Luận văn Quá trình đô thị hóa huyện Bình Chánh tp. Hồ Chí Minh (1986 - 2003)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ------------------------- NGUYỄN TẤN TỰ QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA HUYỆN BÌNH CHÁNH TP. HỒ CHÍ MINH (1986 - 2003) Chuyên ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 60 22 54 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TÔN NỮ QUỲNH TRÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2008 Lôøi caûm ôn Xin baøy toû loøng bieát ôn saâu saéc ñeán PGS.TS. Toân Nöõ Quyønh Traân ñaõ taän tình höôùng daãn vaø taïo moïi ñieàu kieän ñeå taùc giaû hoaøn thaønh luaän vaên naøy. Xin traân troïng caûm ôn quyù thaày coâ trong Khoa Lòch söû ñaõ truyeàn ñaït kieán thöùc cho taùc giaû trong suoát thôøi gian theo hoïc chöông trình ñaøo taïo Ñaïi hoïc vaø Cao hoïc taïi tröôøng Ñaïi hoïc Sö Phaïm TP. Hoà Chí Minh. Xin göûi lôøi caûm ôn ñeán quyù thaày coâ thuoäc Phoøng Sau Ñaïi hoïc, tröôøng Ñaïi hoïc Sö Phaïm TP. Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän cho taùc giaû hoaøn thaønh khoùa hoïc. Xin göûi lôøi caûm ôn ñeán chính quyeàn ñòa phöông huyeän Bình Chaùnh, caùc xaõ, thò traán treân ñòa baøn huyeän, Phoøng Thoáng keâ, Phoøng Quaûn lyù Ñoâ thò, Phoøng Vaên hoùa - Thoâng tin… ñaõ taän tình giuùp ñôõ taùc giaû trong suoát quaù trình nghieân cöùu. Xin ñöôïc baøy toû loøng bieát ôn ñeán gia ñình, baïn beø vaø ñoàng nghieäp ñaõ ñoäng vieân, giuùp ñôõ vaø taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho taùc giaû trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên. Thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm 2008 Nguyeãn Taán Töï 2 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................1 MỤC LỤC.............................................................................................................. 2 DANH MỤC BẢNG BIỂU.................................................................................... 4 MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 5 Chương 1. ĐÔ THỊ HÓA VÀ ĐÔ THỊ HÓA HUYỆN BÌNH CHÁNH ĐẾN TRƯỚC NĂM 1986 ................................................................. 14 1.1. Đô thị và đô thị hóa ................................................................................ 14 1.1.1. Đô thị.......................................................................................... 14 1.1.2. Đô thị hóa .................................................................................. 20 1.2. Vài nét về đô thị TP. Hồ Chí Minh đến trước năm 1986 ......................... 23 1.3. Huyện Bình Chánh đến trước năm 1986................................................. 26 1.3.1. Tổng quan về huyện Bình Chánh ................................................ 26 1.3.2. Lịch sử địa giới hành chính huyện Bình Chánh ........................... 28 Chương 2. NHỮNG CHUYỂN ĐỔI TRONG CẢNH QUAN MÔI TRƯỜNG, CƠ SỞ HẠ TẦNG TRONG QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA (1986 - 2003) .................................................................... 34 2.1. Cảnh quan môi trường............................................................................ 34 2.1.1. Cảnh quan................................................................................... 34 2.1.2. Môi trường ................................................................................. 36 2.2. Những thay đổi trong cơ sở hạ tầng........................................................ 40 2.2.1. Hệ thống giao thông.................................................................... 40 2.2.2. Thông tin liên lạc ........................................................................ 44 2.2.3. Hệ thống cung cấp điện............................................................... 45 2.2.4. Cấp thoát nước............................................................................ 47 2.2.5. Nhà ở .......................................................................................... 51 3 Chương 3. SỰ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRONG QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA (1986 - 2003)................................................ 56 3.1. Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế....................................... 56 3.2. Chuyển biến của các ngành kinh tế chính............................................. 58 3.2.1. Nông nghiệp ............................................................................. 58 3.2.2. Công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp ......................................... 64 3.2.3. Thương mại - dịch vụ ............................................................... 74 Chương 4. NHỮNG CHUYỂN ĐỔI TRONG LĨNH VỰC XÃ HỘI VÀ VĂN HÓA (1986 - 2003) ............................................................ 82 4.1. Dân số và lao động................................................................................. 82 4.1.1. Dân số......................................................................................... 82 4.1.2. Lao động..................................................................................... 88 4.2. Giáo dục................................................................................................. 91 4.2.1. Giáo dục mầm non ...................................................................... 91 4.2.2. Giáo dục phổ thông..................................................................... 92 4.2.3. Các loại hình đào tạo khác .......................................................... 96 4.3. Y tế ........................................................................................................ 97 4.3.1. Mạng lưới y tế ............................................................................ 98 4.3.2. Đội ngũ cán bộ y tế ..................................................................... 99 4.4. Văn hóa................................................................................................ 100 4.4.1. Chuyển biến trong hoạt động văn hóa, thông tin, thể dục thể thao ....................................................................................................... 100 4.4.2. Chuyển biến trong lối sống của người dân ................................ 104 KẾT LUẬN........................................................................................................ 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 120 PHỤ LỤC........................................................................................................... 127 4 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng số Tên bảng Trang 1.1 Phân loại và phân cấp đô thị ở Việt Nam theo Nghị định số 72/2001/NĐ-CP 18 1.2 Diện tích và dân số Sài Gòn - Gia Định từ 1956 đến 1970 24 3.1 Tổng GTSX trên địa bàn huyện Bình Chánh phân theo khu vực sản xuất (2001 - 2003) 57 3.2 Diện tích gieo trồng một số loại cây ở Bình Chánh qua các năm 59 3.3 Hộ và nhân khẩu nông nghiệp ở Bình Chánh qua các năm 61 3.4 Năng suất một số loại cây trồng chính ở Bình Chánh qua các năm 63 3.5 Sản lượng lúa ở huyện Bình Chánh trong 10 năm (1993 - 2003) 63 3.6 Đàn heo trên 2 tháng tuổi ở Bình Chánh qua các năm 63 3.7 GTSX công nghiệp của huyện Bình Chánh qua các năm 65 3.8 Số hộ tư thương và dịch vụ tư nhân ở Bình Chánh qua các năm 75 3.9 GTSX khu vực TM - DV ở huyện Bình Chánh qua các năm 76 4.1 Dân số huyện Bình Chánh qua các năm 83 4.2 Tỉ lệ tăng dân số cơ học ở Bình Chánh qua các năm 85 4.3 Số lượng người nhập cư ở Bình Chánh qua các năm 86 4.4 Quy mô dân số huyện Bình Chánh qua các năm 88 4.5 Tốc độ đô thị hóa huyện Bình Chánh qua các giai đoạn 88 4.6 Giáo dục mầm non ở Bình Chánh qua các năm 91 4.7 Giáo dục phổ thông huyện Bình Chánh qua các năm 93 4.8 Giáo dục trung học phổ thông ở Bình Chánh năm học 2003 - 2004 95 4.9 Mạng lưới y tế huyện Bình Chánh qua các năm (1998 - 2003) 99 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bình Chánh là một huyện ngoại thành của TP. Hồ Chí Minh, có diện tích lớn thứ ba trong các quận huyện của thành phố. Trải qua hơn 30 năm kể từ ngày trở thành một huyện của TP. Hồ Chí Minh (1976), Bình Chánh có những bước phát triển vượt bậc với tốc độ đô thị hóa diễn ra nhanh chóng. Do là một huyện ngoại thành nên Bình Chánh bước vào thời kì đô thị hóa muộn hơn so với các quận ven của thành phố. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhất là sau khi đất nước bước vào thời kì đổi mới, huyện Bình Chánh dần dần thay đổi diện mạo của mình. Từ một huyện thuần nông trước năm 1986, Bình Chánh đã phát triển theo hướng đô thị, với sự hình thành các khu công nghiệp, các khu dân cư phi nông nghiệp, cùng với sự nâng cấp của hạ tầng kỹ thuật. Bình Chánh nằm về phía Tây Nam của thành phố và là cửa ngõ đi vào thành phố cả về đường thuỷ lẫn đường bộ. Do nằm ở vị trí cửa ngõ, đồng thời là một huyện có diện tích lớn của TP. Hồ Chí Minh nên sự phát triển của Bình Chánh gắn bó mật thiết với sự phát triển chung của thành phố. Tốc độ đô thị hóa ở đây phản ánh tình hình phát triển của huyện nói riêng và của TP. Hồ Chí Minh nói chung. Những chính sách phát triển của thành phố có ảnh hưởng đến sự phát triển của huyện, đồng thời những bước phát triển của huyện cũng tác động đến tình hình của thành phố. Đô thị hóa ở TP. Hồ Chí Minh nói chung và huyện Bình Chánh nói riêng đã và đang đặt ra nhiều vấn đề về cơ sở hạ tầng, kinh tế, xã hội, văn hóa, cảnh quan, kiến trúc… cần nghiên cứu để từ đó có thể đề ra một giải pháp tổng thể định hướng cho sự phát triển bền vững. Việc nghiên cứu không chỉ giúp dựng lại toàn cảnh bức tranh đô thị của huyện Bình Chánh mà còn tạo cơ sở lý luận và thực tiễn cho những chiến lược phát triển lâu dài. Chính vì vậy chúng tôi chọn vấn đề QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA HUYỆN BÌNH CHÁNH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH (1986 - 2003) làm đề tài nghiên cứu để góp phần vào mục tiêu chung trên. 6 Với tiêu chí lịch sử không chỉ là lịch sử chính trị, lịch sử quân sự mà còn là tất cả những gì xảy ra liên quan đến con người và xã hội loài người, chúng tôi chọn vấn đề đô thị hóa của một địa phương cũng chính là quán triệt quan điểm toàn diện trong nghiên cứu lịch sử. Lịch sử đô thị hóa cũng là một phần trong lịch sử của một địa phương hay một dân tộc nhất định. Do vậy việc nghiên cứu về lịch sử đô thị hóa cũng chính là góp phần làm sáng tỏ hơn lịch sử của một địa phương hay lịch sử một dân tộc. Nghiên cứu lịch sử đô thị hóa huyện Bình Chánh cũng chính là tìm hiểu về lịch sử phát triển của vùng đất này trong quá trình hơn 20 năm kể từ ngày đất nước đổi mới. Qua lịch sử đô thị hóa vùng đất này chúng ta sẽ thấy được lịch sử phát triển của huyện nói riêng và của TP. Hồ Chí Minh nói chung. Đô thị hóa của một vùng đất có liên quan mật thiết đến các lĩnh vực khác như kinh tế, xã hội, chính trị, văn hóa, cảnh quan, môi trường… Do vậy, nghiên cứu về lịch sử đô thị hóa sẽ là làm sáng tỏ sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế, kết cấu hạ tầng cơ sở, thay đổi cảnh quan, môi trường, cơ cấu dân cư, cơ cấu nghề nghiệp, mức sống người dân, các thiết chế văn hóa… Nghiên cứu về lịch sử đô thị hóa của huyện Bình Chánh còn là một việc làm cần thiết khi quá trình đô thị hóa ở đây đang diễn ra một với tốc độ nhanh chóng, ngày càng làm thay đổi hoặc làm mất đi những giá trị văn hóa truyền thống. Những phong tục tập quán, những lối sống, những nghề truyền thống, tinh thần cộng đồng, dòng tộc, những lễ hội… có biến chuyển rất sâu sắc dưới tác động của đô thị hóa. Đó là những vấn đề thực tiễn cần nghiên cứu để nắm bắt đồng thời đề ra một số biện pháp xây dựng bản sắc văn hóa trong quá trình đô thị hóa. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích của việc nghiên cứu là tìm hiểu sự chuyển biến trên tất cả các lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hóa ở huyện Bình Chánh trong quá trình đô thị hóa từ sau năm 1986 đến năm 2003. Trong đó chúng tôi tập trung vào các lĩnh vực cụ thể như sự thay đổi cảnh quan và cơ sở hạ tầng; phát triển kinh tế và sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế; sự biến đổi về mặt xã hội như dân số, lao động, giáo dục, y tế, văn hóa… Nghiên cứu cũng góp phần rút ra một số đặc điểm trong quá trình đô thị hóa ở huyện Bình Chánh, làm rõ những tác 7 động của quá trình đô thị hóa đối với sự phát triển của huyện, đồng thời rút ra một số bài học kinh nghiệm trong quá trình đô thị hóa, từ đó đề ra một số định hướng để làm nền tảng cho sự phát triển bền vững trong tương lai. 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Những tài liệu sớm nhất đề cập đến lịch sử kinh tế xã hội ở vùng đất Đồng Nai - Gia Định xưa là những công trình chữ Hán như Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn; Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức. Về chữ Nôm có bài phú Cổ Gia Định phong cảnh vịnh được sáng tác vào khoảng đầu thế kỷ XIX, bài Nam kỳ phong tục nhân vật diễn ca của Nguyễn Liêm Phong. Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, dưới thời Pháp thuộc, có nhiều chuyên khảo của các tác giả người Pháp về vùng Nam kỳ cũng như về Sài Gòn - Gia Định như Sự góp phần vào lịch sử Sài Gòn (1867 - 1916) của tác giả Baudrit (bản dịch); Chuyên khảo về tỉnh Gia Định của tác giả Bouchot… Từ năm 1954 đến năm 1975, Sài Gòn trở thành thủ đô của chế độ Việt Nam Cộng hòa. Vùng đất này nhận được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều tác giả. Trước hết phải kể đến một số công trình chuyên khảo như Địa phương chí tỉnh Gia Định của Tòa hành chính Gia Định, Gia Định xưa và nay của tác giả Huỳnh Minh, Gia Định xưa của Sơn Nam, Sài Gòn năm xưa của Vương Hồng Sển… Nghiên cứu về các lĩnh vực kinh tế xã hội thì có Nghiên cứu dân số tại các vùng phụ cận Sài Gòn và Dân số hoạt động của đô thành Sài Gòn của tác giả Lê Văn Hoàng; Những điều cần biết về kế hoạch chủ yếu thiết kế đô thị Sài Gòn của tác giả Bông Mai; Sổ tay từng vùng ở Nam Việt Nam và Các nhóm thiểu số ở miền Nam Việt Nam của Bộ quốc phòng Mĩ; Nghiên cứu các cơ sở xã hội tại Gia Định của Đinh Tuyến… Các công trình trên mặc dù được nghiên cứu chuyên sâu hơn nhưng cũng chỉ mới dừng lại ở các vùng đất nội thành còn vùng ven đô và ngoại thành thì vẫn chưa được đề cập đến. Sau năm 1975, việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa, kinh tế, xã hội của các địa bàn trên thành phố được quan tâm. Nhiều công trình nghiên cứu của các học giả có uy tín được công bố. Công trình Địa chí Văn hóa TP. Hồ Chí Minh (4 tập) do Giáo 8 sư Trần Văn Giàu, Trần Bạch Đằng và Nguyễn Công Bình chủ biên đã khảo cứu sâu về các mặt lịch sử, chính trị, kinh tế, văn hóa, nghệ thuật… của TP. Hồ Chí Minh, trong đó có huyện ngoại thành Bình Chánh. Công trình TP. Hồ Chí Minh 10 năm của Nguyễn Văn Linh đã tổng kết những vấn đề, những lĩnh vực quan trọng và định hướng phát triển của thành phố, trong đó chú ý đúng mức đến vai trò của các huyện ngoại thành trong chiến lược phát triển chung của TP. Hồ Chí Minh. Trong những năm gần đây, việc nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở TP. Hồ Chí Minh nói chung và các quận huyện nói riêng đã được xúc tiến. Có nhiều công trình đi sâu nghiên cứu về tình hình đô thị hóa tại các quận huyện như Tân Bình, Gò Vấp, quận 8, Bình Thạnh, quận 2... Tuy nhiên, đối với Bình Chánh thì chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu. Các công trình nghiên cứu hiện nay có liên quan đến Bình Chánh mới chỉ đề cập một cách sơ nét chứ chưa đi sâu vào tình hình đô thị hóa của huyện. Đề cập đến tình hình đô thị hóa tại Việt Nam và các nước Đông Nam Á, cuốn sách Đô thị hóa tại Việt Nam và Đông Nam Á của Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á do Nhà xuất bản TP. Hồ Chí Minh ấn hành vào năm 1996 đã đề cập đến xu thế đô thị hóa của một số thành phố tại Việt Nam và Đông Nam Á, nhu cầu quản lý đô thị, bảo vệ môi trường, tình trạng tăng dân số cơ học, các kinh nghiệm trong phát triển đô thị của các nước Đông Nam Á, vấn đề môi trường nhân văn, môi trường văn hóa của con người trong quá trình đô thị hóa. Trong tập sách này có bài viết của tác giả Võ Thị Hiệp với nhan đề Sự chuyển biến của một số xã thuộc huyện Bình Chánh trong quá trình phát triển theo hướng đô thị hóa. Bài viết này có đề cập một cách sơ lược vấn đề đô thị hóa huyện Bình Chánh và một số xã giáp ranh với các quận nội thành. Công trình nghiên cứu có nội dung đề cập đến tình hình đô thị hóa tại TP. Hồ Chí Minh là Luận án Tiến sĩ của tác giả Nguyễn Thị Thủy với nhan đề Quá trình đô thị hóa ở ven đô TP. Hồ Chí Minh (1975 - 1996). Luận án đã trình bày quá trình đô thị hóa ở các quận huyện ven đô TP. Hồ Chí Minh như Thủ Đức, quận 8, Bình Thạnh, Tân Bình, Gò Vấp. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã làm rõ quá 9 trình biến đổi của các quận huyện trong khoảng thời gian hơn 20 năm (1975 - 1996) trên tất cả các mặt, trong đó tập trung vào sự thay đổi về cơ cấu kinh tế và cơ sở hạ tầng của các địa bàn khảo sát. Đề tài khoa học của Viện Kinh tế TP. Hồ Chí Minh là Đô thị hóa và phát triển kinh tế xã hội tại Việt Nam 1954 - 1989 cũng đề cập đến quá trình đô thị hóa ở TP. Hồ Chí Minh đến năm 1989. Nghiên cứu về người nông dân ngoại thành TP. Hồ Chí Minh trong quá trình đô thị hóa, tác giả Lê Văn Năm có công trình Nông dân ngoại thành TP. Hồ Chí Minh trong tiến trình đô thị hóa. Công trình do Nhà xuất bản Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh ấn hành năm 2007. Đây là công trình nghiên cứu khá công phu về những “xáo trộn” trong đời sống của người nông dân ngoại thành TP. Hồ Chí Minh trong bối cảnh đô thị hóa, trong đó tập trung vào tình hình chuyển dịch đất đai và cơ cấu nghề nghiệp, cũng như sự thay đổi về môi trường sống, trong đó có môi trường văn hóa của họ. Theo tác giả, “ở vùng ngoại thành thành phố, đang có sự chuyển dịch kinh tế từ nông nghiệp sang phi nông. Đó cũng là tiến trình người nông dân dần dần xa rời đồng ruộng để trở thành thị dân” [60,tr.5]. Nghiên cứu về văn hóa làng xã TP. Hồ Chí Minh trong quá trình đô thị hóa, tác giả Tôn Nữ Quỳnh Trân có công trình Văn hóa làng xã trước sự thách thức của đô thị hóa tại TP. Hồ Chí Minh. Công trình được Nhà xuất bản Trẻ ấn hành vào năm 1999 gồm có ba chương, trong đó chương một trình bày về tình hình đô thị hóa tại vùng ven và ngoại thành TP. Hồ Chí Minh (gồm 10 quận huyện). Trong chương này có 7 trang (từ trang 85 đến trang 91) trình bày về tình hình đô thị hóa tại huyện Bình Chánh. Tuy được trình bày ngắn gọn nhưng cũng giúp chúng tôi nắm bắt một cách khái quát những bước phát triển đô thị của Bình Chánh vào giai đoạn tiếp sau chính sách “đổi mới” năm 1986. Chương hai và chương ba đề cập đến khía cạnh văn hóa trong quá trình đô thị hóa ở những vùng nói trên. Cũng đề cập đến khía cạnh văn hóa trong quá trình đô thị hóa, cuốn sách của tác giả Trần Văn Bính với nhan đề Văn hóa trong quá trình đô thị hóa ở nước ta hiện nay (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành năm 1998) đã đề cập đến môi 10 trường văn hóa trong quá trình đô thị hóa. Công trình này cung cấp cho chúng tôi một số thực tiễn trong lĩnh vực văn hóa liên quan đến đô thị hóa. Tác giả Nguyễn Văn Tài nghiên cứu vấn đề ô nhiễm môi trường, phân hóa giàu nghèo, tăng dân số cơ học… trong quá trình đô thị hóa tại TP. Hồ Chí Minh trong cuốn sách Những mặt tồn tại trong quá trình đô thị hóa ở TP. Hồ Chí Minh. Đó là những vấn đề bức xúc trong quá trình đô thị hóa hiện nay mà chắc hẳn Bình Chánh đã và đang gặp phải và cũng là nội dung mà chúng tôi sẽ quan tâm trong khung cảnh huyện Bình Chánh. Đối với huyện Bình Chánh, cuốn sách Tiềm năng phát triển các xã và thị trấn huyện Bình Chánh TP. Hồ Chí Minh do tác giả Tôn Nữ Quỳnh Trân và Võ Thị Hiệp đồng chủ biên, Nhà xuất bản TP. Hồ Chí Minh ấn hành năm 1996 là công trình nghiên cứu chi tiết về vị trí địa lý, lịch sử, các tiềm năng kinh tế và một số yếu tố đô thị hóa của từng xã, thị trấn thuộc huyện Bình Chánh. Cuốn sách bao gồm 22 bài nghiên cứu của các tác giả đã cho chúng tôi một cái nhìn khái quát về quá trình phát triển cũng như tiềm năng phát triển của các xã trên địa bàn Bình Chánh đến thời điểm năm 1996. Ngoài các công trình kể trên còn có một số bài viết của các tác giả được đăng trên các tạp chí hoặc báo