Luận văn Quản trị rủi ro lãi suất tại các ngân hàng thương mại Việt Nam - Đinh Thị Thu Hiền

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐINH THỊ THU HIỀN QUẢN TRỊ RỦI RO LÃI SUẤT TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh Tế Tài Chính – Ngân Hàng Mã số: 60.31.12 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. LÊ THỊ LANH TP.HCM, NĂM 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐINH THỊ THU HIỀN QUẢN TRỊ RỦI RO LÃI SUẤT TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP.HCM, NĂM 2011 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong những năm vừa qua, cùng với những thành tựu đổi mới của đất nước, hệ thống Ngân hàng Việt Nam đã có những đổi mới sâu sắc, đóng góp vào việc ổn định tiền tệ, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế theo hướng toàn cầu hoá, mở rộng quan hệ kinh tế với các nước trong khu vực và trên thế giới. Tuy nhiên, bên cạnh đó, hoạt động ngân hàng trong nền kinh tế thị trường cũng phải đối mặt với rất nhiều loại rủi ro, như rủi ro tín dụng, rủi ro lãi suất, rủi ro thanh khoản, rủi ro tỷ giá, rủi ro đạo đức... Với chức năng trung gian tài chính, đi vay để cho vay, việc lãi suất thị trường có biến động lớn như thời gian vừa qua đã gây rủi ro lãi suất, thậm chí trong nhiều trường hợp đã gây thua lỗ cho không ít ngân hàng thương mại. Ngày nay trên thế giới, khoa học và công nghệ về quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân hàng đã đạt đến trình độ tiên tiến, hiện đại. Đó là việc áp dụng phương pháp lượng hoá các rủi ro như: rủi ro lãi suất, rủi ro tín dụng, rủi ro tỷ giá, rủi ro thanh khoản, , đồng thời sử dụng các công cụ hiện đại vào việc phòng chống các rủi ro như hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng hoán đổi, hợp đồng tương lai và hợp đồng quyền chọn. Do lãi suất biến động thất thường và khó dự đoán nên quản trị rủi ro lãi suất trở thành vấn đề trọng điểm đối với các nhà quản lý ngân hàng. Ở Việt Nam hiện nay, cơ chế điều hành lãi suất đang trong tiến trình tự do hóa. Đây là điều kiện tiền đề để các ngân hàng nâng cao tính tự chủ trong định giá các sản phẩm - dịch vụ, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, cơ chế này cũng làm gia tăng nguy cơ tiềm ẩn rủi ro lãi suất cho các ngân hàng do sự biến động thường xuyên của lãi suất thị trường. Hiện nay công tác nghiên cứu và quản trị rủi ro đã bắt đầu được các ngân hàng thương mại quan tâm, tuy nhiên trình độ cũng như nghiệp vụ phòng chống rủi ro lãi suất của các ngân hàng vẫn còn có nhiều hạn chế. Chính vì vậy tôi đã quyết định chọn đề tài: “Quản trị rủi ro lãi suất tại các Ngân hàng thương mại Việt Nam”. Đây là đề tài mang tính thực tiễn cao khi Việt Nam đã là thành viên thứ 150 tổ chức thương mại thế giới WTO. 2. Mục tiêu nghiên cứu Xuất phát từ nhu cầu bức thiết của công tác quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTM và thực tiễn nghiên cứu trong thời gian qua, luận văn xác định các mục tiêu cần thực hiện: - Hệ thống hóa và khái quát những vấn đề lý luận cơ bản về QTRRLS của ngân hàng thương mại. - Nghiên cứu những kinh nghiệm thực tiễn về QTRRLS của các ngân hàng trên thế giới, từ đó rút ra các bài học thực tiễn đối với các NHTMVN. - Phân tích, đánh giá tình hình RRLS và QTRRLS của các NHTMVN trong giai đoạn nghiên cứu, từ đó rút ra các thành tựu và hạn chế trong công tác QTRRLS. - Xây dựng những giải pháp có tính khả thi để hoàn thiện công tác QTRRLS tại các NHTMVN, nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh của ngân hàng. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu RRLS và QTRRLS, các yếu tố tác động tới RRLS, QTRRLS tại các NHTMVN – trường hợp điển hình tại Ngân hàng TMCP Quân đội (MB). Phạm vi nghiên cứu của luận văn: Quản trị rủi ro lãi suất tại Ngân hàng TMCP Quân đội trong giai đoạn từ năm 2008 đến năm 2010. 4. Phương pháp nghiên cứu Là một đề tài thuộc lĩnh vực khoa học ứng dụng, luận văn sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu khoa học truyền thống và hiện đại sau: - Phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: Nghiên cứu quá trình xây dựng và phát triển phương pháp QTRRLS tại các NHTM Việt Nam trong trạng thái động, do tác động của các nhân tố khách quan. - Phương pháp logic: Nghiên cứu những diễn biến trong sự tác động của các yếu tố nội tại với nhau, trong đó có các tác nhân chủ yếu, quyết định. - Phương pháp thống kê và tổng hợp: Luận văn sử dụng các tư liệu trong những năm gần đây của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, của các NHTM, báo cáo thường niên các năm của MB, các khảo sát quốc tế được phân bổ theo các tiêu thức khác nhau tuỳ theo mục đích nghiên cứu của từng chủ đề. - Các phương pháp nghiên cứu khác: so sánh, quy nạp và diễn dịch 5. Kết cấu của luận văn Luận văn được chia làm 3 chương: Chương 1: Tổng quan về RRLS và QTRRLS của NHTM Chương 2: Thực trạng QTRRLS tại các NHTMVN trong thời gian qua Chương 3: Giải pháp nhằm hoàn thiện QTRRLS tại các NHTMVN i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những thông tin và nội dung trong đề tài là dựa trên nghiên cứu của tác giả và hoàn toàn đúng với nguồn trích dẫn. Tác giả đề tài Đinh Thị Thu Hiền Học viên Cao học khóa 18 – Đại Học Kinh Tế TP.HCM ii LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian nỗ lực, tôi đã hoàn thành đề tài “Quản trị rủi ro lãi suất tại các Ngân hàng thương mại Việt Nam”. Trong suốt quá trình thực hiện, tôi đã nhận được sự hướng dẫn và hỗ trợ thông tin nhiệt tình từ Quý thầy cô, bạn bè. Vì vậy, tôi xin phép được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến: - PGS.TS. Lê Thị Lanh, người đã tận tình hướng dẫn cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề cương, tìm kiếm tài liệu đến khi hoàn tất luận văn. - Cảm ơn các bạn bè, đồng nghiệp đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập dữ liệu phân tích. - Cảm ơn những kiến thức quý báu về phương pháp nghiên cứu và lãnh đạo mà các thầy cô đã truyền đạt trong chương trình cao học. - Và đặc biệt, cảm ơn gia đình đã động viên, ủng hộ tinh thần và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi hoàn thành luận văn. TP.Hồ Chí Minh, ngày 15 tháng12 năm 2011 Học viên Đinh Thị Thu Hiền iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ RỦI RO LÃI SUẤT VÀ QUẢN TRỊ RỦI RO LÃI SUẤT CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ........................................................ 1 1.1 Rủi ro lãi suất ............................................................................................................ 1 1.1.1 Lý thuyết về rủi ro lãi suất ....................................................................................... 1 1.1.2 Đo lường rủi ro lãi suất ............................................................................................ 2 1.1.2.1 Đo lường rủi ro lãi suất bằng khe hở nhạy cảm lãi suất ....................................... 2 1.1.2.2 Đo lường rủi ro lãi suất bằng phương pháp phân tích độ nhạy cảm của lãi suất ............................................................................................................................ 5 1.1.2.3 Đo lường rủi ro lãi suất bằng giá trị có thể tổn thất (VaR) ................................... 9 1.2 Quản trị rủi ro lãi suất ............................................................................................ 12 1.2.1 Lý thuyết về quản trị rủi ro lãi suất ........................................................................ 12 1.2.2 Các nhân tố ảnh hưởng tới quản trị rủi ro lãi suất.................................................. 13 1.2.2.1 Trình độ công nghệ ............................................................................................. 13 1.2.2.2 Năng lực cán bộ chuyên môn .............................................................................. 13 1.2.2.3 Môi trường pháp lý và sự phát triển của thị trường tài chính ............................. 14 1.2.2.4 Hệ thống thông tin dự báo về biến động lãi suất ................................................ 14 1.2.3 Mục tiêu của quản trị rủi ro lãi suất ....................................................................... 14 1.2.3.1 Giảm thiểu mất mát cho ngân hàng .................................................................... 14 1.2.3.2 Tăng lợi nhuận cho ngân hàng .......................................................................... 15 1.2.4 Quy trình QTRRLS ................................................................................................ 17 1.2.4.1 Nhận diện và phân loại rủi ro .............................................................................. 17 1.2.4.2 Tính toán và cân nhắc các mức độ rủi ro và mức độ chịu đựng tổn thất khi rủi ro xảy ra ..................................................................................................................... 17 1.2.4.3 Giám sát rủi ro ..................................................................................................... 18 1.2.4.4 Kiểm soát rủi ro ................................................................................................... 19 1.2.5 Các phương thức quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTM trên thế giới .................... 20 iv 1.2.5.1 Thành lập Ủy ban quản trị Tài sản Nợ - Có ........................................................ 21 1.2.5.2 Qui định về việc duy trì vốn chủ sở hữu ............................................................ 21 1.2.5.3 Quản trị hạn mức khe hở nhạy cảm lãi suất ........................................................ 21 1.2.5.4 Quản trị hạn mức độ nhạy cảm ........................................................................... 22 1.2.5.5 Quản trị hạn mức giá trị có thể tổn thất (VaR) ................................................... 23 1.2.5.6 Sử dụng các công cụ phái sinh ............................................................................ 24 1.3 Kinh nghiệm quản trị rủi ro lãi suất tại một số Ngân hàng ................................ 29 1.3.1 Thực tiễn quản trị rủi ro lãi suất tại một số Ngân hàng ......................................... 29 1.3.1.1 Thực tiễn quản trị rủi ro lãi suất tại ngân hàng HSBC Việt Nam ....................... 29 1.3.1.2 Thực tiễn quản trị rủi ro lãi suất tại Ngân hàng Calyon Việt Nam ..................... 30 1.3.2 Nhận xét về việc quản trị rủi ro lãi suất tại hai chi nhánh ngân hàng trên ............. 