Luận văn Tích hợp các vấn đề kinh tế xã hội và môi trường trong dạy học môn hóa học lớp 12 trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH ________________ Trần Thị Tú Anh TÍCH HỢP CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ XÃ HỘI VÀ MÔI TRƯỜNG TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2009 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH ________________ Trần Thị Tú Anh TÍCH HỢP CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ XÃ HỘI VÀ MÔI TRƯỜNG TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành : Lý luận và phương pháp dạy học hóa học Mã số : 60 14 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN PHÚ TUẤN Thành phố Hồ Chí Minh - 2009 LỜI CẢM ƠN Bằng tất cả lòng kính trọng và biết ơn, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến Ban Giám Hiệu trường ĐHSP TP.HCM, Phòng khoa học công nghệ Sau đại học, quý thầy cô đã tận tình giảng dạy và tạo mọi điều kiện thuận lợi để các học viên hoàn thành khóa học. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến: - TS Nguyễn Phú Tuấn đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn, giúp tôi chọn đề tài luận văn và giúp góp ý, chỉnh sữa sai sót, động viên, an ủi tôi những lúc tôi khó khăn nhất khi thực hiện luận văn. - TS Trịnh Văn Biều đã giúp tôi có các tài liệu tham khảo bổ ích, đã góp ý, giúp tôi hoàn thành cơ sở lý luận của luận văn. Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn BGH, Ban chấp hành Đoàn trường, các GV giảng dạy ở các trường THPT ở TP.HCM và các bạn cùng khóa K17 đã nhiệt tình giúp tôi thực nghiệm đề tài: - BGH trường THPT Nguyễn Chí Thanh: thầy Nguyễn Văn Hòa, Nguyễn Tỷ Chế Đạt, Phạm Lương Quý, Đoàn trường Nguyễn Chí Thanh: thầy Phạm Văn Nhạc, Tôn Thất Tứ. - BGH trường THPT Hàn Thuyên, cô Nguyễn Thị Phương Mai. - GV Tống Thanh Tùng, Trần Trung Trực, Vũ Thị Mỹ Ngọc, Phan Thị Bình, Đặng Thị Thúy Nga, Nguyễn Thuật, Nguyễn Lan Hương, Văn Bá Minh trường THPT Nguyễn Chí Thanh. - GV Nguyễn Tôn Chánh trường THPT Hoàng Hoa Thám. - GV Vũ Thị Phương Linh trường TPHT Dân lập quốc tế. - GV Trần Quốc Thảo, Trần Thị Xuân Mai THPT Hàn Thuyên. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè thân thuộc đã luôn là chỗ dựa tinh thần vững chắc, giúp tác giả thực hiện tốt luận văn này. Thành phố Hồ Chí Minh - 2009 Trần Thị Tú Anh MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU ....................................................................................................................3 Chương 1.  CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI .......................................................6  1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ..........................................................................6  1.2. Mục tiêu giáo dục trường phổ thông................................................................8  1.3. Tích hợp các vấn đề KTXHMT trong dạy học ở trường THPT ....................10  1.3.1.  Chủ trương của Đảng và Nhà nước .......................................................10  1.3.2.  Giáo dục môi trường ở trường phổ thông..............................................11  1.3.3.  Tích hợp trong dạy học..........................................................................12  1.3.4.  Các phương pháp dạy học tích hợp .......................................................14  1.3.5.  Các vấn đề KTXHMT trong chương trình hóa học phổ thông .............14  1.3.6.  Nội dung giảng dạy các vấn đề kinh tế, xã hội, môi trường trong môn hóa học trong chương 9 SGK 12 ................................................16  1.4. Các hình thức tích hợp CVĐKTXHMT trong dạy học ở trường THPT.......17  1.4.1.  Các hình thức tích hợp trong giờ nội khóa............................................17  1.4.2.  Các hình thức tích hợp trong giờ ngoại khóa ........................................20 Tóm tắt chương 1 ......................................................................................................29 Chương 2.  