Luận văn Quá trình giao lưu và hội nhập văn hóa Việt – Chăm trong lịch sử

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ___________________________ Trần Dũng QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VÀ HỘI NHẬP VĂN HÓA VIỆT – CHĂM TRONG LỊCH SỬ LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Thành phố Hồ Chí Minh – 2009 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH __________________________ Trần Dũng QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VÀ HỘI NHẬP VĂN HÓA VIỆT – CHĂM TRONG LỊCH SỬ Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 60 22 54 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HÀ BÍCH LIÊN Thành phố Hồ Chí Minh – 2009 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu nào về đề tài này được công bố. Tác giả Luận văn TRẦN DŨNG MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ LỊCH SỬ CỦA ĐẠI VIỆT VÀ CHAMPA TRƯỚC THẾ KỶ X .............................................. 17 1.1. Nước Đại Việt giai đoạn một ngàn năm Bắc thuộc ........................... 17 1.2. Nước Champa từ cuộc khởi nghĩa Khu Liên đến vương triều Đồng Dương ....................................................................................... 19 Chương 2: QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP ........................................................ 30 2.1. Chiến tranh, quan hệ bang giao (Từ thế kỷ X đến XIV) .................... 30 2.2. Từ Chiêm Thành quốc đến trấn Thuận Thành – quá trình cộng cư và hội nhập văn hóa sôi động (Từ thế kỷ XV đến XVII) ....................... 36 2.3. Hội nhập Việt – Chăm, dòng chảy tất yếu của lịch sử (Từ thế kỷ XVII đến nay) .............................................................................................. 42 Chương 3: LÃNH VỰC GIAO LƯU VÀ TƯƠNG TÁC .......................... 55 3.1. Kinh tế – vật chất ............................................................................... 55 3.2. Xã hội – tinh thần................................................................................ 80 KẾT LUẬN .................................................................................................. 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 121 LỜI CẢM ƠN  Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu, Ban Chủ nhiệm khoa Lịch sử và các thầy cô trong khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh.  Xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Hà Bích Liên đã tận tình hướng dẫn trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn.  Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình, những người thân yêu, bạn hữu đã dành tình cảm, động viên và giúp đỡ trong những ngày học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Thành phố Hồ Chí Minh - 2009 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Treân laõnh thoå nöôùc Vieät Nam ngaøy nay, trong lòch söû, ñaõ töøng toàn taïi nhieàu quoác gia khaùc nhau, ñaëc bieät phaûi keå ñeán vöông quoác Champa cuûa ngöôøi Chaêm. Ngöôøi Chaêm voán sinh soáng ôû mieàn duyeân haûi mieàn Trung Vieät Nam töø raát laâu ñôøi vaø hoï ñaõ sôùm xaây döïng neân vöông quoác Champa vôùi moät neàn vaên hoùa röïc rôõ, mang maøu saéc aûnh höôûng töø neàn vaên minh Aán Ñoä. Traûi qua nhöõng bieán thieân cuûa lòch söû, vöông quoác Champa ñaõ dần dần saùp nhaäp vaøo laõnh thoå cuûa Ñaïi Vieät. Ñoù cuõng laø quaù trình ngöôøi Vieät môû roäng laõnh thoå xuoáng phía Nam, quaù trình gaëp gôõ, tieáp xuùc, coäng cö, giao löu vaø tieáp bieán vaên hoùa cuûa hai daân toäc. Hieän nay, ngöôøi Chaêm goàm coù hai boä phaän chính: boä phaän cö truù ôû Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, chuû yeáu theo ñaïo Baø La Moân (moät boä phaän nhoû ngöôøi Chaêm ôû ñaây theo ñaïo Islam truyeàn thoáng goïi laø ngöôøi Chaêm Baøni). Boä phaän thöù hai cö truù ôû caùc ñòa phöông thuoäc caùc tænh Chaâu Ñoác, Taây Ninh, An Giang, Ñoàng Nai vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuû yeáu theo ñaïo Islam môùi (Hoài giaùo). Cuõng nhö bao daân toäc khaùc, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm khaép moïi mieàn ñeàu caàu mong coù moät cuoäc soáng an laønh, aám no, haïnh phuùc vaø cuøng nhau xaây döïng Toå Quoác giaøu maïnh. Tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû, chuùng ta seõ hieåu roõ hôn söï aûnh höôûng qua laïi giöõa hai toäc ngöôøi coù baûn saéc vaên hoùa ñoäc ñaùo rieâng. Do naèm caïnh nhau vaø coù chung nhöõng ñieàu kieän töï nhieân, lòch söû... , quaù trình töông taùc vaên hoùa ñaõ xaûy ra nhö moät quy luaät taát yeáu trong nhieàu laõnh vöïc, töø sinh hoaït vaät chaát, keát caáu ñôøi soáng xaõ hoäi ñeán phong tuïc, taäp quaùn, ngoân ngöõ, tín ngöôõng … . Maëc duø ngöôøi Ñaïi Vieät ñaõ chinh phuïc thaønh coâng laõnh thoå cuûa Champa, nhöng chính trong quaù trình Nam tieán, môû ñaát ñoù, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän nhieàu yeáu toá töø moät neàn vaên hoùa giaøu baûn saéc cuûa ngöôøi Chaêm, töø nhöõng ñieäu hoø da dieát, ñeán nhöõng coâng trình kieán truùc nguy nga traùng leä, nhöõng ñieäu muùa say meâ loøng ngöôøi … . Do ñoù, tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû, chuùng ta seõ ñaùnh giaù ñuùng ñaén hôn, khaùch quan hôn veà vai troø, vò trí cuûa ngöôøi Chaêm trong quaù trình kieán taïo vaên hoùa Vieät Nam – moät neàn vaên hoùa ñaëc saéc, ña daïng, phong phuù ñöôïc keát tinh töø nhieàu saéc maøu vaên hoùa cuûa caùc daân toäc anh em treân moïi mieàn ñaát nöôùc. Tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû coøn goùp phaàn laøm saùng toû theâm vaán ñeà khoa hoïc lòch söû: quaù trình môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät. Töø ñoù, chuùng ta coù caùi nhìn saâu saéc hôn veà coäng ñoàng ñaïi gia ñình caùc daân toäc Vieät Nam vôùi ngöôøi Vieät laø toäc ngöôøi ñoùng vai troø chuû theå, coøn ngöôøi Chaêm laø moät trong 53 toäc ngöôøi thieåu soá anh em khaùc. 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu Luaän vaên tìm hieåu quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm töø quaù khöù ñeán hieän taïi, töø khi ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm coøn laø chuû nhaân cuûa hai quoác gia rieâng bieät, ñeán khi hoï ñaõ trôû thaønh hai daân toäc anh em trong ñaïi gia ñình coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Moác thôøi gian ñöôïc giôùi haïn ôû luaän vaên naøy laø töø theá kyû X ñeán theá kyû XVII, töùc laø khi quoác gia Ñaïi Vieät ra ñôøi vaø cuõng laø luùc baét ñaàu moät thôøi kyø quan heä soâi ñoäng treân taát caû caùc laõnh vöïc kinh teá, chính trò, ngoaïi giao, vaên hoùa. Theá kyû XVII laø moác thôøi gian ñaùnh daáu Champa töø moät vöông quoác trôû thaønh moät traán cuûa Vieät Nam. Ñöông nhieân quaù trình tieáp bieán sau söï kieän 1693 môùi thaät söï soâi ñoäng vaø nhanh choùng, tuy nhieân, noù nhö laø moät haäu quaû taát yeáu cuûa giai ñoaïn tröôùc, vaø ôû moät giôùi haïn cho pheùp, chuùng toâi cuõng ñeà caäp nhö laø phaàn môû roäng cuûa luaän vaên. Veà noäi dung, luaän vaên cuõng xem xeùt moái quan heä vaên hoùa Vieät – Chaêm treân taát caû caùc laõnh vöïc, töø hoaït ñoäng kinh teá – vaät chaát ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi – tinh thaàn. 3. Phöông phaùp nghieân cöùu Luaän vaên söû duïng hai phöông phaùp chính cuûa chuyeân ngaønh lòch söû laø phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp logic. Vôùi phöông phaùp lòch söû, chuùng toâi ñaõ phaân tích quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm theo trình töï thôøi gian vaø trong nhöõng khoâng gian, hoaøn caûnh cuï theå nhaát ñònh. Vôùi phöông phaùp logic, chuùng toâi ñaõ phaân tích caùc moái quan heä taùc ñoäng qua laïi laãn nhau giöõa vaên hoùa Vieät vaø vaên hoùa Chaêm treân nhieàu laõnh vöïc. Beân caïnh ñoù, chuùng toâi coøn söû duïng keát quaû nghieân cöùu cuûa moät soá boä moân khoa hoïc gaàn guõi nhö khaûo coå hoïc, daân toäc hoïc, ngoân ngöõ hoïc, ñòa lyù – kinh teá ñeå hoã trôï cho vaán ñeà maø luaän vaên nghieân cöùu. 4. YÙ nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn Tröôùc tieân, luaän vaên laø moät coâng trình nghieân cöùu coù yù nghóa khoa hoïc, nhaèm laøm saùng toû moät vaán ñeà lòch söû: quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät Chaêm. Baèng vieäc nghieân cöùu, phaân tích, so saùnh nhieàu nguoàn söû lieäu khaùc nhau moät caùch nghieâm tuùc, chuùng toâi ñaõ coá gaéng döïng laïi böùc tranh lòch söû veà quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät Chaêm moät caùch chaân thöïc vaø soáng ñoäng. Ñoàng thôøi, luaän vaên cuõng goùp phaàn laøm saùng toû theâm vaán ñeà vò trí, vai troø cuûa ngöôøi Chaêm trong quaù trình xaây döïng baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, vaø laøm saùng toû hôn vaán ñeà khoa hoïc lòch söû ñang coøn nhieàu tranh caõi: quaù trình môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät trong lòch söû. Beân caïnh yù nghóa khoa hoïc, luaän vaên coøn coù yù nghóa thöïc tieãn saâu saéc, ñaëc bieät laø vaán ñeà ñoaøn keát daân toäc trong thôøi ñaïi ngaøy nay. Daân toäc, töø xöa ñeán nay, luoân laø vaán ñeà nhaïy caûm ñoái vôùi söï thoáng nhaát quoác gia vaø an ninh theá giôùi. Lieân Bang Xoâ Vieát bò tan raõ trong nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX laø do nhieàu nguyeân nhaân, trong ñoù coù vaán ñeà daân toäc. Nghò Quyeát Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu Toaøn quoác laàn thöù X cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam hoïp töø ngaøy 18-4 ñeán 25-4-2006 ñaõ khaúng ñònh: “Vaán ñeà daân toäc vaø ñoaøn keát caùc daân toäc coù vò trí chieán löôïc laâu daøi trong söï nghieäp caùch maïng nöôùc ta. Caùc daân toäc trong ñaïi gia ñình Vieät Nam bình ñaúng, ñoaøn keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ nhau cuøng tieán boä, cuøng nhau thöïc hieän thaéng lôïi söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa. Phaùt trieån kinh teá, chaêm lo ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn, xoùa ñoùi giaûm ngheøo, naâng cao trình ñoä daân trí, giöõ gìn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa, tieáng noùi, chöõ vieát vaø truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa caùc daân toäc … . Thöïc hieän chính saùch öu tieân trong ñaøo taïo, boài döôõng caùn boä, trí thöùc laø ngöôøi daân toäc thieàu soá. Caùn boä coâng taùc ôû vuøng daân toäc thieåu soá vaø mieàn nuùi phaûi gaàn guõi, hieåu phong tuïc taäp quaùn, tieáng noùi cuûa ñoàng baøo daân toäc, laøm toát coâng taùc daân vaän, choáng caùc bieåu hieän kyø thò, heïp hoøi, chia reõ daân toäc” [45, tr.121-122]. Tìm hieåu noäi dung ñeà taøi naøy nhaèm phaùt huy tình ñoaøn keát giöõa caùc daân toäc trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Noäi dung naøy coøn giuùp ích cho vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp boä moân lòch söû ôû caùc tröôøng phoå thoâng trung hoïc. 5. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà Cho đến nay, ñaõ coù nhieàu taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc nghieân cöùu veà nhöõng noäi dung lieân quan ñeán moái quan heä Vieät – Chaêm trong lòch söû nhö sau: - Döông Vaên An (1997), OÂ Chaâu Caän Luïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Trong taùc phaåm cuûa mình oâng ñaõ coù nhuõng caùi nhìn raát saâu saéc tuy coù phaàn phieán dieän cuûa moät nhaø Nho yeâu nöôùc Vieät veà nhöõng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Chaêm leân Vaên hoùa Vieät khi ngöôøi Vieät môû ñaát sinh soáng veà phöông Nam. - Phan Huy Chuù (1996), Hoaøng Vieät Ñòa Dö Chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Theo taùc giaû: Vuøng ñaát Thuaän Hoùa xöa laø nöôùc Vieät Thöôøng, thôøi Haùn thuoäc Töôïng Quaän, thôøi Taán thuoäc Laâm Aáp. Do nhöõng quan heä chính trò, quaân söï vaø ngoaïi giao neân töø naêm 1075 ñeán naêm 1306 ñaõ laàn löôït ñöôïc saùp nhaäp vaøo quoác gia Ñaïi Vieät. Cuõng do nhöõng moái quan heä naøy maø töø naêm 1470 ñeán naêm 1680, laõnh thoå cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc môû roäng ñeán Bình Thuaän. - Phan Huy Chuù (1972), Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí, Taäp I, Nxb Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên hoùa, Saøi Goøn. Taùc giaû cho raèng: Ngöôøi Vieät ôû Thuaän Hoùa giaùp giôùi vôùi Quaûng Nam ôû phía nam ñaõ tieáp thu gioáng luùa cuûa ngöôøi Chaêm trong saûn xuaát noâng nghieäp. “Phuû naøy (Thuaän Hoùa) coù ít ruoäng muøa, nhieàu ruoäng Chieâm. Vuï Chieâm laø chính muøa, vuï muøa goïi laø traùi vuï, nhöõng saûn vaät toát ñeïp goàm caùc thöù gaám voùc, vaø chieáu coùi deät raát tinh xaûo” (tr. 439). - Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû Bieân Taïp Luïc, Nxb Khoa Hoïc, Haø Noäi. Taùc giaû cho bieát veà boä maùy chính quyeàn cuûa nöôùc Ñaïi Vieät treân vuøng ñaát Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam vaøo theá kyû XVIII. Taùc giaû coøn neâu leân caùc nguoàn taøi nguyeân cuûa vuøng naøy cuøng caùc cheá ñoä thueá maù cuûa nhaø Nguyeãn. Cuõng treân vuøng ñaát naøy, ngöôøi Vieät ñaõ bieát tieáp thu vaø phaùt trieån vieäc khai thaùc caùc saûn vaät thieân nhieân cuûa ngöôøi Chaêm nhö khai thaùc vaøng, tìm kieám traàm höông … . - Ngoâ Gia Vaên Phaùi (1987), Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi. Saùch neâu leân söùc maïnh quaân söï cuûa nöôùc Ñaïi Vieät vaøo theá kyû XVIII, thôøi kyø maø caû hai daân toäc Vieät – Chaêm cuøng nhau ñoaøn keát choáng ngoaïi xaâm. Ngöôøi Nam (cuûa nöôùc Ñaïi Vieät) luùc naøy hay duøng voi trong chieán traän, khieán töôùng Toân Só Nghò cuûa nhaø Thanh tröôùc khi mang quaân sang xaâm löôïc nöôùc ta, phaûi ban boá nhöõng ñieàu luaät khi ñoái phoù vôùi voi. - Ngoâ Thôøi Só (2001), Vieät Söû Tieâu Aùn, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. Taùc giaû cho bieát, khi