Luận văn Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học lịch sử cổ trung đại Việt Nam ở trường THPT tại tỉnh Quảng Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LAM THỊ THANH HƯỜNG SỬ DỤNG KIẾN THỨC LIÊN MÔN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CỔ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT TẠI TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LAM THỊ THANH HƯỜNG SỬ DỤNG KIẾN THỨC LIÊN MÔN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CỔ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT TẠI TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐỖ HỒNG THÁI THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài: “Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ở trường THPT tỉnh Quảng Ninh” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, không trùng lặp với các đề tài khác và chưa từng được ai công bố ở bất cứ tài liệu nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan trên của mình. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả Lam Thị Thanh Hường Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN LỜI CẢM ƠN Em xin được tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đỗ Hồng Thái đã tận tình, chu đáo, trách nhiệm hướng dẫn em trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu đề tài. Em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Lịch sử, Phòng Đào tạo Trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em được học tập và nghiên cứu trong suốt khóa học. Tôi xin cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo Quảng Ninh; Ban lãnh đạo, giáo viên môn Lịch sử và học sinh Trường TH, THCS & THPT Văn Lang, Trường THPT Minh Hà, Trường THPT Đông Triều, Trường THPT Hòn Gai, Trường THPT Lương Thế Vinh; Ban Quản lí Khu di tích núi Bài Thơ (Hạ Long - Quảng Ninh) đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình điều tra và tiến hành thực nghiệm sư phạm. Cảm ơn người thân, bạn bè đã luôn động viên, khích lệ và giúp đỡ để bản thân tôi hoàn thành khóa học nói chung và nghiên cứu đề tài nói riêng. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả Lam Thị Thanh Hường Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT ..................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH ............................................................................... v MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 9 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................ 9 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ........................................... 10 6. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 11 7. Đóng góp mới của đề tài ......................................................................................... 11 8. Cấu trúc đề tài ......................................................................................................... 11 Chương 1. SỬ DỤNG KIẾN THỨC LIÊN MÔN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG - MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ......................................................................... 13 1.1. Cơ sở lí luận của việc sử dụng KTLM trong dạy học Lịch sử ở trường THPT ....... 13 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ............................................................................................... 13 1.1.2. Cơ sở xuất phát của việc sử dụng KTLM trong dạy học lịch sử ..................... 15 1.1.3. Mối quan hệ giữa kiến thức lịch sử với kiến thức các môn học khác ............. 22 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng KTLM trong dạy học Lịch sử ở trường THPT ..... 27 1.2. Cơ sở thực tiễn của việc sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học lịch sử ở trường THPT tỉnh Quảng Ninh ..................................................................... 31 1.2.1. Về phía giáo viên ............................................................................................. 31 1.2.2. Về phía học sinh............................................................................................... 34 Chương 2. MỘT SỐ HÌNH THỨC, BIỆN PHÁP SỬ DỤNG KIẾN THỨC LIÊN MÔN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ CỔ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT TỈNH QUẢNG NINH ...................................... 37 2.1. Vị trí, mục tiêu và nội dung chính phần Lịch sử cổ trung đại Việt Nam trong Sách giáo khoa lịch sử lớp 10 ở trường THPT ................................................ 38 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN 2.1.1. Vị trí ................................................................................................................. 38 2.1.2. Mục tiêu ........................................................................................................... 38 2.1.3. Nội dung cơ bản ............................................................................................... 40 2.1.4. Xác định những bài học sử dụng KTLM trong dạy học trên lớp Lịch sử cổ trung đại Việt Nam........................................................................................... 41 2.1.5. Những yêu cầu khi sử dụng KTLM trong dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam (từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX) - Lịch sử 10, chương trình chuẩn ....... 49 2.2. Một số hình thức, biện pháp sử dụng KTLM trong dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ở trường THPT tỉnh Quảng Ninh ..................................... 53 2.2.1. Sử dụng KTLM trong dạy học trên lớp ........................................................... 53 2.2.2. Sử dụng KTLM trong dạy học di sản tại thực địa ........................................... 68 2.3. Thực nghiệm sư phạm ..................................................................................... 77 2.3.1. Mục đích của thực nghiệm ............................................................................... 