Luận văn Sử dụng di sản văn hóa dân ca quan họ Bắc Ninh trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN THUẬN THÀNH TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN THUẬN THÀNH TỈNH BẮC NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi thực hiện cùng với sự dẫn dắt nhiệt tình của PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy, trong thời gian từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tôi đã tham khảo nhiều nguồn tài liệu khác nhau, các nguồn thông tin được tổng hợp, khái quát đưa vào luận văn một cách hợp lý và đúng quy định. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này hoàn toàn là khách quan, trung thực và chưa từng được công bố, sử dụng trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Tôi xin chịu trách nhiệm hoàn toàn về nội dung của luận văn. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả Nguyễn Thị Thu Hương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới PGS.TS Hà Thị Thu Thủy đã tận tình hướng dẫn và chỉ bảo tôi trong suốt thời gian học tập và quá trình làm luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, Khoa Lịch sử và Phòng Đào tạo (Sau đại học) của trường đã tạo mọi điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn tới các thầy giáo, cô giáo thuộc khoa Lịch sử Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu làm luận văn. Tôi chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn Lịch sử của các trường THPT trên địa bàn Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh, đặc biệt là trường THPT Thuận Thành số 2 đã tạo điều kiện cho tôi thực nghiệm sư phạm và hoàn thành luận văn này. Luận văn này được hoàn thành tại Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả Nguyễn Thị Thu Hương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC .......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. iv DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. v PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 8 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 9 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .................................... 9 6. Giả thuyết khoa học ....................................................................................... 10 7. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn những đóng góp của luận văn .......................... 10 8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 11 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT ........................................ 12 1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................ 12 1.1.1. Khái niệm di sản văn hóa ........................................................................ 12 1.1.2. Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh .............................................. 14 1.1.3. Đặc điểm của kiến thức lịch sử ở trường phổ thông ............................... 17 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông .................................................. 19 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 22 1.2.1. Thực tiễn sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. ...................................................... 22 1.2.2. Những vấn đề rút ra từ thực tiễn .............................................................. 31 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 32 Chương 2. BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN THUẬN THÀNH TỈNH BẮC NINH ............................................................................................. 34 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình Lịch sử Việt Nam ở trường THPT ........................................................................................ 34 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN 2.1.1. Vị trí ......................................................................................................... 34 2.1.2. Mục tiêu ................................................................................................... 35 2.1.3. Nội dung cơ bản ....................................................................................... 36 2.2. Tài liệu về Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh khai thác trong dạy học Lịch sử Việt Nam ở trường THPT ............................................. 38 2.2.1. Những nội dung Lịch sử Việt Nam sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh ................................................................................... 38 2.2.2. Các tài liệu về Di sản văn hóa Dân ca quan họ Bắc Ninh khai thác trong dạy học Lịch sử Việt Nam ở trường THPT ................................... 40 2.2.3. Yêu cầu khi sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học Lịch sử ở trường THPT .............................................................. 46 2.3. Biện pháp sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học Lịch sử ở trường THPT huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh. .... 49 2.3.1. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong thiết kế chủ đề dạy học ................................................................................................ 49 2.3.2. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh dạy bài nội khóa .... 52 2.3.3. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh dạy bài lịch sử địa phương ................................................................................................................. 58 2.2.4. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh để tổ chức hoạt động trải nghiệm ................................................................................................ 