TÍCH HỢP CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ, XÃ HỘI, MÔI TRƯỜNG TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC LỚP 12 TRƯỜNG THPT ...............................................................................30  2.1. Tổng quan về chương trình hóa học lớp 12 nâng cao ....................................30  2.1.1.  Cấu trúc các bài học trong SGK hóa học lớp 12 nâng cao....................30  2.1.2.  Đặc điểm chương 9 sách SGK lớp 12 nâng cao....................................32  2 2.1.3.  Phương pháp dạy học các bài trong chương 9 SGK 12 nâng cao .........33  2.2. Tích hợp CVĐKTXHMT trong giờ nội khóa môn hóa học ..........................41  2.2.1.  Thiết kế một số giáo án tích hợp CVĐKTXHMT trong dạy học hóa học ................................................................................................41  2.2.2.  Xây dựng hệ thống bài tập có nội dung KTXHMT dùng kiểm tra, đánh giá.........................................................................................65  2.2.3.  Tổ chức seminar, báo cáo của HS .......................................................101  2.3. Tích hợp CVĐKTXHMT trong giờ ngoại khóa hóa học.............................103  2.3.1.  Bản tin hóa học....................................................................................103  2.3.2.  Ngày hội hóa học.................................................................................104  2.3.3.  Tham quan nhà máy, xí nghiệp ...........................................................104  2.3.4.  Báo cáo của chuyên gia .......................................................................106  2.3.5.  Các hình thức khác ..............................................................................107  2.4. Một số tư liệu tham khảo khi giảng dạy các nội dung KTXHMT ...............107  2.4.1.  Các kiến thức mới, chuyên sâu về hóa học .........................................107  2.4.2.  Các kiến thức về ô nhiễm môi trường .................................................107  2.4.3.  Các kiến thức về nhiên liệu và năng lượng .........................................108  2.4.4.  Các kiến thức về lương thực và thực phẩm.........................................108  2.4.5.  Các sách hóa học của Hoa Kỳ .............................................................108 Tóm tắt chương 2 ....................................................................................................109 Chương 3.  THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .........................................................110  3.1. Mục đích thực nghiệm..................................................................................110  3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm.................................................................................110  3.3. Đối tượng, địa bàn và nội dung thực nghiệm...............................................111  3.4. Kết quả thực nghiệm ....................................................................................113 KẾT LUẬN ...........................................................................................................124 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................127 PHỤ LỤC 3 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Mục tiêu giáo dục môn hóa học ở trường phổ thông cần cung cấp cho HS hệ thống kiến thức, kĩ năng phổ thông, cơ bản, hiện đại, thiết thực và gắn với đời sống con người. Những nội dung chủ yếu bao gồm cấu tạo chất, những ứng dụng và tác hại của những chất trong đời sống, kinh tế, sản xuất và môi trường. Những nội dung này góp phần giúp HS có học vấn phổ thông tương đối hoàn chỉnh để có thể tiếp tục học lên, đồng thời có thể giải quyết một số vấn đề có liên quan đến hóa học trong đời sống và sản xuất, mặt khác góp phần phát triển tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề cho HS. Vì thế, trong quá trình dạy và học môn Hoá có nhiều cơ hội để kết hợp nội dung giảng dạy KTXHMT có hiệu quả. Môn Hoá có nhiều cơ hội để kết hợp nội dung giảng dạy KTXHMT có hiệu quả. Tuy nhiên hiện nay phần lớn GV chỉ mới kết hợp bài giảng với một số kiến thức KTXHMT đơn giản và phương pháp chủ yếu vẫn là thuyết trình. Ngày nay, việc đổi mới phương pháp dạy và học ở trường phổ thong đang diễn ra theo hướng GV là người tổ chức hướng dẫn để HS tích cực hoạt động tìm tòi tri thức mới cũng như vận dụng kiến thức vào thực tế cuộc sống. Như vậy vấn đề đặt ra là người GV phải không ngừng nâng cao vốn tri thức của mình, sử dụng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học đa dạng hơn. HS cũng phải dần rèn luyện khả năng tự học cao hơn. Chính công tác giáo dục KTXHMT cũng phải được đổi mới theo hướng trên. Để thực hiện mục tiêu giáo dục, việc xây dựng chương trình hóa học THPT được thực hiện theo hướng: - Nội dung hóa học gắn với thực tiễn đời sống, xã hội và cộng đồng. - Nội dung hóa học gắn với thực hành, thực nghiệm. - Nội dung hóa học phải có tính thiết thực. Các môn KHTN trong nhà trường còn “khô khan”, chưa có các hoạt động kích thích HS đam mê và tìm hiểu, đóng góp vào lợi ích của tập thể, cộng đồng. Chương trình hóa học THPT có một số bài tập liên quan đến VĐKTXHMT 4 nhưng còn quá ít trong các sách giáo khoa, sách tham khảo. Các tư liệu tham khảo cho GV còn tản mạn, chưa hệ thống. Xuất phát từ những lý do trên, tôi đã chọn đề tài: “TÍCH HỢP CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ, XÃ HỘI VÀ MÔI TRƯỜNG TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG” nhằm nâng cao năng lực tự học giúp HS yêu thích môn hóa học, góp phần đổi mới PPDH hóa học ở trường THPT. Tôi cũng hi vọng luận văn sẽ là tài liệu tham khảo có ích cho GV dạy hóa lớp 12 và những ai quan tâm tới công tác giảng dạy KTXHMT hiện nay. 2. Mục đích của đề tài - Nghiên cứu tích hợp các nội dung hóa học với các vấn đề KTXHMT trong các bài giảng, các hoạt động ngoại khóa, kết hợp các PPDH theo hướng chủ động để kích thích đam mê hóa học cho HS. - Thiết kế một số giáo án tích hợp hỗ trợ giảng dạy cho GV lớp 12 THPT. - Tổng hợp các tư liệu có liên quan đến nội dung KTXHMT làm tài liệu tham khảo cho GV THPT. 3. Nhiệm vụ đề tài - Nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài về quá trình dạy học, xu hướng đổi mới PPDH, quá trình tự học... - Biên soạn các bài tập trắc nghiệm có nội dung về KTXHMT. - Sưu tầm, hệ thống các tài liệu tham khảo về nội dung giáo dục KTXHMT. - Thiết kế các giáo án tích hợp (word và power point), các silde hỗ trợ GV. - Thực nghiệm sư phạm. 4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế được các giáo án, hệ thống bài tập, tổ chức tốt các hoạt động ngoại khóa... có nội dung KTXHMT sẽ kích thích hứng thú học tập, khả năng tự học của HS, nâng cao chất lượng dạy học, góp phần giáo dục toàn diện HS THPT. 5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 5.1 Khách thể nghiên cứu 5 Quá trình giáo dục toàn diện HS trong dạy học ở trường THPT. 5.2 Đối tượng nghiên cứu Việc tích hợp CVĐKTXHMT trong dạy học môn hóa học lớp 12 THPT. 6. Phạm vi nghiên cứu  Nội dung: hóa học THPT lớp 12 phần các vấn đề KTXHMT.  Địa bàn nghiên cứu tác giả đã tiến hành thực nghiệm tại 3 trường: - Trường THPT Nguyễn Chí Thanh, Quận Tân Bình. - Trường THPT Hoàng Hoa Thám, Quận Bình Thạnh. - Trường THPT Hàn Thuyên, Quận Phú Nhuận. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1 Phương pháp nghiên cứu lí luận o Nghiên cứu định hướng đổi mới PPDH hóa học. o Nghiên cứu chương trình hóa học THPT lớp 12. 7.2 Phương pháp nghiên cứu thực tiễn o Điều tra thực trạng công tác dạy học hóa học ở trường THPT hiện nay, thực trạng sử dụng các bài tập có nội dung đến VĐKTXHMT. o Trao đổi, rút kinh nghiệm với các GV và các chuyên gia. o Thực nghiệm sư phạm. 7.3 Phương pháp thống kê toán học 8. Những đóng góp mới của đề tài o Đề xuất việc phối hợp các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học khác nhau để đưa nội dung KTXHMT vào giảng dạy lớp 12. o Xây đựng hệ thống bài tập có nội dung KTXHMT làm tài liệu tham khảo cho GV và HS. o Tập hợp được nguồn tư liệu phong phú hỗ trợ GV trong giảng dạy CVĐKTXHMT. o Thiết kế các giáo án tích hợp hỗ trợ cho GV. 6 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Hiện nay, với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, những nội dung kiến thức khoa học phong phú không chỉ có ở trên sách vở, mà từ các phương tiện thông tin đại chúng, khoa học đã gần gũi với chúng ta hơn. Các nội dung, ứng dụng của khoa học vào thực tiễn, vào đời sống kinh tế, xã hội, môi trường không còn quá xa lạ. Tuy nhiên, để đưa các nội dung này vào trong nhà trường phổ thông thì vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn. Số lượng đề tài và luận văn tốt nghiệp về nội dung giáo dục môi trường đã có khá nhiều nhưng vẫn chưa có các đề tài, luận văn về tích hợp các vấn đề về cả kinh tế, xã hội và môi trường trong dạy học. Trong quá trình thực hiện luận văn, tác giả đã tham khảo một số khóa luận và luận văn có nội dung giáo dục môi trường sau: 1. Phạm Bích Cần (2007), Thiết kế mẫu một số Môđun giáo dục môi trường từ SGK hóa học lớp 11 nâng cao, SGK hóa học thí điểm ban KHTN lớp 11,12, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 2. Nguyễn Thị Ngọc Hạnh (2004) – Giáo dục môi trường thông qua một số bài giảng hóa học cụ thể ở trường phổ thông, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 3. Phan Thị Lan Phương (2007) – Giáo dục môi trường thông qua giảng dạy hóa học lớp 11 ở trường THPT, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 4. Nguyễn Trần Đông Quỳ (2007) – Website giáo dục môi trường qua chương trình hóa học lớp 10, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 5. Trần Thị Phương Thảo (2008) – Xây dựng hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan về hóa học có nội dung gắn với thực tiễn, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm TP.HCM. 6. Nguyễn Thị Trang (2007) – Thiết kế giáo án giáo dục môi trường thông qua bộ môn hóa học lớp 12 ban KHTN, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 7 7. Lê Thị Mỹ Trang (2003) – Tìm hiểu môi trường và giáo dục môi trường qua môn hóa học ở lớp 12, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 8. Cao Duy Chí Trung (2005) – Thiết kế trang Web giáo dục môi trường qua môn hóa học ở trường THPT. Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 9. Đoàn Lê Quỳnh Như (2008) – Tổ chức hoạt động ngoại khóa cho HS trường THPT. Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm TP.HCM. 10. Trần Thị Thanh Hương (1999) – Giáo dục môi trường thông qua môn hóa học ở trường THPT và THCS tại thành phố Hải Phòng, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm Hà Nội. 11. Trần Thị Thu Hảo (1997) – Giáo dục bảo vệ môi trường qua môn hóa học ở nhà trường phổ thông thuộc khu vực Hà Nội, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm Hà Nội. Các đề tài luận văn này có đóng góp lớn là tổng hợp được các hình thức giáo dục môi trường, các kiến thức về ô nhiễm môi trường. Mặc dù vậy, vẫn còn tồn tại một số vấn đề sau: - Chưa có phần bài tập hóa học có nội dung về kinh tế, xã hội, môi trường. - Các giáo án có nội dung môi trường là các giáo án theo sách giáo khoa cũ, chưa có các giáo án theo chương trình mới. - Chưa tận dụng các cơ hội hoạt động nội ngoại khóa trong nhà trường để đưa các nội dung kinh tế, xã hội, môi trường đến với HS. 8 1.2. Mục tiêu giáo dục trường phổ thông 1.2.1. Mục tiêu của môn hóa học trong trường phổ thông Mục tiêu bộ 3 của môn hoá học 1.2.2. Nhiệm vụ môn hóa học ở trường THPT hóa học, là một trong những môn học then chốt ở bậc trung học, có ba nhiệm vụ lớn trong việc đào tạo nguồn nhân lực: - Đào tạo nghề có chuyên môn về Hoá học, phục vụ cho việc phát triển kinh tế xã hội, đặc biệt cho sự hóa học hóa đất nước. - Góp phần vào việc đào tạo chung cho nguồn nhân lực, coi học vấn hóa học là một bộ phận hỗ trợ. - Góp phần phát triển nhân cách toàn diện cho thế hệ công dân tương lai có ý thức về vai trò của hóa học trong đời sống, sản xuất, khoa học của xã hội hiện đại. 1.2.3. Quan điểm đổi mới dạy học hóa học ở trường THPT Bảo đảm tính khoa học, hiện đại, thực tiễn, đặc thù môn hóa học ở 3 góc độ: - Nội dung hóa học gắn với thực tiễn đời sống, xã hội, cộng đồng. - Nội dung hóa học gắn với thực hành thí nghiệm. TRÍ DỤC Cung cấp cho học sinh một nền học vấn trung học về hoá học  hướng nghiệp hiệu quả. PHÁT TRIỂN Phát triển năng lực nhận thức, hình thành nhân cách toàn diện. GIÁO DỤC Giáo dục thế giói quan duy vật khoa học, thái độ, xúc cảm, giá trị hành vi, văn minh. 9 - Bài tập hóa học phải có nội dung thiết thực.  Những vấn đề đó đã được thực hiện trong SGK hóa học mới nhưng còn cần bổ sung và phát tiển, cần có thêm những tư liệu hỗ trợ dạy học và các hình thức tổ chức dạy học phù hợp. 1.2.4. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn và giáo dục kĩ thuật tổng hợp Nguyên tắc này xác định mối liên hệ thiết thực, chặt chẽ của tài liệu giáo khoa và cuộc sống, với thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta và với việc chuẩn bị cho học sinh đi vào lao động. Để thực hiện tối ưu nguyên tắc này, môn hóa học cần có các nội dung sau: 1. Những cơ sở của nền sản xuất hóa học. 2. Hệ thống khái niệm công nghệ học cơ bản và những sản xuất cụ thể. 3. Những kiến thức ứng dụng, phản ánh mối liên hệ của hóa học với cuộc sống, của khoa học với sản xuất (đặc biệt với sản xuất nông nghiệp), những thành tựu của chúng và phương hướng phát triển. 4. Hệ thống những kiến thức làm sáng tỏ bản chất và ý nghĩa của hóa học, công nghiệp hóa học và công cuộc hóa học hóa nền kinh tế quốc dân - như một nhân tố quan trọng của cách mạng khoa học kí thuật. 5. Kiến thức bảo vệ thiên nhiên, môi trường bằng phương tiện hóa học. 6. Tài liệu khoa học cho phép giới thiệu những nghề nghiệp hóa học thông thường và thực hiện việc hướng nghiệp. 1.2.5. Nguyên lý giáo dục trong dạy học hóa học ở trường phổ thông Nguyên lí giáo dục: “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lí luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và xã hội” là sự vận dụng quy luật của chủ nghĩa Mác – Lênin về việc hình thành con người mới vào công tác giáo dục thế hệ trẻ. Ở trường phổ thông, việc thực hiện nguyên lí giáo dục được tiến hành trong học tập nội khóa và ngoại khóa. 10  Trong dạy học nội khóa, việc kết hợp giáo dục với lao động sản xuất theo tinh thần kĩ thuật tổng hợp là nội dung cơ bản của sự kết hợp học với hành. nhiệm vụ này đòi hỏi:  Cung cấp cho HS những kiến thức về cơ sở khoa học của nền sản xuất hóa học, coi như một trong những ngành công nghiệp hiện đại nhất.  Tìm hiểu ứng dụng của hóa học trong những ngành sản xuất quan trọng khác được đưa vào chương trình hóa học phổ thông.  Tìm hiểu những thành tựu của hóa học và công nghiệp hóa học trong nước và thế giới.  Rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo thực hành về hóa học, đặc biệt chú ý những kĩ năng, kĩ xảo có tính chất kĩ thuật tổng hợp.  Trong hoạt động ngoại khóa Nhằm mục đích kết hợp học với hành, hoạt động ngoại khóa có thể bao gồm: - Các tổ ngoại khóa: tổ thí nghiệm hóa học, tổ hóa học nông nghiệp, tổ Lịch sử hóa học, CLB hóa học, nhóm HS giỏi về hóa học, thí nghiệm vui... - Tổ chức tham quan sản xuất: một hình thức bảo đảm kết quả chắc chắn cho việc giáo dục kết hợp với lao động sản xuất là tổ chức tham quan các cơ sở sản xuất. Nên tổ chức cho HS tham quan một cách có hệ thống và toàn diện quy trình của một số ngành sản xuất hóa học nêu trong chương trình, đồng thời tận dụng cả những ngành sản xuất gần gũi với nội dung hóa học hiện có ở địa phương. - Tổ chức các hoạt động xã hội: phục vụ nhà trường và địa phương. Hình thức này có tác dụng chủ yếu trong việc giáo dục tư tưởng và tình cảm cũng như quan điểm lao động như: lao động công ích, vệ sinh môi trường... 1.3. Tích hợp các vấn đề KTXHMT trong dạy học ở trường THPT 1.3.1. Chủ trương của Đảng và Nhà nước GDMT là một nội dung của giảng dạy các vấn đề KTXHMT. Mà hiện nay, chủ trương của Đảng, Nhà nước, của ngành Giáo dục và Đào tạo về công tác BVMT đã được cụ thể hóa như sau: 11 - Luật BVMT (2005 Q