32 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .............................................................................................. 33 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG QUẢN TRỊ RỦI RO LÃI SUẤT TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM TRONG THỜI GIAN QUA .............. 34 2.1 Thực trạng rủi ro lãi suất tại các NHTMVN trong thời gian qua ...................... 34 2.1.1 Tác động của khủng hoảng tài chính thế giới đến Việt Nam ................................. 34 2.1.1.1 Diễn biến cuộc khủng hoảng tài chính thế giới năm 2008 .................................. 34 2.1.1.2 Tác động đến Việt Nam ...................................................................................... 35 2.1.2 Diễn biến rủi ro lãi suất ở Việt Nam thời gian qua ................................................ 36 2.2 Thực trạng công tác quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTM Việt Nam – Trường hợp điển hình tại Ngân hàng TMCP Quân đội (MB) .................................. 38 2.2.1 Sự biến động của nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất và tài sản nhạy cảm lãi suất của MB giai đoạn 2008 – 2010 ....................................................................................... 39 2.2.1.1 Sự biến động của nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất của MB giai đoạn 2008 – 2010 .......................................................................................................................... 39 2.2.1.2 Sự biến động của tài sản nhạy cảm với lãi suất của MB giai đoạn 2008 - 2010 .......................................................................................................................... 43 2.2.2 Thực trạng công tác quản trị rủi ro lãi suất tại MB ................................................ 45 2.2.2.1 Chính sách quản trị rủi ro lãi suất tại MB ........................................................... 45 v 2.2.2.2 Công cụ quản trị rủi ro lãi suất tại MB ............................................................... 47 2.3 Thành tựu và hạn chế trong quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTMVN ............ 54 2.3.1 Thành tựu ............................................................................................................... 54 2.3.1.1 Các NHTMVN đã nhận thức được rủi ro lãi suất ............................................... 54 2.3.1.2 Các NHTMVN đã thành lập bộ phận quản trị rủi ro lãi suất và Ủy ban ALCO, có bộ phận nghiên cứu thị trường và dự đoán về lãi suất .................................. 55 2.3.1.3 Đã thực hiện bảo hiểm rủi ro lãi suất .................................................................. 55 2.3.1.4 Tuân thủ các quy định của NHNN về tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu ....................... 55 2.3.2 Hạn chế và nguyên nhân của quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTMVN ................ 56 2.3.2.1 Hạn chế về chính sách quản trị rủi ro lãi suất ..................................................... 56 2.3.2.2 Hạn chế về trình độ cán bộ nhân viên ................................................................. 57 2.3.2.3 Hạn chế về phương pháp đo lường rủi ro lãi suất ............................................... 57 2.3.2.4 Hạn chế về công nghệ trong hệ thống NHTMVN: ............................................. 58 2.3.2.5 Hạn chế trong việc sử dụng các công cụ phái sinh ............................................. 58 2.3.2.6 Các nguyên nhân khách quan tác động tới quản trị rủi ro lãi suất tại NHTMVN ....................................................................................................................... 59 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .............................................................................................. 61 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN QUẢN TRỊ RỦI RO LÃI SUẤT TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM .......................................................... 62 3.1 Định hướng quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTMVN ........................................ 62 3.2 Một số giải pháp hoàn thiện công tác quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTMVN ....................................................................................................................... 63 3.2.1 Xây dựng, hoàn thiện chính sách quản trị rủi ro lãi suất ....................................... 63 3.2.2 Hoàn thiện quy trình quản trị rủi ro lãi suất ........................................................... 65 3.2.3 Nâng cao trình độ nhận thức nhà quản lý, cán bộ ngân hàng về rủi ro lãi suất ..... 67 3.2.4 Hiện đại hoá công nghệ ngân hàng ........................................................................ 68 3.2.5 Giải pháp kiểm soát mức chênh lệch của bảng cân đối ......................................... 70 3.2.6 Nâng cao khả năng dự báo biến động lãi suất ........................................................ 71 3.2.7 Áp dụng các mô hình định lượng, đánh giá rủi ro lãi suất một cách phù hợp ....... 71