63 2.4. Thực nghiệm sư phạm ............................................................................. 69 2.4.1. Mục đích, đối tượng, địa bàn và nội dung thực nghiệm .......................... 69 2.4.2. Phương pháp thực nghiệm ....................................................................... 70 2.4.3. Kết quả thực nghiệm ................................................................................ 73 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 76 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 81 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DHLS : Dạy học lịch sử DSVH : Di sản văn hóa GDTX : Giáo dục thường xuyên GV : Giáo viên HĐTN : Hoạt động trải nghiệm HS : Học sinh THPT : Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Kết quả điều tra học sinh ............................................................... 29 Bảng 2.1. Kế hoạch thực hiện dự án .............................................................. 60 Bảng 2.2. Phiếu đánh giá điểm nhóm ............................................................ 62 Bảng 2.3. Kết quả kiểm tra tại lớp thực nghiệm và đối chứng ...................... 73 Bảng 2.4. Kết quả khảo sát học sinh sau thực nghiệm .................................. 75 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Toàn cầu hóa đã và đang tạo nên xu thế hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Hội nhập quốc tế tạo nên nhiều cơ hội phát triển nhưng cũng chứa đựng nhiều thách thức, trong đó có thách thức về giữ gìn và phát huy di sản văn hóa dân tộc. Luật Di sản văn hoá đã xác định: “Di sản văn hoá Việt Nam là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam và là một bộ phận của di sản văn hoá nhân loại, có vai trò to lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của nhân dân ta” [29]. Nghị quyết Trung ương 5 (khoá VIII) đã chỉ rõ: “Di sản văn hoá là tài sản vô giá, gắn kết cộng đồng dân tộc, là cốt lõi của bản sắc dân tộc, cơ sở để sáng tạo những giá trị mới và giao lưu văn hoá” [20]. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của các dân tộc là chiến lược phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc là nhiệm vụ chung của toàn xã hội, trong đó giáo dục giữ vai trò quan trọng. Bắc Ninh là tỉnh nằm ở cùng châu thổ sông Hồng, một trong những địa phương có bề dày văn hiến và truyền thống lịch sử lâu đời. Bắc Ninh ngày nay là một phần của vùng Kinh Bắc xưa, là địa bàn cư trú của người Việt Cổ từ hàng ngàn năm trước. Với những điều kiện thuận lợi Bắc Ninh đã từng được chọn làm thủ phủ của nước ta dưới thời Bắc thuộc, là đất phên dậu phía Bắc của thành Thăng Long xưa, là nơi ghi dấu bao chiến công hiển hách của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Nơi đây còn nổi tiếng là trung tâm Phật giáo, vương quốc của các lễ hội, nơi kết tụ tài hoa các làng nghề, là vùng đất của học hành, khoa cử, với nhiều danh nhân có đóng góp quan trọng cho lịch sử và là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam... Tất cả những yếu tố đó, đã tạo nên một kho tàng di sản văn hóa đa dạng, độc đáo, giàu giá trị còn được lưu truyền đến ngày nay. Trong kho tàng di sản văn hóa đó không thể không kể đến Dân ca Quan họ - loại hình nghệ thuật được coi là cốt lõi của văn hóa “xứ Kinh Bắc" ngàn năm văn hiến. Ngày 30 tháng 9 năm 2009, tại kỳ họp lần thứ 4 của Ủy ban liên Chính phủ Công ước UNESCO Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Dân ca Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN Quan họ đã được công nhận là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại. Điều đó, đã khẳng định giá trị của Dân ca Quan họ, mặt khác cũng đặt ra trách nhiệm lớn lao trong việc bảo tồn và phát huy loại hình dân ca - sản phẩm tinh thần quý báu này. Nhận thức rõ tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã triển khai chương trình giáo dục di sản từ năm học 2007-2008. Từ năm 2013, Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có hướng dẫn về việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học tại các trường phổ thông, các trung tâm giáo dục thường xuyên. Đây là hoạt động nhằm góp phần giáo dục toàn diện học sinh, giữ gìn và phát huy giá trị của di sản văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Tại Bắc Ninh, để bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh, góp phần bồi đắp tâm hồn cho thế hệ trẻ, khơi dậy niềm tự hào về truyền thống văn hóa quý báu của quê hương, từ năm học 2011- 2012, tỉnh Bắc Ninh đưa Dân ca Quan họ vào giảng dạy tại các trường học cho các em học sinh từ mầm non cho đến phổ thông. Khẳng định trường phổ thông vừa có trách nhiệm giáo dục nâng cao nhận thức cho học sinh về di sản văn hóa, vừa có trách nhiệm sử dụng di sản văn hóa để dạy học. Việc làm này sẽ nâng cao nhận thức và trách nhiệm của học sinh đối với di sản văn hóa. Sử dụng DSVH trong dạy học cho học sinh ở nhà trường nhằm hình thành ý thức tôn trọng, giữ gìn, phát huy những giá trị của di sản văn hóa. Đồng thời rèn luyện tính chủ động, sáng tạo trong đổi mới phương pháp học tập theo hướng tích cực. Qua đó bài học trở nên sinh động hấp dẫn và giúp học sinh hứng thú, tiếp thu bài tốt hơn. Đặc biệt là, hiện nay đa phần các em học sinh đang thiếu kiến thức thực tế, vì vậy, việc sử dụng DSVH trong dạy học sẽ là sợi dây gắn kết trách nhiệm và tình cảm của nhà trường với gia đình và xã hội. Đồng thời sử dụng di sản Dân ca Quan họ trong dạy học còn góp phần phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu, tài năng của học sinh Tuy nhiên, qua ghi nhận, việc giáo dục DSVH nói chung và Dân ca Quan họ nói riêng trong nhà trường còn nhiều hạn chế, chưa phát huy hết được vai trò, giá trị của DSVH trong giáo dục Lịch sử. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN