Luận án Phân tích tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ PHÂN TÍCH TIỀM NĂNG XUẤT KHẨU HÀNG CÔNG NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM Ngành: Kinh tế Quốc tế PHẠM HOÀNG LINH Hà Nội, 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ PHÂN TÍCH TIỀM NĂNG XUẤT KHẨU HÀNG CÔNG NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM Ngành: Kinh tế Quốc tế Mã số: 9310106 PHẠM HOÀNG LINH Người hướng dẫn khoa học: TS. Đinh Thị Thanh Bình TS. Lý Hoàng Phú Hà Nội, 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng luận án này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Nghiên cứu sinh Phạm Hoàng Linh ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này tôi đã nhận được rất nhiều sự hỗ trợ về mặt chuyên môn cũng như sự giúp đỡ, động viên từ các nhà khoa học, các thầy cô giáo, đồng nghiệp, gia đình và bạn bè. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới hai người hướng dẫn khoa học là Tiến sĩ Đinh Thị Thanh Bình và Tiến sĩ Lý Hoàng Phú vì đã tận tình giúp đỡ và định hướng để tôi hoàn thiện luận án. Tiếp theo, tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo và đồng nghiệp tại Bộ môn Kinh tế quốc tế - Khoa Marketing, Thương mại và Du lịch - Trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh - Đại học Thái Nguyên và Bộ môn Kinh tế, Bộ môn Logistics và Chuỗi cung ứng - Khoa Kinh tế và Quản lý - Trường Đại học Thủy Lợi đã giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận án bên cạnh các công việc được giao. Cuối cùng, tôi xin dành sự biết ơn chân thành nhất đến gia đình và bạn bè vì đã động viên, giúp đỡ tôi rất nhiều trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi muốn dành luận án này như một món quà cho bố mẹ tôi. Việc hoàn thành luận án này đồng nghĩa với việc tôi đã hoàn thành giấc mơ của bố mẹ. Nghiên cứu sinh Phạm Hoàng Linh iii MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................... viii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu .......................................................................... 5 3. Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................... 16 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 16 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ........................................................ 17 6. Những đóng góp của đề tài ................................................................................ 19 7. Bố cục của luận án ............................................................................................. 20 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ .................... 21 1.1 Cơ sở lý luận .................................................................................................... 21 1.1.1 Cách xác định và phân loại hàng công nghệ cao ..................................... 21 1.1.2 Khái niệm tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao ............................... 24 1.1.3 Đo lường tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao ................................ 27 1.1.4 Các yếu tố ảnh hưởng trong mô hình trọng lực biên ngẫu hiên............... 39 1.2 Kinh nghiệm quốc tế ....................................................................................... 44 1.2.1 Kinh nghiệm khai thác tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Thái Lan ............................................................................................................. 44 1.2.2 Kinh nghiệm khai thác tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Trung Quốc ........................................................................................................ 46 1.2.3 Kinh nghiệm khai thác tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Hàn Quốc ........................................................................................................... 48 1.2.4 Kinh nghiệm khai thác tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Singapore ........................................................................................................... 50 iv 1.2.5 Bài học kinh nghiệm về khai thác tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao cho Việt Nam ...................................................................................................... 51 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................ 54 CHƯƠNG 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 55 2.1 Khung phân tích tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam .... 55 2.2 Phương pháp thu thập dữ liệu .......................................................................... 57 2.3 Phương pháp xử lý dữ liệu .............................................................................. 57 2.3.1 Phương pháp thống kê mô tả .................................................................... 57 2.3.2 Phương pháp định lượng .......................................................................... 58 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................ 65 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ PHÂN TÍCH TIỀM NĂNG XUẤT KHẨU HÀNG CÔNG NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM ................................................................. 66 3.1 Tổng quan về thị trường hàng công nghệ cao thế giới và xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam.......................................................................................... 66 3.1.1 Thị trường hàng công nghệ cao thế giới .................................................. 66 3.1.2 Xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam .......................................... 71 3.2 Tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam qua một số chỉ tiêu 78 3.2.1 Tiềm năng thị trường qua chỉ số bổ sung thương mại .............................. 78 3.2.2 Tăng trưởng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam qua chỉ số biên độ xuất khẩu ....................................................................................................... 79 3.2.3 Lợi thế so sánh của hàng công nghệ cao của Việt Nam qua chỉ số lợi thế so sánh hiển thị .................................................................................................. 80 3.2.4 Vị thế cạnh tranh của Việt Nam trên bản đồ xuất khẩu hàng công nghệ cao thế giới ............................................................................................................... 80 3.2.5 Chất lượng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam thể hiện thông qua chỉ số thương mại ròng điều chỉnh ............................................................. 82 3.3 Tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam qua phân tích định lượng .............................................................................................................. 83 3.3.1 Ước lượng tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ....... 83 v 3.3.2 Các yếu tố ảnh hưởng đến phi hiệu quả xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ............................................................................................................ 86 3.4 Đánh giá chung về tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam . 94 3.4.1 Ưu điểm ..................................................................................................... 94 3.4.2 Hạn chế ..................................................................................................... 95 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 97 CHƯƠNG 4. MỘT SỐ HÀM Ý CHÍNH SÁCH NHẰM KHAI THÁC TIỀM NĂNG XUẤT KHẨU HÀNG CÔNG NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM .............. 98 4.1 Bối cảnh mới đối với xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam .............. 98 4.1.1 Bối cảnh quốc tế ....................................................................................... 98 4.1.2 Bối cảnh trong nước ............................................................................... 105 4.2 Một số định hướng chính sách liên quan đến xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ............................................................................................................. 106 4.3 Một số hàm ý chính sách nhằm khai thác tiềm năng xuất hàng công nghệ cao của Việt Nam ....................................................................................................... 108 4.3.1 Tăng cường tự do kinh tế ........................................................................ 111 4.3.2 Cải thiện các yếu tố đầu vào quan trọng ................................................ 114 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ...................................................................................... 120 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 121 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 125 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 137 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt Mô hình Charnes, Cooper và 1 CCR Charnes, Cooper và Rhodes Rhodes (1978) 2 DEA Data Envelop Analysis Phân tích bao dữ liệu Danh mục hàng công nghệ cao 3 DOC Department of Commerce của Hoa Kỳ Chỉ số tiềm năng xuất khẩu của 4 EPI Export Potential Indicator các mặt hàng truyền thống 5 FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài 6 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 7 IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế Input-Oriented Technical Phi hiệu quả kỹ thuật định 8 IOI Inefficiency hướng đầu vào 9 ITC International Trade Centre Trung tâm Thương mại Quốc tế Maximum Likelihood Phương pháp ước lượng hợp lý 10 MLE Estimation cực đại Organization for Economic Tổ chức Hợp tác và Phát triển 11 OECD Cooperation and Kinh tế Development 12 OLS Odinary Least Square Bình phương nhỏ nhất Output-Oriented Technical Phi hiệu quả kỹ thuật định 13 OOI Inefficiency hướng đầu ra 14 PDI Product Diversification Index Chỉ số đa dạng sản phẩm vii Preferential Trade 16 PTA Thỏa thuận thương mại ưu đãi Agreement Production Possibility Đường giới hạn khả năng 17 PPF Frontier sản xuất 18 R&D Research and Development Nghiên cứu và phát triển Revealed Comparative 19 RCA Chỉ số lợi thế so sánh hiển thị Advantage Thỏa thuận thương mại 20 RTA Regional Trade Agreement khu vực Standard International Trade Danh mục phân loại thương 21 SITC Classification mại quốc tế tiêu chuẩn 22 SFA Stochastic Frontier Analysis Phân tích biên ngẫu nhiên 23 TC Trade Complementarity Bổ sung thương mại 24 TII Trade Intensity Index Chỉ số tập trung thương mại 25 TP Trade Potential Tiềm năng thương mại 26 USD United States Dollar Đô la Mỹ 27 WB World Bank Ngân hàng thế giới World Integrated Trade Giải pháp thương mại tích hợp 28 WITS Solution thế giới của Ngân hàng thế giới viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Danh mục hàng công nghệ cao .................................................................23 Bảng 2.1: Tổng hợp các giả thuyết về xu hướng tác động của các biến trong mô hình ước lượng tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ........................59 Bảng 2.2: Tổng hợp các giả thuyết về xu hướng tác động của các biến trong mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến phi hiệu quả xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ...................................................................................................................................63 Bảng 3.1: Xuất khẩu hàng công nghệ cao của thế giới giai đoạn 2007-2019 ...........66 Bảng 3.2: Các quốc gia xuất khẩu hàng công nghệ cao nhiều nhất thế giới.............67 Bảng 3.3: Các quốc gia nhập khẩu hàng công nghệ cao nhiều nhất thế giới ............68 Bảng 3.4: Xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam .........................................71 Bảng 3.5: Tỷ trọng hàng công nghệ cao trong tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam từ năm 2007 đến năm 2019 ..............................................................................72 Bảng 3.6: 10 Thị trường xuất khẩu hàng công nghệ cao lớn nhất của Việt Nam .....73 Bảng 3.7: Tăng trưởng xuất khẩu hàng công nghệ cao theo mặt hàng .....................77 Bảng 3.8: Biên độ xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam .............................79 Bảng 3.9: Lợi thế so sánh hiển thị của hàng công nghệ cao của Việt Nam ..............80 Bảng 3.10: Phân rã tăng trưởng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam .......81 Bảng 3.11: Thương mại ròng của hàng công nghệ cao của Việt Nam .....................83 Bảng 3.12: Thống kê các biến trong mô hình ước lượng tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ....................................................................................84 Bảng 3.13: Kết quả ước lượng mô hình xác định tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ......................................................................................................84 Bảng 3.14: Kết quả tính toán các chỉ tiêu từ mô hình ước lượng tiềm năng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ............................................................................85