77 2.3.2. Nội dung thực nghiệm ..................................................................................... 78 2.3.3. Phương pháp tiến hành thực nghiệm ............................................................... 78 2.3.4. Tiến hành thực nghiệm .................................................................................... 79 2.3.5. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................ 80 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 89 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT BCH : Ban Chấp hành CNXH : Chủ nghĩa xã hội GD : Giáo dục GDCD : Giáo dục công dân GDTX : Giáo dục thường xuyên GV : Giáo viên HS : Học sinh KTLM : Kiến thức liên môn NXB : Nhà xuất bản SGK : Sách giáo khoa THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông XHCN : Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH Bảng: Bảng 1.1. Danh sách các trường phổ thông tham gia khảo sát ........................ 31 Bảng 2.1. Thống kê bài học sử dụng KTLM phần Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ................................................................................................. 42 Bảng 2.2. Thống kê bài học lịch sử sử dụng KTLM gắn với kiến thức thực tế phần Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ........................................... 65 Bảng 2.3. Thống kê bài học lịch sử tích hợp dạy học di sản tại Quảng Ninh phần Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ..................................................... 70 Bảng 2.4. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm dạy học trên lớp ..................... 80 Bảng 2.5. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm dạy học di sản ........................ 82 Hình: Hình 1.1. Biểu đồ so sánh kết quả thực nghiệm dạy học trên lớp ........................... 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nghị quyết số 29/NQ-TW của Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, ngày 4 tháng 11 năm 2013 “về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo,đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã nhấn mạnh vấn đề căn cốt của đổi mới giáo dục là “chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học” [2]. Theo đó, phương pháp dạy học phải thay đổi căn bản theo hướng:Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học. Sự bùng nổ thông tin trong thời đại toàn cầu hóa, đặc biệt ảnh hưởng của cuộc cách mạng 4.0 đã làm cho kiến thức của nhân loại tăng lên vô cùng nhanh chóng. Để người học lĩnh hội một cách chủ động, linh hoạt và chọn lọc khối lượng tri thức khổng lồ của nhân loại và hình thành những năng lực căn cốt thích ứng với cuộc sống, các nhà giáo dục không còn cách nào khác ngoài việc phải thay đổi chương trình, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học dạy học. Đây cũng là biện pháp ưu tiên hàng đầu, là con đường duy nhất đúng cho sự chuyển đổi mục tiêu giáo dục từ trang bị nội dung kiến thức sang phát hiện, phát triển năng lực của người học. 1.2. Là một bộ môn thuộc nhóm ngành khoa học xã hội, việc dạy học Lịch sử trong các trường trung học phổ thông không nằm ngoài những yêu cầu chung của ngành giáo dục trong bối cảnh hiện nay. Hơn nữa, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học để thu hút sự say mê, hứng thú của học sinh, nâng cao hiệu quả giáo dục Lịch sử đã được đề cập đến rất nhiều trong thời gian gần đây. Vai trò, thế mạnh của môn Lịch sử trong giáo dục tư tưởng, thái độ, nhận thức của học sinh quan trọng như thế nào là điều chúng ta không cần bàn cãi. Không phải ngẫu nhiên, Xi xê rông - một chính trị gia nổi tiếng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN của La Mã thời cổ đại đã khẳng định“Lịch sử là thầy dạy của cuộc sống”. Nhưng hiện tượng “chán” Lịch sử lại ngày càng phổ biến. Việc lí giải nguyên nhân cũng đã được đưa ra và mấu chốt vẫn xoay quanh phần lớn ở phương pháp dạy học hiện nay. Theo đó, kiến thức lịch sử không đơn thuần gói gọn trong việc nghiên cứu, tìm hiểu, hệ thống những sự kiện, hiện tượng, nhân vật trong bộ môn lịch sử, mà cần có sự hỗ trợ của các môn khoa học liên ngành. Vì thế, việc sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học lịch sử sẽ góp phần tích cực vào việc đổi mới phương pháp dạy học chuyển từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực. 1.3. Khóa trình Lịch sử cổ trung đại Việt Nam thể hiện lịch sử dân tộc từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX. Tuy nhiên, nội dung này đưa vào chương trình lịch sử lớp 10 hiện hành chỉ có thời lượng trên lớp là 15 tiết học, sắp xếp từ bài 13 đến bài 28 là 14 tiết học kiến thức mới (tiết 19 đến tiết 34 trong phân phối chương trình chuẩn), và tiết thứ 15 là kiểm tra 45 phút. Như vậy, để có thể giúp học sinh tiếp cận và thấu hiểu được lịch sử dân tộc thời kì này, giáo viên phải thực sự quan tâm đến đổi mới phương pháp một cách phù hợp, hiệu quả nhất, giúp học sinh vừa có được kiến thức trọng tâm, chi tiết lại vừa có cái nhìn tổng thể quá trình dựng nước, giữ nước của cha ông. Những kiến thức liên môn nếu được khai thác và sử dụng phù hợp sẽ góp phần nâng cao hiệu quả dạy học khóa trình lịch sử trên đây. Xuất phát từ những lí do đó, tôi chọn đề tài “Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông tỉnh Quảng Ninh” cho luận văn thạc sĩ của mình để góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử nói chung, dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam nói riêng trong các trường THPT tại Quảng Ninh. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Việc sử dụng KTLM nói chung và KTLM trong dạy học lịch sử nói riêng đã và đang được các nhà lý luận dạy học, các nhà giáo dục lịch sử trong và ngoài nước nghiên cứu, đề cập đến trong các công trình nghiên cứu. Trong quá trình sưu tầm, tìm hiểu tư liệu phục vụ đề tài, tôi đã tiếp cận được những nguồn tài liệu về vấn đề sử dụng KTLM sau: 2.1. Tài liệu nước ngoài 2.1.1. Tài liệu giáo dục học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN