©n giái, g©y ®­îc sù thÝch thó trong hoµng thÊt triÒu ®×nh nhµ Thanh. Cuèi thêi Hµm Phong (1851 –1861) c¸c g¸nh h¸t ®­îc ®­a vµo biÓu diÔn trong cung. Mét c¬ quan cã tªn lµ “Thanh b×nh nha” chuyªn qu¶n lý viÖc c¸c g¸nh h¸t ra vµo biÓu diÔn trong cung. Lóc ®Çu míi chØ lµ biÓu diÔn n¬i héi qu¸n trµ lÇu, nay ®­îc vêi vµo cung phôc vô vua chóa vµ tr¨m quan trong triÒu, trong bèi c¶nh ®Æc thï ®ã, Kinh kÞch ®· ®em c¸i “ch©n quª” trong d©n gian hoµ nhËp vµo thó vui trong cung ®×nh, ®ång thêi lµm cho c¸i t×nh ph­¬ng Nam hoµ quyÖn víi c¸i thÇn ph­¬ng B¾c. ChÝnh sù hoµ nhËp ®ã ®· ®­a Kinh kÞch ph¸t triÓn lªn mét kh«ng gian hoµn chØnh vµ thèng nhÊt h¬n. 3. Kinh kÞch lªn ng«i vµ héi tô nh©n tµi. Cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX, Trung Quèc b­íc vµo tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i trong b·o t¸p vµ khãi löa chiÕn tranh. §ã lµ thêi ®¹i biÕn ®éng d÷ déi, quan niÖm hiÖn ®¹i ®· va ch¹m, th©m nhËp vµo v¨n ho¸ truyÒn thèng, khiÕn Kinh kÞch b¾t ®Çu ph¶i cã sù lùa chän míi. Kinh kÞch chÞu ¶nh h­ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp cña kÞch nãi, ®iÖn ¶nh n­íc ngoµi, c¸c nghÖ thuËt ©m nh¹c, mÜ thuËt vµ vò ®¹o ph­¬ng T©y kh¸ râ nÐt. Cuéc c¸ch m¹ng T©n Hîi (1911) ®· chÊm døt sù thèng trÞ cña v­¬ng triÒu phong kiÕn tån t¹i h¬n 2000 n¨m. Quan niÖm d©n chñ hiÖn ®¹i lµm thay ®æi c¸i nh×n coi khinh “con h¸t” l©u nay. ChÝnh phñ Quèc d©n cã nh÷ng biÖn ph¸p tuyªn truyÒn vÒ hÝ khóc, tõ ®ã t¹o ®µ cho nghÖ thuËt Kinh kÞch ph¸t triÓn, lan to¶ ra c¶ n­íc vµ trë thµnh “Quèc kÞch”. Do sù kh¸c nhau cña m«i tr­êng v¨n hãa khu vùc vµ sù biÕn ®æi cña bèi c¶nh nh©n v¨n, Kinh kÞch ®· h×nh thµnh hai tr­êng ph¸i lín: Kinh ph¸i vµ H¶i ph¸i. Kinh ph¸i, trung t©m lµ B¾c Kinh, ®· kÝnh cÈn gi÷ v÷ng nh÷ng chuÈm mùc lÞch sö cña nghÖ thuËt Kinh kÞch, nhÊn m¹nh kÕ thõa nhiÒu h¬n ph¸t triÓn, s¸ng t¹o c¸i míi. Cßn Kinh kÞch H¶i ph¸i mµ ®Êt ph¸t tÝch lµ Th­îng H¶i th× chó träng c¸ch t©n nghÖ thuËt, t¸o b¹o hÊp thu vµ häc hái c¸c h×nh thøc biÓu diÔn nghÖ thuËt, ®· dµy c«ng t×m kiÕm c¸ch ph¶n ¸nh g­¬ng mÆt thêi ®¹i vµ theo ®uæi hiÖu qu¶ kinh tÕ th­¬ng nghiÖp. Th­îng H¶i lµ n¬i gÆp gì v¨n ho¸ §«ng T©y sím nhÊt Trung Quèc vµ lµ mét thµnh phè bu«n b¸n míi næi lªn, nh©n tè t­ b¶n chñ nghÜa t­¬ng ®èi ph¸t ®¹t, thÞ d©n dÔ tiÕp thu ¶nh h­ëng cña v¨n ho¸ ph­¬ng T©y. Kh¸n gi¶ kh«ng cßn tho¶ m·n víi kiÓu “nghe h¸t” theo ®óng qui cñ mµ mong ®­îc th­ëng thøc nh÷ng trß r«m r¶, t©n k× thêi th­îng. §Ó thÝch øng víi dßng ch¶y thêi ®¹i vµ t©m lý d©n ®« thÞ, Kinh kÞch H¶i ph¸i ®· ph¸ vì khu«n mÉu cò, m¹nh d¹n c¸ch t©n, thu n¹p c¸i míi, nhÊn m¹nh ®Õn sù thÈm mÜ ®« thÞ ho¸. VÒ ®Ò tµi, hä s¸ng t¹o ra c¸c vë thêi trang hÝ (hÝ kÞch hiÖn ®¹i) ph¶n ¸nh cuéc sèng hiÖn thùc trong vµ ngoµi n­íc. VÒ h×nh thøc thÓ hiÖn, H¶i ph¸i ®· häc tËp tham kh¶o nhiÒu thñ ph¸p tat thùc chñ nghÜa cña kÞch nãi vµ ®iÖn ¶nh, lµm giµu thªm lèi biÓu diÔn sinh ho¹t ho¸. Sù chung sèng vµ ph¸t triÓn cña hai ph¸i Kinh – H¶i ®· dÉn ®Õn mét thêi k× phån vinh cña Kinh kÞch. Sù phån vinh Êy cßn thÓ hiÖn tËp trung ë viÖc xuÊt hiÖn hµng lo¹t c¸c nghÖ sÜ tªn tuæi. Tõ ®Çu thêi k× D©n Quèc ®Õn nh÷ng n¨m 30, 40, trong Kinh kÞch ®· xuÊt hiÖn hµng lo¹t nh©n tµi. Trong ®ã tiªu biÓu lµ bèn diÔn viªn Kinh kÞch cã bÒ dµy kinh nghiÖm, biÕt thÓ hiÖn phong c¸ch tr­êng ph¸i trong nghÖ thuËt h¸t, gäi lµ “bèn danh kÐp lín”, ®ã lµ: Mai Lan Ph­¬ng (1894 - 1961), Th­îng TiÓu V©n (1900 - 1976), Tr×nh Nghiªn Thu, TuÇn HuÖ Sinh (1900 - 1968). Mai, Th­îng, Tr×nh, TuÇn, mçi ng­êi hïng cø mét s©n khÊu, giäng h¸t ®¹t tr×nh ®é ®iªu luyÖn víi phong c¸ch biÓu diÔn ®éc ®¸o, h×nh thµnh c¸c tr­êng ph¸i kh¸c nhau. Víi Kinh kÞch tr­êng ph¸i Th­îng H¶i, nh©n vËt tiªu biÓu lªn s©n khÊu biÓu diÔn h¸t kÞch tõ lóc míi b¶y tuæi, víi nghÖ danh “thÊt linh ®ång” næi tiÕng kh¾p vïng nam b¾c Tr­êng Giang, ®ã lµ Chu TÝn Ph­¬ng (1895 - 1975). ¤ng cã phong c¸ch biÓu diÔn nghÖ thuËt tù nhiªn, ch©n thùc, tuú høng øng t¸c. H×nh t­îng nghÖ thuËt mµ «ng t¹o dùng cã x­¬ng, cã thÞt khiÕn ng­êi xem khã quªn. 4. Kinh kÞch nh÷ng thËp kØ 50, 60, 70 B­íc vµo nh÷ng n¨m 50, cïng víi chÕ ®é x· héi míi ®­îc x¸c lËp toµn diÖn, Kinh kÞch còng nh­ c¸c lo¹i h×nh hÝ khóc kh¸c, c¸c ®oµn biÓu diÔn, c¸c g¸nh h¸t, c¸c nghÖ nh©n ®­îc quy tô trong ngµnh qu¶n lý v¨n ho¸ cña chÝnh phñ. C¸c tiÕt môc, vë diÔn ®­îc chÊp nhËn theo sù chØ ®¹o mét c¸ch cã tæ chøc vµ kÕ ho¹ch. Nhµ n­íc nªu cao ph­¬ng ch©m s¸ng t¸c v¨n nghÖ lµ ®ång lo¹t thùc hiÖn “chØnh lý c¶i biªn kÞch truyÒn thèng, s¸ng t¸c míi kÞch lÞch sö vµ kÞch hiÖn ®¹i” 1. §øng tr­íc t×nh h×nh hµng ngµn, hµng v¹n vë kÞch truyÒn thèng cã kh¶ n¨ng bÞ thÊt truyÒn, mét sè nhµ so¹n kÞch cã tr×nh ®é v¨n ho¸ cao kÕt hîp víi nghÖ nh©n ®· kiªn tr× viÖc khai th¸c vµ chØnh lý ®èi víi mét sè tiÕt môc truyÒn thèng vµ ®· ®­a tíi mét kÕt qu¶ to lín, ®ã lµ sù në ré cña c¸c vë Kinh kÞch theo xu h­íng nµy. B­íc vµo nöa cuèi thËp kØ 60 cña thÕ kØ XX, ®Êt n­íc Trung Quèc sôc s«i trong cuéc ®¹i c¸ch m¹ng v¨n ho¸ kÐo dµi m­êi n¨m (1966 - 1976). Chñ tr­¬ng cña cuéc c¸ch m¹ng v¨n hãa nµy lµ “xo¸ bá bèn c¸i cò”: t­ t­ëng cò, v¨n ho¸ cò, phong tôc cò, tËp qu¸n cò. Kinh kÞch còng cïng chung sè phËn víi c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ t­ t­ëng cò, n»m trong chñ tr­¬ng “xo¸ bá” Êy. C¸c g¸nh h¸t bÞ gi¶i t¸n, trang phôc, dông cô ®å nghÒ biÓu diÔn bÞ ®èt ph¸, diÔn viªn Kinh kÞch, nhµ so¹n Kinh kÞch bÞ phª ®Êu. Bèi c¶nh ®Æc biÖt lóc Êy ®­a Kinh kÞch vµo giÊc ngñ dµi suèt m­êi n¨m. 5. Kinh kÞch tõ thËp kØ 80 ®Õn nay. Cuéc c¶i c¸ch më cöa cña §Æng TiÓu B×nh ®· më ra cho Trung Quèc mét ch©n trêi ph¸t triÓn míi. Kinh kÞch sèng trong mét giai ®o¹n lÞch sö míi còng nhê ®ã mµ håi sinh víi g­¬ng mÆt vµ d¸ng vÎ míi. Trªn s©n khÊu Kinh kÞch thêi k× nµy, nh÷ng vë kÞch lÊy ®Ò tµi lÞch sö míi chiÕm mét tØ lÖ rÊt lín. Nh­ng tõ t«n chØ v¨n häc ®Õn h×nh thøc t¶ thuËt ®· kh¸c xa víi c¸ch nãi x­a cña tiÒn bèi. Vë diÔn kh«ng cßn bã hÑp trong c¸ch t­êng thuËt tÎ nh¹t, kh«ng nh»m môc ®Ých tho¶ m·n quan ®iÓm lÞch sö ®¬n thuÇn “®i t×m dÊu vÕt cña mét d©n téc, ®i t×m sù h­ng vong cña mét v­¬ng triÒn”2 mµ ®em sù biÕn thiªn cña x· héi, c¸i bÝ mËt cña ®êi ng­êi hoµ quyÖn cïng trêi ®Êt ®Ó råi xem xÐt gi¶i thÝch c¸i ®Ñp cña b¶n th©n loµi ng­êi b»ng c¸i ®Çu triÕt lý vµ con m¾t nhµ th¬. Sau nh÷ng n¨m 80, kÕt hîp tÝnh triÕt lý trong lÞch sö víi sù rung ®éng m¹nh mÏ trong chñ ®Ò s¸ng t¸c, thuËt l¹i sù kiÖn lÞch sö mµ mäi ng­êi ®Òu biÕt, x©y dùng l¹i nh÷ng nh©n vËt lÞch sö mµ mäi ng­êi quen thuéc lµ khuynh h­íng s¸ng t¸c míi cña Kinh kÞch thêi k× nµy. Ngµy nay, x· héi Trung Quèc ®ang ph¸t triÓn m¹nh nh­ vò b·o, c¸c ph­¬ng tiÖn th«ng tin vµ h×nh thøc gi¶i trÝ bïng næ, Kinh kÞch còng nh­ c¸c lo¹i h×nh v¨n hãa truyÒn thèng d­êng nh­ bÞ l·ng quªn. Ng­êi Trung Quèc, ®Æc biÖt lµ giíi trÎ kh«ng cßn thó vui “xem h¸t” nh­ x­a. Kinh kÞch - mét lo¹i h×nh hÝ khóc ph¸t triÓn rùc rì, ngêi s¸ng mét thêi - lïi vµo hµng ngò nghÖ thuËt truyÒn thèng cÇn ®­îc b¶o tån cña v¨n ho¸ d©n téc. ChÝnh phñ Trung Quèc cã nhiÒu biÖn ph¸p ®Ó b¶o l­u lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy, nh­ tæ chøc c¸c buæi l­u diÔn Kinh kÞch ë Trung Quèc ®¹i lôc, ë §µi Loan, ë Hång K«ng….Tuy kh«ng th­êng xuyªn nh­ng còng ®ñ ®Ó x¸c lËp vÞ trÝ tån t¹i cña Kinh kÞch trong x· héi hiÖn ®¹i Trung Quèc vµ gãp phÇn lay ®éng t©m thøc giíi trÎ vÒ nÒn v¨n ho¸ truyÒn thèng ®a d¹ng, ®Æc s¾c. Ch­¬ng II Vai diÔn trong Kinh kÞch. 1. Ph©n vai trªn s©n khÊu Kinh kÞch. C¸c nh©n vËt xuÊt hiÖn trªn s©n khÊu Kinh kÞch, c¨n cø vµo thuéc tÝnh tù nhiªn (tuæi t¸c, giíi tÝnh), thuéc tÝnh x· héi (nghÒ nghiÖp, tÝnh c¸ch, khÝ chÊt), n¨ng khiÕu kü thuËt, phong c¸ch biÓu diÔn, dùa vµo trang phôc, ho¸ trang vµ sù biÓu diÔn ®­îc c­êng ®iÖu vÒ nghÖ thuËt råi tæng hîp ph©n lo¹i chia thµnh c¸c vai diÔn kh¸c nhau gäi lµ ph©n vai. Kinh kÞch ngay tõ buæi ®Çu h×nh thµnh ®· ®i vµo cung ®×nh, nªn sù ph¸t triÓn nghÖ thuËt kh«ng gièng nh­ c¸c hÝ khóc ®Þa ph­¬ng. LÜnh vùc ®êi sèng ®ßi hái nã ph¶i biÓu hiÖn réng h¬n, lo¹i h×nh nh©n vËt x©y dùng ph¶i nhiÒu h¬n, hoµn chØnh vµ toµn diÖn h¬n. §Æc tr­ng nµy còng ph¶n ¸nh trong viÖc ph©n c«ng c¸c nh©n vËt thµnh nh÷ng nhãm nghÒ diÔn. ChÕ ®é nhãm nghÒ cña Kinh kÞch x­a kia cã ng­êi nãi lµ 10 nhãm hay 7 nhãm nh­ng hiÖn nay th­êng cã 4 lo¹i h×nh c¬ b¶n: Sinh, §¸n, TÞnh, Söu. Mçi lo¹i h×nh nµy l¹i chia nhiÒu ph©n chi, d­íi ph©n chi l¹i cã c¸c môc nhá, mçi lo¹i cã nh©n vËt diÔn vµ ®Æc s¾c biÓu diÔn c¬ b¶n cña nã. 1.1. Vai sinh: Vai sinh lµ kÐp chÝnh trong vë diÔn. Ng­êi ®¶m nhiÖn vai nµy lµ nam giíi. Dùa theo tuæi t¸c, nh©n th©n cña c¸c nh©n vËt trong vë diÔn l¹i chia ph©n vai nµy theo nhiÒu ph©n chi nh­: l·o sinh, tiÓu sinh, vâ sinh ®Òu mang ®Æc ®iÓm riªng trong biÓu diÔn. L·o sinh lµ mét chi trong vai sinh. L·o sinh th­êng mang r©u gi¶ nªn cßn gäi lµ kÐp r©u, ®ãng nh©n vËt nam giíi ë tuæi trung niªn hoÆc tuæi giµ. L·o sinh th­êng lµ nh©n vËt chÝnh diÖn, tÝnh c¸ch ngay th¼ng c­¬ng nghÞ. Vai diÔn nµy nÆng vÒ h¸t b»ng giäng thËt, ®éng t¸c trong t¹o h×nh th­êng trang träng, ®µng hoµng. TiÓu sinh lµ mét chi trong vai sinh. Tr¸i víi l·o sinh, tiÓu sinh ®ãng vai nam giíi trÎ, kh«ng mang r©u gi¶. TiÓu sinh h¸t b»ng giäng gi¶ lµ chÝnh ®«i khi kÕt hîp gi÷a giäng gi¶ vµ giäng thËt. Vâ sinh chuyªn ®ãng vai nam giíi ë tuæi thanh niªn, trung niªn giái vâ. Vâ sinh l¹i chia lµm hai lo¹i: Vâ sinh t­íng vµ vâ sinh sü tèt. Vâ sinh t­íng nai nÞt gän gµng, ®Çu ®éi mò gi¸p, ch©n ®i hia ®Õ dµy, sö dông binh khÝ c¸n dµi, khi biÓu diÔn ph¶i thÓ hiÖn ®­îc c¸i ®Ñp cña ngãn vâ, thÓ hiÖn sù trÇm tÜnh, ch¾c ch¾n, phong ®é cña vÞ ®¹i t­íng vµ khÝ ph¸ch cña ng­êi anh hïng. Vâ sinh sü tèt th­êng sö dông binh khÝ gän nhÑ, khi biÓu diÔn thiªn vÒ ®éng t¸c nhµo lén nhanh nhÑn, dòng c¶m. Tùu chung l¹i, vai sinh lµ kÐp chÝnh ®ãng c¸c vai «ng cô giµ, c¸c chµng th­ sinh, quan v¨n, quan vâ, chuyªn thÓ hiÖn tÝnh c¸ch tèt, m¹nh mÏ. 1.2. Vai ®¸n Vai ®¸n lµ tªn gäi chung cho c¸c vai n÷. C¸c diÔn viªn thñ vai c¸c quý bµ ®¸ng kÝnh hay nh÷ng tè n÷ yÓu ®iÖu dÔ th­¬ng…. Vai ®¸n còng ®­îc dùa trªn tuæi t¸c, tÝnh c¸ch, nh©n th©n cña nh©n vËt mµ chia thµnh c¸c vai: thanh y, hoa ®¸n, l·o ®¸n, ®ao m· ®¸n. Thanh y lµ tªn gäi chung cho c¸c vai chÝnh trong lo¹i h×nh vai ®¸n. Th­êng lµ c¸c vai phô n÷ nhµn nh·, phô n÷ trung niªn quý ph¸i. Khi biÓu diÔn thiªn vÒ kü thuËt h¸t, tho¹i lêi theo vÇn ®iÖu. Vai nµy khi diÔn th­êng kho¸c ¸o choµng xanh nªn gäi lµ “thanh y”. Hoa ®¸n lµ c¸c vai n÷ ë tuæi thanh niªn, tÝnh t×nh xëi lëi, ho¹t b¸t hoÆc phãng ®·ng. L·o ®¸n lµ c¸c vai n÷ ë tuæi giµ. Khi tho¹i sö dông giäng thËt, khi h¸t sö dông giäng gÇn gièng l·o sinh nh­ng mang sù uyÓn chuyÓn cña n÷ giíi. §ao m· ®¸n lµ mét chi cña vai ®¸n, th­êng ®ãng vai n÷ giái vâ nghÖ. Dùa theo nh©n th©n vµ kü thuËt biÓu diÔn cña nh©n vËt, ®ao m· ®¸n cßn chia lµm hai lo¹i: lo¹i thø nhÊt nai nÞt gän gµng, c­ìi ngùa, sö dông binh khÝ c¸n dµi, nÆng vÒ kü thuËt th©n h×nh, t­ thÕ; lo¹i thø hai mÆc quÇn ¸o chÏn, nÆng vÒ biÓu diÔn nhµo lén, hay ®ãng vai quû thÇn. 1.3. Vai tÞnh Vai tÞnh lµ mét trong nh÷ng lo¹i h×nh ph©n vai chÝnh cña s©n khÊu Kinh kÞch. C¸c vai tÞnh cã khu«n mÆt ®­îc ho¸ trang b»ng nhiÒu mµu s¾c víi c¸c kiÓu hoa v¨n t¹o thµnh mÆt n¹ næi bËt cña nam diÔn viªn cã tÝnh c¸ch, phong th¸i, t­íng m¹o kh¸c th­êng nh­ ngay th¼ng ngang tµng, nãng n¶y hay nham hiÓm, ®éc ¸c hoÆc lç m·ng nh­ng thËt thµ. Khi biÓu diÔn, vai tÞnh ph¶i cã tiÕng h¸t trÇm vang, ®éng t¸c ®µng hoµng, døt kho¸t, chuyÓn giäng râ nÐt t¹o nªn tÝnh c¸ch ®éc ®¸o trªn s©n khÊu Kinh kÞch. Vai tÞnh cã nhiÒu chi nhá. TÞnh chÝnh lµ mét chi trong ph©n vai tÞnh. Trong c¸c vë diÔn, ®©y lµ nh©n vËt cã ®Þa vÞ cao sang trong x· héi, phÇn lín lµ mÖnh quan triÒu ®×nh, cö chØ ®Ünh ®¹c, phong th¸i ung dung, ®éng t¸c biÓu diÔn m¹nh mÏ, døt kho¸t. Phã tÞnh lµ mét chi trong ph©n vai tÞnh. Phã tÞnh phÇn lín lµ c¸c vai ®ãng nh©n vËt chÝnh diÖn, dòng m·nh, hµo phãng. Vâ tÞnh lµ mét chi trong ph©n vai tÞnh. §©y lµ ph©n vai thiªn vÒ ®¸nh ®Êm, lÊy ®éng t¸c ng·, vå, nhoµi lµm chÝnh, kh«ng nÆng vÒ h¸t ®äc. TÞnh mao còng lµ mét chi trong ph©n vai tÞnh. Vai tÞnh mao th­êng t¹o h×nh b»ng c¸ch ®én ngùc, ®én m«ng, d¸ng dÊp kú côc nÆng nÒ, khi móa thÓ h×nh th« kÖch nh­ng hay lµm d¸ng lµm ®iÖu. 1.4. Vai söu Vai söu lµ mét trong lo¹i h×nh ph©n vai chñ yÕu trong biÓu diÔn Kinh kÞch, ®ãng vai hµi. Tr­íc ®©y trong vai söu, nh©n vËt ®­îc ®ãng kh¸ ®a d¹ng, nh­ng ®Õn thêi cËn ®¹i vai söu th­êng lµ nh÷ng anh hÒ. Trong biÓu diÔn, vai söu kh«ng nÆng vÒ h¸t mµ tho¹i lµ chÝnh víi lêi nãi râ, thanh, l­u lo¸t. Vai söu ®­îc chia lµm hai chi lín: söu v¨n vµ söu vâ. Söu v¨n lµ mét chi cña vai söu. Nh©n vËt ®­îc s¾m vai rÊt réng ngo¹i trõ vai söu ®¸nh vâ ra, söu v¨n ®ãng tÊt c¶ c¸c vai hÒ. Söu vâ lµ mét chi cña vai söu. §©y lµ c¸c nh©n vËt hãm hØnh, nhanh nh¹y, måm mÐp mau m¾n, lêi tho¹i râ ch÷, giäng thanh, ®éng t¸c nhanh nh¹y, khoÎ m¹nh, giái vâ c«ng. ViÖc ph©n c«ng c¸c nh©n vËt thµnh nh÷ng nhãm nghÒ diÔn lµ mét nÐt rÊt ®Æc s¾c cña Kinh kÞch. Nhãm nghÒ võa lµ lo¹i h×nh nh©n vËt ®­îc nghÖ thuËt ho¸ chuÈn mùc trong biÓu diÔn mang s¾c th¸i tÝnh c¸ch nhÊt ®Þnh. C¸c nhãm nghÒ dÉu cã mét lo¹t chuÈn mùc, song diÔn viªn cã thÓ giái mét nhãm, ®ång thêi kiªm tËp c¸c nhãm kh¸c, cã thÓ xuÊt ph¸t tõ nh©n vËt mµ phèi hîp hoµ quyÖn víi c¸c nhãm kh¸c ®Ó biÓu hiÖn nh©n vËt ®­îc tèt h¬n, nh­ kÕt hîp “vâ tÞnh” víi “vâ sinh” ®Ó s¸ng t¹o “vâ sinh vÏ mÆt”, hoµ quyÖn “thanh y”, “hoa ®¸n”, “®ao m· ®¸n” ®Ó s¸ng t¹o ra “hoa sam”… khiÕn nh©n vËt xÐ rµo tõ nhãm nghÒ nµy sang nhãm nghÒ kh¸c, lµm giµu thªm nghÖ thuËt nhãm nghÒ cña Kinh kÞch. 2. NghÖ thuËt ho¸ trang c¸c vai kÞch 2.1. Trang phôc cña c¸c vai diÔn. Trang phôc Kinh kÞch lµ kÕt qu¶ tÝch luü qua nhiÒu thÕ hÖ vë diÔn. Trang phôc cña Kinh kÞch dùa vµo trang phôc ®êi Minh, tham ch­íc thªm chÕ ®é trang phôc ®êi §­êng, Tèng, Nguyªn, Thanh ch¼ng nh÷ng l¹ m¾t mü quan, nghiªm trang ch÷ng ch¹c, mµ chñng lo¹i phong phó, nhiÒu tªn nhiÒu kiÓu, thuéc h¹ng hiÕm cã trong hÝ kÞch thÕ giíi. Trang phôc ®­îc trang trÝ rÊt ®Ñp, thªu kim tuyÕn ngò s¾c, hoa v¨n vµ mµu s¾c thªu ®­îc ®Þnh râ tuú theo nh©n th©n, cÊp bËc cña nh©n vËt. Y phôc bªn v¨n th× cã: m·ng, tøc m·ng bµo, lÔ phôc ®¹i thÇn thêi Minh – Thanh, cã thªu h×nh con m·ng xµ b»ng kim tuyÕn; bÞ lµ lo¹i trang phôc kho¸c vai che l­ng quÊn cæ; quan y, kh¸i s­ëng lµ kiÓu ¸o choµng lµm b»ng l«ng chim, hai tay cã thªm mét ®o¹n èng dµi, mÒm, mµu tr¾ng; ¸o chÊp tö (¸o nhiÒu nÕp gÊp); phó quý y (¸o phó quý); nam hoa b× lµ kiÓu ¸o chïng, cµi khuy gi÷a, lµ trang phôc cña vai nam trÎ nho nh·, phong l­u; n÷ hoa b× lµ kiÓu ¸o chïng, cµi khuy gi÷a song hai tay cã thªm mét ®o¹n èng rÊt dµi, mÒm, mµu tr¾ng, lµ trang phôc cña c¸c vai n÷ trÎ th­ít tha… Y