Luận án Nghiên cứu vấn đềphát triển bền vững công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN –––––––––––––––––– NGUYỄN HẢI BẮC NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội - 2010 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ––––––––––––––––– NGUYỄN HẢI BẮC NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế Công nghiệp Mã số: 62.31.09.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS Vũ Phán 2. TS.Dương Đình Giám Hà Nội - 2010 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của tôi; các thông tin, số liệu, kết quả nêu trong Luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết quả nghiên cứu của Luận án chưa từng được công bố trong bất cứ một công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả Luận án Nguyễn Hải Bắc iii MỤC LỤC MỤC LỤC ...........................................................................................................................iii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU .......................................................................................vi U DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ..........................................................................................viii DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC............................................................................................ix DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.....................................................................................x MỞ ĐẦU ............................................................................................................................1 U Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP .........................................................................9 1.1. PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP.........9 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản......................................................................................9 1.1.2. Mối quan hệ giữa phát triển bền vững và tăng trưởng kinh tế...........................19 1.1.3. Tiến trình thể chế hoá cơ chế, chính sách về phát triển bền vững ở Việt Nam .27 1.2. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP ..........30 1.2.1. Duy trì tăng trưởng công nghiệp nhanh và ổn định trong dài hạn .....................30 1.2.2. Thực hiện quá trình công nghiệp hóa sạch ........................................................31 1.2.3. Tổ chức không gian lãnh thổ và phân bố công nghiệp hợp lý ...........................34 1.2.4. Đảm bảo và nâng cao trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp.............................35 1.2.5. Khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm, bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên..........................................................................................................36 1.3. TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP..................39 1.3.1. Tăng trưởng bền vững........................................................................................39 1.3.2. Doanh nghiệp bền vững .....................................................................................43 1.3.3. Tổ chức không gian lãnh thổ và phân bố công nghiệp ......................................47 1.4. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TẠI ĐỊA PHƯƠNG ...................................................................49 1.4.1. Nhóm nhân tố về điều kiện tự nhiên ..................................................................49 1.4.2. Nhóm nhân tố về dân số và nguồn nhân lực ......................................................52 1.4.3. Nhóm nhân tố về kinh tế - xã hội.......................................................................52 1.5. NHỮNG KINH NGHIỆM VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRÊN THẾ GIỚI VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM. ..........................................................................57 iv 1.5.1. Chiến lược phát triển bền vững của Nhật Bản...................................................57 1.5.2. Chiến lược phát triển bền vững của Trung Quốc...............................................62 1.5.3. Chương trình hành động phát triển bền vững của NewZealand ........................66 1.5.4. Bài học cho Việt Nam........................................................................................67 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 ..................................................................................................69 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN GIAI ĐOẠN 2001-2008............70 2.1. SƠ LƯỢC VỀ TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN .............................................................70 2.1.1. Vài nét về con đường phát triển công nghiệp tỉnh Thái Nguyên .......................70 2.1.2. Cơ sở vật chất kỹ thuật và kết quả hoạt động của ngành công nghiệp ..............70 2.2. CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN .................................76 2.2.1. Nhóm nhân tố về điều kiện tự nhiên ..................................................................76 2.2.2. Nhóm nhân tố về dân số và nguồn nhân lực ......................................................80 2.2.3. Nhóm nhân tố về kinh tế - xã hội.......................................................................81 2.3. PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN .............................................................86 2.3.1. Tăng trưởng bền vững........................................................................................87 2.3.2. Doanh nghiệp bền vững .....................................................................................99 2.3.3. Tổ chức không gian lãnh thổ và phân bố công nghiệp ....................................111 2.4. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN ...........................................................119 2.4.1. Những tiềm năng, lợi thế và cơ hội phát triển của Thái Nguyên.....................119 2.4.2. Những khó khăn và thách thức đặt ra cho Thái Nguyên trong thời gian tới ...121 2.4.3. Đánh giá chung về tình hình phát triển bền vững công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong thời gian qua..............................................................125 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 ................................................................................................127 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN .....................128 3.1. QUAN ĐIỂM VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN ...............................128 3.1.1. Quan điểm phát triển........................................................................................128 3.1.2. Định hướng phát triển ......................................................................................129 v 3.2. CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH THÁI NGUYÊN ...............................130 3.2.1. Lựa chọn ngành công nghiệp ưu tiên, công nghiệp mũi nhọn và phát triển công nghiệp phụ trợ. ........................................................................................130 3.2.2. Điều chỉnh phân bố công nghiệp, xây dựng và phát triển đồng bộ các khu công nghiệp. ..............................................................................................140 3.2.3. Thực hiện chính sách phòng ngừa, bảo vệ môi trường trong công nghiệp và phát triển công nghiệp môi trường ..............................................................144 3.2.4. Xử lý triệt để các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng ......................151 3.2.5. Thực hiện tốt mối liên kết, hợp tác với các địa phương lân cận và cả nước, đặc biệt là với Hà Nội nhằm mục tiêu phát triển bền vững .............................159 3.2.6. Nâng cao vai trò quản lý nhà nước, có chính sách hỗ trợ các doanh nghiệp nhằm phát triển công nghiệp theo hướng bền vững.........................................161 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ................................................................................................163 KẾT LUẬN.......................................................................................................................164 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................166 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU .....................................................173 U PHỤ LỤC ........................................................................................................................174 vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2. 1: Số lượng cơ sở sản xuất công nghiệp theo ngành công nghiệp giai đoạn 2004-2008 .......................................................................................71 Bảng 2. 2: Số lượng lao động làm việc trong các cơ sở sản xuất công nghiệp giai đoạn 2004-2008 .......................................................................................72 Bảng 2. 3: Giá trị còn lại tài sản cố định và đầu tư tài chính dài hạn của các doanh nghiệp công nghiệp giai đoạn 2004-2008............................................72 Bảng 2. 4: Vốn sản xuất kinh doanh bình quân năm của các doanh nghiệp công nghiệp giai đoạn 2004-2008 ..................................................................73 Bảng 2. 5: Giá trị sản xuất công nghiệp Thái Nguyên giai đoạn 2004-2008 ...................74 Bảng 2. 6: Doanh thu từ hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp công nghiệp giai đoạn 2004-2008 ..................................................................74 Bảng 2. 7: Lợi nhuận từ hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp công nghiệp giai đoạn 2004-2008 ..................................................................75 Bảng 2. 8: Tổng vốn đầu tư toàn xã hội giai đoạn 2004-2008 .........................................84 Bảng 2. 9: Tốc độ tăng trưởng công nghiệp Thái Nguyên theo ngành công nghiệp giai đoạn 2001-2008 .......................................................................................87 Bảng 2. 10: So sánh tốc độ tăng trưởng công nghiệp và kinh tế tỉnh Thái Nguyên với cả nước giai đoạn 2001-2008 ...................................................................88 Bảng 2. 11: Giá trị gia tăng và tỷ lệ VA/GO ngành công nghiệp Thái Nguyên giai đoạn 2001-2008 .......................................................................................89 Bảng 2. 12: Cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2001-2008 ..................................93 Bảng 2. 13: Cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp Thái Nguyên theo ngành công nghiệp giai đoạn 2001-2008 .......................................................................................95 Bảng 2. 14: Tỷ trọng giá trị sản xuất công nghiệp các lĩnh vực chủ yếu giai đoạn 2001-2008 .......................................................................................97 Bảng 2. 15: Cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp theo thành phần kinh tế giai đoạn 2001-2008 .......................................................................................98 Bảng 2. 16: Công nghệ sản xuất và tác động đến môi trường của các doanh nghiệp công nghiệp...................................................................................................100 Bảng 2. 17: Một số sản phẩm chủ yếu của công nghiệp Thái Nguyên năm 2008............107 Bảng 2. 18: Tình hình tạo việc làm cho người lao động của tỉnh Thái Nguyên...............108 vii Bảng 2. 19: Tình hình lao động và thu nhập của các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ..........................................................................................109 Bảng 2. 20: Giá trị sản xuất công nghiệp theo địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2004-2008 .....................................................................................114 Bảng 2. 21: Danh sách các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên...................115 Bảng 2. 22: Danh sách các cụm công nghiệp đi vào hoạt động trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ..........................................................................................117 Bảng 3. 1: Danh mục và cơ cấu các ngành công nghiệp chủ yếu của Thái Nguyên giai đoạn 2010-2020 .....................................................................................132 Bảng 3. 2: Mục tiêu phát triển công nghiệp cơ khí chế tạo, lắp ráp, gia công kim loại của Thái Nguyên đến năm 2020 ...................................................................134 Bảng 3. 3: Mục tiêu phát triển công nghiệp chế biến nông sản, thực phẩm, đồ uống của Thái Nguyên đến năm 2020 ...................................................................136 Bảng 3. 4: Mục tiêu phát triển công nghiệp dệt may, da giầy của Thái Nguyên đến năm 2020................................................................................................137 Bảng 3. 5: Mục tiêu phát triển công nghiệp luyện kim của Thái Nguyên đến năm 2020................................................................................................138 Bảng 3. 6: Mục tiêu phát triển công nghiệp sản xuất vật liệu xây dựng của Thái Nguyên đến năm 2020 ...................................................................139 Bảng 3. 7: Mục tiêu phát triển công nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản của Thái Nguyên đến năm 2020 ...................................................................140 Bảng 3. 8: Giải pháp xử lý các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ......................................................................155 viii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Hình 1. 1: Mô hình phát triển bền vững kiểu ba vòng tròn ............................................13 Hình 1. 2: Mô hình phát triển bền vững kiểu tam giác...................................................14 Hình 1. 3: Mô hình phát triển bền vững kiểu quả trứng .................................................14 Hình 2. 1: Vị trí tỉnh Thái Nguyên trong vùng Đông Bắc..............................................77 Hình 2. 2: Tổng sản phẩm công nghiệp và tốc độ tăng trưởng công nghiệp Thái Nguyên giai đoạn 2001-2008 ................................................................88 Hình 2. 3: Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh PCI năm 2008 ......................................92 Hình 2. 4: Cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên 2001-2008 ................................................93 Hình 2. 5: Cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên năm 2008..................................................94 Hình 2. 6: Cơ cấu công nghiệp tỉnh Thái Nguyên năm 2008 .........................................96 Hình 2. 7: Sơ đồ tổ chức không gian lãnh thổ tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 .........112 Hình 2. 8: Ma trận SWOT về PTBVCN trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên......................124 ix DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên .............................................................175 Phụ lục 2: Tài nguyên khoáng sản tỉnh Thái Nguyên ......................................................176 Phụ lục 3: Bảng tổng hợp các dự án đầu tư chủ yếu giai đoạn 2006-2010 trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ........................................................................177 Phụ lục 4: Đặc trưng gây ô nhiễm môi trường của các loại hình, ngành nghề công nghiệp của tỉnh Thái Nguyên .................................................................183 Phụ lục 5: Tiêu chí đánh giá các cơ sở gây ô nhiễm môi trường .....................................184 Phụ lục 6: Hiện trạng công nghệ và công tác bảo vệ môi trường tại các cơ sở luyện kim, sản xuất than cốc...........................................................................186 Phụ lục 7: Hiện trạng công nghệ và công tác bảo vệ môi trường tại các cơ sở khai khoáng.....................................................................................................188 Phụ lục 8: Hiện trạng công nghệ và công tác bảo vệ môi trường tại các cơ sở sản xuất vật liệu xây dựng ..............................................................................189 Phụ lục 9: Hiện trạng công nghệ và công tác bảo vệ môi trường tại các cơ sở sản xuất cơ khí ................................................................................................191 Phụ lục 10: Hiện trạng công nghệ và công tác bảo vệ môi trường tại các cơ sở chế biến nông – lâm sản, thực phẩm, đồ uống................................................192 Phụ lục 11: Hiện trạng công nghệ và công tác bảo vệ môi trường tại các cơ sở sản xuất giấy và các sản phẩm từ giấy............................................................193 Phụ lục 12: Bản đồ hiện trạng ô nhiễm trong nguồn nước thải trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ............................................................................................194 Phụ lục 13: Bản đồ hiện trạng ô nhiễm môi trường không khí trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ............................................................................................195 Phụ lục 14: Bản đồ hiện trạng ô nhiễm môi trường không khí trên địa bàn TP Thái Nguyên..............................................................................................196 x DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT TIẾNG ANH GDP Tổng sản phẩm quốc nội Gross Domestic Product CSR Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp Corporate Social Responsibility GO Giá trị sản xuất công nghiệp Gross Output VA Giá trị gia tăng Value Added PTBV Phát triển bền vững Sustainable development PTBVCN Phát triển bền vững công nghiệp Ecologically Sustainable Industrial Development WCED Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển World Commission on Environment and Development MPI Bộ Kế hoạch và Đầu tư Ministry of Planning and Investment UNDP Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc United Nations Development Programme DANIDA Cơ quan phát triển quốc tế Đan Mạch Danish International Development Authority SIDA Cơ quan phát triển quốc tế Thuỵ Điển Swedish International Development Authority IUCN Liên minh quốc tế về bảo vệ thiên nhiên International Union for Conservation Nature UNIDO Tổ chức Phát triển Công nghiệp của Liên hợp quốc (UNIDO) United Nation Industrial Development Organization CNH, HĐH Công nghiệp hoá, hiện đại hoá BVMT Bảo vệ môi trường KCN Khu công nghiệp CCN Cụm công nghiệp TDMN Trung du miền núi ĐTM Báo cáo đánh giá tác động môi trường 1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết nghiên cứu đề tài Phát triển bền vững (PTBV) với “ba trụ cột” là phát triển kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội và bảo vệ môi trường (BVMT) là một quá trình toàn diện, bao gồm những biến đổi về kinh tế, cũng như những biến đổi về xã hội, về văn hoá và giáo dục, khoa học và công nghệ, về môi trường và sự phát triển của con người. PTBV là nhu cầu tất yếu và đang là thách thức cho mọi quốc gia, nhất là trong điều kiện toàn cầu hoá, hội nhập kinh tế quốc tế. Việc lựa chọn con đường, biện pháp và thể chế, chính sách bảo đảm PTBV luôn là mối quan tâm hàng đầu của mọi nước trong quá trình phát triển. Đối với Việt Nam, để thực hiện mục tiêu PTBV đất nước và thực hiện cam kết quốc tế, ở cấp quốc gia, Chính phủ Việt Nam đã ban hành "Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam" (Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam) [52]. Theo đó, định hướng chiến lược PTBV ở Việt Nam là một chiến lược khung, bao gồm những định hướng lớn làm cơ sở pháp lý để các Bộ, ngành, địa phương, các tổ chức và cá nhân có liên quan triển khai thực hiện, đồng thời thể hiện sự cam kết của Việt Nam với quốc tế. Tuy nhiên, ở cấp địa phương, vấn đề PTBV cần được xem xét một cách có hệ thốn