quaân Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta vaøo thôøi nhaø Hoà, nhieàu ngöôøi Vieät phaûi laùnh naïn sang Champa maø trong ñoù coù nhieàu ngöôøi laø con chaùu nhaø Traàn. - Nguyeãn Vaên Sieâu (1997), Ñaïi Vieät Ñòa Dö Toaøn Bieân, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi. Taùc giaû cho raèng: Vua vaø daân Champa ñaõ töøng uûng hoä phong traøo Taây Sôn vaø cuoäc khôûi nghóa cuûa Leâ Vaên Khoâi choáng laïi nhaø Nguyeãn. Khi vua Champa maát, vua Minh Maïng “cho laøm mieáu thôø ôû Loåi Thaønh cuõ, bôø phía Nam soâng Höông, Xuaân Thu cuùng teá, ñeå giöõ vieäc höông khoùi” (tr. 310). - Leâ Quang Ñònh (2005), Hoaøng Vieät Nhaát Thoáng Ñòa Dö Chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. Taùc giaû vieát veà Dinh Bình Thuaän, nôi ñònh cö laâu ñôøi cuûa ngöôøi Chaêm. Khi ngöôøi Vieät môû roäng laõnh thoå veà phía nam, caû hai daân toäc Vieät – Chaêm ñaõ cuøng nhau sinh soáng, tieáp nhaän tín ngöôõng cuûa nhau nhö toân thôø caùc vò thaàn Caù Voi, Thaàn Noâng … . - Khuyeát danh (2005) (Traàn Quoác Vöôïng dòch), Vieät Söû Löôïc, Nxb Thuaän Hoaù, Hueá. Saùch cho raèng caùc vua nhaø Lyù cuõng öa thích caùc nhaïc khuùc cuûa ngöôøi Chaêm vaø cuõng quan taâm ñeán cuoäc soáng cuûa ngöôøi Chaêm treân ñaát Ñaïi Vieät. Vua Lyù Thaùi Toâng ñaõ cho laäp caùc höông aáp ñeå ngöôøi Chaêm sinh soáng. Vua Lyù Thaùnh Toâng ñaõ thaân phieân dòch nhaïc khuùc vaø tieát coå aâm cuûa Chieâm Thaønh, sai nhaïc coâng ca haùt. - Trịnh Hoaøi Ñöùc (1998), Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh. Taùc giaû ñaõ neâu moät soá phong tuïc taäp quaùn cuûa caùc daân toäc ôû Nam boä maø chuû yeáu laø cuûa ngöôøi Vieät. Ñaõ coù söï hoäi nhaäp, nhöng moãi daân toäc vaãn coù nhöõng neùt rieâng. “Thaønh Gia Ñònh nöôùc Nam ta, ñaát roäng löông thöïc nhieàu, khoâng lo veà ñoùi reùt, cho neân ít chöùa saün, tuïc daân xa hoa, keû só ñua nhau taøi gioûi. Ngöôøi boán phöông ôû laãn nhau, moãi nhaø coù töï coù tuïc rieâng” (tr. 141). - Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Taäp I-II-III (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. Saùch neâu leân quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm töø thôøi Baéc thuoäc ñeán naêm 1656. Noåi baät laø vieäc troàng caây luùa Chieâm, toân thôø caùc vò thaàn, caùch aên maëc, caùc cuoäc hoân nhaân vaø ñaëc bieät laø coâng cuoäc choáng ngoaïi xaâm cuõng nhö caùc chuû tröông chính saùch cuûa nhaø nöôùc Ñaïi Vieät ñoái vôùi ngöôøi Chaêm. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2006), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp 1, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho bieát: Naêm 1693, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñoåi nöôùc Chieâm Thaønh laøm traán Thuaän Thaønh nhöng vaãn ñeå ngöôøi Chaêm cai quaûn ñeå yeân loøng nhaân daân. Naêm 1694, khi vua Champa laø Baø Tranh cheát, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho tieàn vaø gaám voùc ñeå haäu taùng. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp IV, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho chuùng ta bieát raèng, khi vöông quoác Chaêmpa ñaõ trôû thaønh moät tænh cuûa nöôùc ta, thì ngöôøi Chaêm vaãn laø moät boä phaän quan troïng khoâng theå taùch rôøi cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Chính vì vaäy, naêm 1836, vua Minh Maïng cho nhöõng keû só ôû Bình Thuaän ñi hoïc chöõ vaø tieáng noùi ngöôøi Chaêm. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1975), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp XXXIII, Chính Bieân – Ñeä töù kyû VII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Saùch cho raèng, naêm 1874, vua Töï Ñöùc ñaõ quy ñònh laïi tuïc thôø töï mieáu caùc ñeá vöông ôû caùc trieàu ñaïi ôû caùc ñòa phöông, vaãn toân troïng caùc vò vua Chaêm. - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Taäp I, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho bieát: Vaøo naêm 1044, nhaø Lyù ñaõ laäp traán Vónh Khang vaø Ñaêng Chaâu treân ñaát Ñaïi Vieät cho ngöôøi Chaêm laøm aên sinh soáng. Naêm 1075, hai vöông trieàu Vieät – Chaêm cuõng ñaõ thoûa thuaän cho ngöôøi Vieät ñeán sinh soáng treân ñaát Champa töø Quaûng Bình ñeán Quaûng Trò. Naêm 1307, nhaø Traàn ñoåi chaâu OÂ vaø chaâu Lyù thaønh Thuaän Chaâu vaø Hoùa Chaâu (Thuaän Hoùa) vaø saùp nhaäp vaøo Ñaïi Vieät moät caùch oân hoøa vôùi söï chaáp thuaän cuûa vua Champa laø Cheá Maân. Ñeán naêm 1472, ngöôøi Vieät ñaõ ñeán laøm aên sinh soáng treân ñaát Champa töø Quaûng Nam cho ñeán Phuù Yeân, do chính quyeàn Ñaïi Vieät cai quaûn. - Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi Ngoaïi Kyù Söï, Nxb Vieän Ñaïi hoïc Hueá. Taùc giaû ñaõ ñeán Hueá vaø Hoäi An töø naêm 1695 ñeán naêm 1696, moâ taû tình hình ñaát nöôùc vaø con ngöôøi döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu. Taùc giaû ca ngôïi söï phaùt trieån kinh teá ôû Hoäi An, nôi maø ngöôøi Vieät keá thöøa vaø phaùt trieån neàn kinh teá cuûa ngöôøi Chaêm. Cuõng theo Baûn Kyù Söï naøy thì chuùa Nguyeãn Phuùc Chu raát quan taâm ñeán vieäc söû duïng voi, con vaät maø ngöôøi Chaêm ñaõ bieát duøng töø raát sôùm. - Traàn Troïng Kim (1999), Vieät Nam Söû Löôïc, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. Taùc giaû neâu leân moái quan heä coù töø raát sôùm giöõa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm nhöng chuû yeáu laø quan heä chính trò, quaân söï vaø ngoaïi giao. Moái quan heä naøy coù nhöõng böôùc thaêng traàm nhö coù luùc xung ñoät, coù luùc hoaø hieáu thaân thieän. - Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Caùc Daân Toäc Ít Ngöôøi ÔÛ Vieät Nam (Caùc Tænh Phía Nam), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Saùch cho raèng, naêm 1984, ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam coù 76.000 ngöôøi. Döôùi cheá ñoä Myõ – Nguïy, ngay trong noäi boä ngöôøi Chaêm ôû Phan Rang cuõng ñaõ xaõy ra xung ñoät ñoå maùu vì lyù do toân giaùo. Sau ngaøy giaûi phoùng (1975), Ñaûng, chính quyeàn vaø caùc ñoaøn theå tænh Thuaän Haûi (Ninh Thuận, Bình Thuận ngaøy nay) ñaõ goùp phaàn haøn gaén söï baát hoøa trong noäi boä ngöôøi Chaêm. Nhận đñịnh về vai troø của Người Chăm vaø mối quan hệ bằng hữu của hai tộc người Việt – Chăm, caùc taùc giả cho rằng, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät coù moái quan heä hoå töông khaùch quan vaø taát yeáu trong cuoäc khaùng chieán choáng caùc theá löïc phong kieán baønh tröôùng Trung Quoác, ñaëc bieät laø choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng vaøo theá kyû XIII. Theá kyû XVIII, ngöôøi Chaêm ñaõ coù maët trong nghóa quaân Taây Sôn ñaùnh ñoå cheá ñoä phong kieán thoái naùt vaø caùt cöù cuûa chuùa Nguyeãn Ñaøng Trong, cuûa Leâ Trònh Ñaøng Ngoaøi, goùp phaàn ñaùnh tan quaân Xieâm xaâm löôïc (1784 – 1785) vaø quaân vieãn chinh nhaø Thanh (1788 – 1789). Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ cuøng vôùi caùc daân toäc anh em ôû Vieät Nam ñaõ