Luận văn Tác động của biến đổi khí hậu đến thu nhập từ cây ăn quả của nông hộ ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM HỒ HUY HOÀNG TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN THU NHẬP TỪ CÂY ĂN QUẢ CỦA NÔNG HỘ Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh – Năm 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM HỒ HUY HOÀNG TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN THU NHẬP TỪ CÂY ĂN QUẢ CỦA NÔNG HỘ Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 60310105 Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN HỮU DŨNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các nội dung nghiên cứu và kết quả nghiên cứu có tính độc lập riêng, không sao chép bất kỳ tài liệu nào và chưa được công bố toàn bộ nội dung này ở bất kỳ đâu. Những số liệu sử dụng trong việc ước lượng các hệ số trong mô hình là trung thực được chính tác giả thu thập và có nguồn gốc rõ ràng, minh bạch; các số liệu khác phục vụ cho việc phân tích, nhận xét đánh giá được thu thập từ các nguồn trích dẫn khác nhau và đã ghi trong phần tài liệu tham khảo. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 1 tháng 11 năm 2014 Người cam đoan Hồ Huy Hoàng MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG BIỂU – ĐỒ THỊ DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TÓM TẮT CHƢƠNG 1: GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU .............................................................. 1 1.1. Đặt vấn đề ............................................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................ 1 1.3. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................. 2 1.4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn dữ liệu ............................................................. 2 1.5. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................. 2 1.6. Kết cấu luận văn ...................................................................................................... 3 CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT ............................................................... 4 2.1. Biến đổi khí hậu ..................................................................................................... 4 2.1.1. Định nghĩa, nguyên nhân gây nên BĐKH ...................................................... 4 2.1.2. Biểu hiện của BĐKH ..................................................................................... 8 2.1.3. Kịch bản BĐKH ............................................................................................ 9 2.1.3.1. Xu hướng BĐKH Việt Nam trong những thập kỷ gần đây .................. 10 2.1.3.2. Kịch bản BĐKH tại Việt Nam .............................................................. 11 2.1.4. Tác động BĐKH ở Việt Nam ....................................................................... 13 2.1.5. Những thách thức của Việt Nam với BĐKH................................................ 18 2.2. Tác động của BĐKH đối với ngành trồng trọt Việt Nam ..................................... 19 2.2.1. Tác động của BĐKH đối với cây trồng nói chung ....................................... 19 2.2.2. Tác động của BĐKH đối với cây ăn quả ...................................................... 24 2.3. Lý thuyết mô hình ................................................................................................. 30 2.3.1. Mô hình phân vùng sinh thái nông nghiệp (the agro-ecological zoning approach – AEZ) .......................................................................................................... 31 2.3.2. Mô hình kinh tế nông học (the agronomic-economic approach) ................. 32 2.3.3. Mô hình Ricardian ........................................................................................ 34 2.3.3.1. Mô hình phân tích Ricardian ............................................................... 35 2.3.3.2. Nghiên cứu ứng dụng mô hình Ricardian ............................................ 38 2.4. Kết luận chương .................................................................................................... 42 CHƢƠNG 3: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 43 3.1. Dữ liệu nghiên cứu ................................................................................................ 43 3.1.1. Dữ liệu trích từ điều tra mức sống hộ gia đình 2010, 2012 .......................... 43 3.1.2. Dữ liệu về khí tượng Việt Nam .................................................................... 45 3.1.3. Lý do sử dụng dữ liệu hộ gia đình ................................................................ 47 3.1.4. Xử lý dữ liệu ................................................................................................. 47 3.2. Mô hình Ricardian cho sản xuất nông nghiệp Việt Nam ...................................... 47 3.2.1. Mô hình Ricardian ........................................................................................ 47 3.2.2. Tác động biên và xu hướng tác động ........................................................... 50 3.3. Kết luận chương .................................................................................................... 50 CHƢƠNG 4: TÁC ĐỘNG KINH TẾ CỦA BIẾN ĐỐI KHÍ HẬU LÊN THU NHẬP RÒNG TỪ CÂY ĂN QUẢ CỦA NÔNG HỘ .............................................. 52 4.1. Kết quả ước lượng của mô hình thực nghiệm ....................................................... 52 4.2. Giải thích kết quả .................................................................................................. 57 4.2.1. Tác động của các biến khí hậu lên thu nhập ròng từ cây ăn quả của nông hộ .................................................................................................................................. 57 4.2.2. Tác động của các biến khác .......................................................................... 58 4.2.3. Giá trị tác động biên ..................................................................................... 59 4.3. Sự thích nghi của nông hộ với tác động của BĐKH ............................................. 60 4.4. Kết luận chương .................................................................................................... 65 CHƢƠNG 5: KẾT LUẬN ......................................................................................... 66 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG BIỂU – ĐỒ THỊ Bảng 2.1: Mức tăng nhiệt độ trung bình năm (0C) so với thời kỳ 1980-1999 theo kịch bản phát thải thấp (B1) Bảng 2.2: Mức tăng nhiệt độ trung bình năm (0C) so với thời kỳ 1980-1999 theo kịch bản phát thải trung bình (B2) Bảng 2.3: Mức tăng nhiệt độ trung bình năm (0C) so với thời kỳ 1980-1999 theo kịch bản phát thải cao (A2) Bảng 2.4: Mức thay đổi lượng mưa năm (%) so với thời kỳ 1980-1999 theo kịch bản phát thải thấp (B1) Bảng 2.5: Mức thay đổi lượng mưa năm (%) so với thời kỳ 1980-1999 theo kịch bản phát thải trung bình (B2) Bảng 2.6: Mức thay đổi lượng mưa năm (%) so với thời kỳ 1980-1999 theo kịch bản phát thải cao (A2) Bảng 2.7: Mực nước biển dâng (cm) so với thời kỳ 1980 – 1999 Bảng 2.8: Tóm tắt tác động tiềm năng của BĐKH tới các vùng/lĩnh vực Bảng 2.9: Hiện trạng, biến động sử dụng đất đai cả nước năm 1990 – 2012 Bảng 2.10: Diện tích sử dụng đất bị ảnh hưởng bởi độ mặn Bảng 2.11: Tình hình xâm nhập mặn tại ĐBSH Bảng 2.12: Diện tích trồng cây ăn quả của Việt Nam, 2000-2012 Bảng 2.13: Diện tích một số cây ăn quả Bảng 3.1: Mô tả các biến Bảng 4.1: Mô tả mẫu năm 2010 Bảng 4.2: Nhiệt độ trung bình theo vùng Bảng 4.3: Lượng mưa theo vùng Bảng 4.4: Diện tích trồng cây ăn quả bình quân/hộ mỗi vùng Bảng 4.5: Kết quả ước lượng hàm Ricardian năm 2010 Bảng 4.6: Mô tả mẫu năm 2012 Bảng 4.7: Kết quả ước lượng hàm Ricardian năm 2012 Biểu đồ 2.1: Kim ngạch xuất khẩu rau quả Việt Nam, 1996- 2013 và kế hoạch 2020 Biểu đồ 2.2: Tình hình xâm nhập mặn tháng 1 trong 3 năm 2009, 2010, 2011 của 3 sông Ninh Cơ, sông Trà Lý, sông Hồng Biểu đồ 2.3: Sản lượng cây ăn quả phân theo sản lượng, 2012 Biểu đồ 2.4: Cơ cấu diện tích cây ăn quả Việt Nam, 2012 Hình 2.1: Diễn biến chuẩn sai nhiệt độ trung bình toàn cầu Hình 2.2: Diễn biến lượng mưa năm ở các vùng khác nhau trên thế giới Hình 2.3: Diễn biến của mực nước biển trung bình toàn cầu Hình 2.4: Diễn biến của nhiệt độ (a) và lượng mưa (b) ở Việt Nam trong 50 năm qua Hình 2.5: Quỹ đạo của bão ở Tây Bắc Thái Bình Dương và Biển Đông Hình 2.6: Diễn biến của mực nước biển tại Trạm hải văn Hòn Dáu Hình 2.7: Các tác động của BĐKH đến tài nguyên đất Việt Nam Hình 2.8: Khung lý thuyết của mô hình vùng sinh thái nông nghiệp Hình 3.1: Mạng lưới trạm khí tượng Đồng Bằng Bắc Bộ Hình 3.2: Mạng lưới trạm khí tượng Việt Bắc Hình 3.3: Mạng lưới trạm khí tượng Đông Bắc Hình 3.4: Mạng lưới trạm khí tượng Tây Bắc Hình 3.5: Mạng lưới trạm khí tượng Bắc Trung Bộ Hình 3.6: Mạng lưới trạm khí tượng Trung Trung Bộ Hình 3.7: Mạng lưới trạm khí tượng Nam Trung Bộ Hình 3.8: Mạng lưới trạm khí tượng Tây Nguyên Hình 3.9: Mạng lưới trạm khí tượng Nam Bộ DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AEZ Mô hình phân vùng sinh thái nông nghiệp BĐKH Biến đổi khí hậu Bộ nông nghiệp và PTNT Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn Bộ TNMT Bộ tài nguyên môi trường CEE Trung tâm kỹ thuật môi trường ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long ĐBSH Đồng bằng sông Hồng FAO Tổ chức lương nông thế giới GDP Tổng sản phẩm quốc nội IPCC Uỷ ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu VHLSS Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam TÓM TẮT Bài nghiên cứu áp dụng phương pháp tiếp cận Ricardian để đo lường tác động của BĐKH đến sản xuất nông nghiệp, cụ thể là ảnh hưởng của nhiệt độ và lượng mưa đến thu nhập ròng từ cây ăn quả của nông hộ, sử dụng bộ dữ liệu điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam (VHLSS) năm 2010, năm 2012 và dữ liệu các trạm khí tượng trên cả nước năm 2010 và 2012 từ trang web của Bộ Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn (Bộ nông nghiệp và PTNT). Loại cây trồng tác giả hướng đến là cây ăn quả do đặc điểm nhạy cảm với thời tiết của những loại này. Đối tượng nghiên cứu trong đề tài là gần 600 hộ gia đình phân bổ trên khắp 63 tỉnh thành trong cả nước. Từ việc ước lượng ảnh hưởng của nhiệt độ và lượng mưa, nghiên cứu đã đưa ra một số nhận định về sự thích nghi của nông hộ trồng cây ăn quả với hiện tượng biến đổi khí hậu (BĐKH) đã và đang diễn ra. 1 CHƢƠNG 1: GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU 1.1. Đặt vấn đề: Ngày càng có nhiều lo ngại về ảnh hưởng của BĐKH đối với đời sống con người. BĐKH có thể có tác động tiêu cực cả trực tiếp và gián tiếp đến phúc lợi chung của con người; mà những người phụ thuộc rất lớn vào tài nguyên thiên nhiên như nông nghiệp và lâm nghiệp cho sinh kế của họ có khả năng bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi BĐKH. Liên quan đến nông nghiệp, Tobey (1992) đã chỉ ra rằng tác động BĐKH là khác nhau tại những khu vực địa lý khác nhau. Ngân hàng thế giới (2007) xác định năm nhân tố chính mà qua đó BĐKH sẽ ảnh hưởng đến năng suất của cây trồng nông nghiệp là: thay đổi lượng mưa, nhiệt độ, lượng khí carbon dioxide, thay đổi khí hậu và mực nước biển dâng (Calzadilla và cộng sự, 2010). Tuy nhiên, hai nhân tố là thay đổi nhiệt độ và lượng mưa sẽ đem đến kết quả thay đổi trong chế độ đất và nước, sau đó ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp. Trước sự thay đổi trong khí hậu toàn cầu, có một sự quan tâm ngày càng tăng về tác động của BĐKH đối với nông nghiệp ở các nước đang phát triển và một số nỗ lực đã được thực hiện để đánh giá tác động này (Winter và cộng sự, 1996; Dinar và cộng sự, 1998; Kumar và Parikh, 1998; Mendelsohn và Tiwari, 2000). Do đó, tác động của BĐKH trên lĩnh vực nông nghiệp là một vấn đề có liên quan, đặc biệt là ở các nước có mức thu nhập thấp mà đa số người dân sống ở khu vực nông thôn. Sự hiểu biết về tác động của BĐKH đối với nông nghiệp tại các nước đang phát triển là rất quan trọng nhằm đề ra chính sách để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực từ nó. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu: Tác động của BĐKH đến nông nghiệp tăng lên kể từ một thập kỉ gần đây. Bài nghiên cứu sẽ đề cập đến tác động chung của hiện tượng này đến nông nghiệp Việt Nam, đi sâu phân tích tác động của nhiệt độ, lượng mưa đến thu nhập ròng từ cây ăn quả của nông hộ thông qua số liệu điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam (VHLSS).