Lý luận của chủ nghĩa mác - Lênin về kinh tế thị trường và sự vận dụng của nó ở Việt Nam để xây dựng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
Sau hơn 10 năm đổi mới toàn diện, Việt Nam đã vượt qua nhiều thử thách gay go. Mặc dù có rất nhiều những khó khăn, trở ngại trong những hoàn cảnh hết sức phức tạp nhưng Đảng và nhân dân Việt Nam không những đã đứng vững được mà còn vươn lên đạt được những thắng lợi nổi bật trên nhiều mặt. Những thắng lợi đó đã đưa Việt Nam ra khỏi cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội, cơ bản hoàn thành nhiệm vụ chuẩn bị các tiền đề cho phép đất nước chuyển sang thời kỳ mới. Đẩy mạnh công nghiệp hoá - hiện đại hoá. Nguyên nhân cơ bản đưa đến thắng lợi đó chính là Đảng và Nhà nước Việt Nam đã kiên quyết chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước và định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây chính là một bước ngoặt quan trọng thể hiện một quyết định sáng suốt của Đảng và Nhà nước ta, làm thay đổi mọi mặt đời sống xã hội của đất nước. Nhìn lại trước những năm đổi mới ta có thể thấy, suốt một thời gian dài các nước XHCN (trong đó có nước ta) đã không nhận thức đúng vai trò của sản xuất hàng hoá, của kinh tế thị trường, đã đồng nhất hình thức sở hữu với hình thức tổ chức kinh tế và thành phần kinh tế, coi nhẹ, thậm chí phủ nhận quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh, coi nhẹ quy luật cung - cầu, chỉ nhìn thấy mặt tiêu cực của kinh tế thị trường, phủ nhận quan hệ hàng hoá - tiền tệ. Do đó đối lập kinh tế hàng hoá và thị trường với kinh tế kế hoạch hoá, cho thị trường là phạm trù riêng của chủ nghĩa tư bản cho nên chúng ta chỉ thừa nhận sự tồn tại của sản xuất hàng hoá trong khuôn khổ “thi đua xã hội chủ nghĩa”, tách rời một cách siêu hình sản xuất hàng hoá với thị trường. Bởi vậy chúng ta không tạo được động lực để phát triển sản xuất, vô tình hạn chế việc ứng dụng những tiến bộ của khoa học - kỹ thuật vào sản xuất, năng suất lao động tăng chậm, gây rối loạn và ách tắc trong lĩnh vực phân phối, lưu thông, làm cho nền kinh tế rơi vào tình trạng kém năng động, trì trệ. Như vậy từ việc nghiên cứu trên cho ta thấy kết quả của công cuộc đổi mới đã chứng minh cho vai trò của sản xuất hàng hoá, của kinh tế thị trường trong sự nghiệp xây dựng đất nước ở thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Tuy vậy do ảnh hưởng của những quan niệm trước đây về một chủ nghĩa xã hội không có kinh tế hàng hoá, không có quan hệ thị trường và bản thân kinh tế thị trường lại có tính 2 mặt của nó nên trong thực tế việc nhận thức đúng vai trò của kinh tế thị trường với sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta cần được làm rõ. Mặt khác kinh tế thị trường ở nước ta ở giai đoạn sơ khai, sự vận động của nền kinh tế thị trường còn mang nhiều yếu tố tự phát, cơ chế thị trường còn thiếu đồng bộ, mang nhiều yếu tố tự phát, rối loạn, cơ chế vận hành nền kinh tế thị trường còn thô sơ,. nghĩa là chưa đạt đến trình độ kinh tế thị trường hiện đại. Nên việc nghiên cứu về mặt lý luận và rút kinh nghiệm từ thực tiễn để phát triển hoàn thiện kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là cần thiết. Từ việc nghiên cứu lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về kinh tế thị trường chúng ta sẽ có cái nhìn tổng quát hơn về vai trò cũng như hạn chế của kinh tế thị trường để từ đó soi rọi vào vấn đề cấp bách hiện nay của nước ta trong công cuộc đổi mới của nước ta đang đi theo con đường xã hội chủ nghĩa. Chính vì vậy em quyết định chọn đề tài: “Lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về kinh tế thị trường và sự vận dụng của nó ở Việt Nam để xây dựng kinh tế thị trường định hướng XHCN”.
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Lý luận của chủ nghĩa mác - Lênin về kinh tế thị trường và sự vận dụng của nó ở Việt Nam để xây dựng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
A. §Æt vÊn ®Ò
Sau h¬n 10 n¨m ®æi míi toµn diÖn, ViÖt Nam ®· vît qua nhiÒu thö th¸ch gay go. MÆc dï cã rÊt nhiÒu nh÷ng khã kh¨n, trë ng¹i trong nh÷ng hoµn c¶nh hÕt søc phøc t¹p nhng §¶ng vµ nh©n d©n ViÖt Nam kh«ng nh÷ng ®· ®øng v÷ng ®îc mµ cßn v¬n lªn ®¹t ®îc nh÷ng th¾ng lîi næi bËt trªn nhiÒu mÆt. Nh÷ng th¾ng lîi ®ã ®· ®a ViÖt Nam ra khái cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi, c¬ b¶n hoµn thµnh nhiÖm vô chuÈn bÞ c¸c tiÒn ®Ò cho phÐp ®Êt níc chuyÓn sang thêi kú míi. §Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i ho¸.
Nguyªn nh©n c¬ b¶n ®a ®Õn th¾ng lîi ®ã chÝnh lµ §¶ng vµ Nhµ níc ViÖt Nam ®· kiªn quyÕt chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung quan liªu bao cÊp sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc vµ ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa.
§©y chÝnh lµ mét bíc ngoÆt quan träng thÓ hiÖn mét quyÕt ®Þnh s¸ng suèt cña §¶ng vµ Nhµ níc ta, lµm thay ®æi mäi mÆt ®êi sèng x· héi cña ®Êt níc.
Nh×n l¹i tríc nh÷ng n¨m ®æi míi ta cã thÓ thÊy, suèt mét thêi gian dµi c¸c níc XHCN (trong ®ã cã níc ta) ®· kh«ng nhËn thøc ®óng vai trß cña s¶n xuÊt hµng ho¸, cña kinh tÕ thÞ trêng, ®· ®ång nhÊt h×nh thøc së h÷u víi h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ vµ thµnh phÇn kinh tÕ, coi nhÑ, thËm chÝ phñ nhËn quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt c¹nh tranh, coi nhÑ quy luËt cung - cÇu, chØ nh×n thÊy mÆt tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ trêng, phñ nhËn quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ. Do ®ã ®èi lËp kinh tÕ hµng ho¸ vµ thÞ trêng víi kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸, cho thÞ trêng lµ ph¹m trï riªng cña chñ nghÜa t b¶n cho nªn chóng ta chØ thõa nhËn sù tån t¹i cña s¶n xuÊt hµng ho¸ trong khu«n khæ “thi ®ua x· héi chñ nghÜa”, t¸ch rêi mét c¸ch siªu h×nh s¶n xuÊt hµng ho¸ víi thÞ trêng. Bëi vËy chóng ta kh«ng t¹o ®îc ®éng lùc ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, v« t×nh h¹n chÕ viÖc øng dông nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc - kü thuËt vµo s¶n xuÊt, n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng chËm, g©y rèi lo¹n vµ ¸ch t¾c trong lÜnh vùc ph©n phèi, lu th«ng, lµm cho nÒn kinh tÕ r¬i vµo t×nh tr¹ng kÐm n¨ng ®éng, tr× trÖ.
Nh vËy tõ viÖc nghiªn cøu trªn cho ta thÊy kÕt qu¶ cña c«ng cuéc ®æi míi ®· chøng minh cho vai trß cña s¶n xuÊt hµng ho¸, cña kinh tÕ thÞ trêng trong sù nghiÖp x©y dùng ®Êt níc ë thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam.
Tuy vËy do ¶nh hëng cña nh÷ng quan niÖm tríc ®©y vÒ mét chñ nghÜa x· héi kh«ng cã kinh tÕ hµng ho¸, kh«ng cã quan hÖ thÞ trêng vµ b¶n th©n kinh tÕ thÞ trêng l¹i cã tÝnh 2 mÆt cña nã nªn trong thùc tÕ viÖc nhËn thøc ®óng vai trß cña kinh tÕ thÞ trêng víi sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë níc ta cÇn ®îc lµm râ.
MÆt kh¸c kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta ë giai ®o¹n s¬ khai, sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng cßn mang nhiÒu yÕu tè tù ph¸t, c¬ chÕ thÞ trêng cßn thiÕu ®ång bé, mang nhiÒu yÕu tè tù ph¸t, rèi lo¹n, c¬ chÕ vËn hµnh nÒn kinh tÕ thÞ trêng cßn th« s¬,... nghÜa lµ cha ®¹t ®Õn tr×nh ®é kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i. Nªn viÖc nghiªn cøu vÒ mÆt lý luËn vµ rót kinh nghiÖm tõ thùc tiÔn ®Ó ph¸t triÓn hoµn thiÖn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë níc ta lµ cÇn thiÕt.
Tõ viÖc nghiªn cøu lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ kinh tÕ thÞ trêng chóng ta sÏ cã c¸i nh×n tæng qu¸t h¬n vÒ vai trß còng nh h¹n chÕ cña kinh tÕ thÞ trêng ®Ó tõ ®ã soi räi vµo vÊn ®Ò cÊp b¸ch hiÖn nay cña níc ta trong c«ng cuéc ®æi míi cña níc ta ®ang ®i theo con ®êng x· héi chñ nghÜa.
ChÝnh v× vËy em quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi: “Lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ kinh tÕ thÞ trêng vµ sù vËn dông cña nã ë ViÖt Nam ®Ó x©y dùng kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng XHCN”.
B. Néi dung
I. Lý luËn cña chñ nghÜa m¸c - lªnin vÒ kinh tÕ thÞ trêng.
1. Kinh tÕ thÞ trêng - c¸c giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã.
a. Kinh tÕ thÞ trêng:
Kinh tÕ thÞ trêng lµ kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn ë tr×nh ®é x· héi ho¸ cao. Nã lµ h×nh thøc, ph¬ng thøc vËn hµnh kinh tÕ, trong ®ã c¸c quy luËt cña thÞ trêng chi phèi viÖc ph©n bæ c¸c tµi nguyªn; qui ®Þnh: s¶n xuÊt c¸i g×? s¶n xuÊt nh thÕ nµo? vµ s¶n xuÊt cho ai?
§©y lµ 1 kiÓu tæ chøc kinh tÕ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn do nh÷ng ®ßi hái kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt. Nã lµ ph¬ng thøc sinh ho¹t kinh tÕ cña sù ph¸t triÓn, trong ®ã qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi vµ tiªu dïng ®Òu g¾n víi thÞ trêng, ®îc thùc hiÖn th«ng qua thÞ trêng, v× vËy trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng c¸c yÕu tè ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kÓ c¶ s¶n phÈm tõ chÊt x¸m ®Òu lµ ®èi tîng mua b¸n trªn thÞ trêng nªn nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ mét nÒn kinh tÕ tiÒn tÖ ho¸ cao.
Kinh tÕ thÞ trêng lµ 1 kiÓu tæ chøc kinh tÕ - x· héi, v× vËy kinh tÕ thÞ trêng kh«ng chØ lµ 1 c«ng nghÖ kü thuËt mµ cßn lµ quan hÖ x· héi, nã kh«ng chØ bao hµm yÕu tè lùc lîng s¶n xuÊt mµ cßn quan hÖ s¶n xuÊt. Kinh tÕ thÞ trêng gåm nhiÒu h×nh thøc së h÷u mµ trong ®ã nã phô thuéc vµo chÕ ®é së h÷u thèng trÞ. V× vËy kh«ng cã kinh tÕ thÞ trêng chung chung, thuÇn tuý, trõu tîng t¸ch khái c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, t¸ch rêi chÕ ®é x· héi.
Trong c¸c chÕ ®é x· héi kh¸c nhau, kinh tÕ thÞ trêng mang tÝnh chÊt x· héi kh¸c nhau, cã nh÷ng hËu qu¶ kh¸c nhau. T¸c ®éng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ trêng ®Õn ®©u cßn phô thuéc vµo chÕ ®é x· héi, vai trß cña Nhµ níc, vµo chÝnh s¸ch vµ ph¸p luËt cña Nhµ níc.
T¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ trêng ph¶i th«ng qua c¬ chÕ thÞ trêng v× nã lµ c¬ chÕ vËn hµnh kh¸ch quan cña kinh tÕ thÞ trêng. C¬ chÕ dùa trªn c¸c quan hÖ c¬ b¶n nh quan hÖ hµng ho¸ - thÞ trêng, quan hÖ cung - cÇu; dùa trªn c¸c quy luËt cña thÞ trêng nh quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt c¹nh tranh, quy luËt lu th«ng tiÒn tÖ.
b. C¸c giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng:
Kinh tÕ thÞ trêng lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. Nã h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn qua 3 giai ®o¹n: Kinh tÕ tù nhiªn, kinh tÕ hµng ho¸, kinh tÕ thÞ trêng.
b1. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng ho¸.
b.1.1. Kh¸i niÖm vÒ kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng ho¸:
b.1.1.1. Kinh tÕ tù nhiªn: lµ 1 h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ trong ®ã s¶n phÈm s¶n xuÊt ra nh»m môc ®Ých tiªu dïng ngay trong nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt ra nã nh lµ: thÞ téc, c«ng x·, hé gia ®×nh, trang tr¹i,...
Do ®ã kinh tÕ tù nhiªn lµ 1 nÒn kinh tÕ hiÖn vËt, khÐp kÝn, s¶n xuÊt nhá, ph©n t¸n, phô thuéc nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn. Nã tån t¹i vµ thèng trÞ trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû, chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn vµ tuy kh«ng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ nhng vÉn cßn tån t¹i trong x· héi t b¶n chñ nghÜa cho ®Õn ngµy nay.
b.1.1.2. Kinh tÕ hµng ho¸: lµ mét h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ trong ®ã s¶n phÈm lµm ra nh»m môc ®Ých trao ®æi, mua b¸n trªn thÞ trêng.
Nh vËy, kinh tÕ hµng ho¸ lµ 1 nÒn kinh tÕ më, c¸c quan hÖ hÇu hÕt ®îc thÓ hiÖn díi h×nh th¸i gi¸ trÞ.
Kinh tÕ hµng ho¸ xuÊt hiÖn tõ cuèi chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû tan r·, tån t¹i trong chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ vµ phong kiÕn ®ã lµ s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n. §Õn chñ nghÜa t b¶n s¶n xuÊt hµng ho¸ trë thµnh phæ biÕn vµ thèng trÞ trong nÒn kinh tÕ mµ cßn ph¸t triÓn lªn giai ®o¹n cao h¬n ®ã lµ kinh tÕ thÞ trêng t b¶n chñ nghÜa. §Õn chñ nghÜa x· héi vÉn cßn s¶n xuÊt hµng ho¸. §ã lµ s¶n xuÊt hµng ho¸ lín XHCN hay cßn gäi lµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng XHCN.
VËy s¶n xuÊt hµng ho¸ lµ 1 ph¹m trï lÞch sö.
So víi kinh tÕ tù nhiªn, kinh tÕ hµng ho¸ cã nh÷ng u thÕ sau ®©y:
Mét lµ, trong kinh tÕ hµng ho¸ do sù ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi cho nªn s¶n xuÊt ®îc chuyªn m«n ho¸ ngµy cµng cao, thÞ trêng ngµy cµng më réng. §iÒu ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh cña mçi vïng, mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt, thóc ®Èy viÖc c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng, n©ng cao tr×nh ®é kü thuËt, më réng ph¹m vi s¶n xuÊt; thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
Hai lµ, trong kinh tÕ hµng ho¸, môc ®Ých cña s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ ®Ó tiªu dïng cho chÝnh b¶n th©n ngêi s¶n xuÊt mµ lµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu ngµy cµng cao cña thÞ trêng. ChÝnh nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña thÞ trêng ®· lµm h×nh thµnh ®éng lùc m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸. Ngêi tiªu dïng ®îc cäi lµ “thîng ®Õ”, ®îc quyÒn tù do lùa chän nh÷ng hµng ho¸ phï hîp víi nhu cÇu cã kh¶ n¨ng thanh to¸n vµ thÞ thiÕu cña m×nh trªn c¬ së c¨n cø vµo chÊt lîng vµ gi¸ c¶ cña hµng ho¸. Nhu cÇu tiªu dïng ngµy cµng cao th× s¶n xuÊt ph¶i më réng c¶ vÒ chiÒu réng vµ chiÒu s©u.
Ba lµ, trong kinh tÕ hµng ho¸, c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t. Yªu cÇu cña c¹nh tranh ®ßi hái nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i thêng xuyªn quan t©m tíi b»ng n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao chÊt lîng s¶n phÈm,... ®Ó thu ®îc lîi nhuËn ngµy cµng nhiÒu h¬n. C¹nh tranh, ch¹y theo lîi nhuËn siªu ng¹ch ®· lµm cho lùc lîng s¶n xuÊt cã nh÷ng bíc tiÕn bé dµi.
Bèn lµ, trong kinh tÕ hµng ho¸, do s¶n xuÊt x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn, quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ ngµy cµng më réng, cho nªn s¶n phÈm hµng ho¸ ngµy cµng phong phó vµ ®a d¹ng, giao lu kinh tÕ vµ v¨n ho¸ gi÷a c¸c vïng, c¸c ®Þa ph¬ng vµ c¸c quèc gia ngµy cµng ph¸t triÓn. §êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn vµ v¨n ho¸ cña d©n c ngµy cµng ®îc n©ng cao.
b.1.2. Nh÷ng tiÒn ®Ò cña qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn lªn kinh tÕ hµng ho¸.
Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ lµ qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch quan. Nã b¾t ®Çu khi kinh tÕ tù nhiªn ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é lµm xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò cña kinh tÕ hµng ho¸. Trong lÞch sö, nh÷ng quan hÖ hiÖn vËt, tù nhiªn vµ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ tån t¹i ®an xen vµ m©u thuÉn víi nhau. Sù xuÊt hiÖn cña kinh tÕ hµng ho¸ còng chÝnh lµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò phñ ®Þnh kinh tÕ tù nhiªn vµ kh¼ng ®Þnh kinh tÕ hµng ho¸. Mçi bíc ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ lµ mét bíc ®Èy lïi kinh tÕ tù nhiªn. Nh vËy, trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, kinh tÕ hµng ho¸ ®· phñ ®Þnh dÇn kinh tÕ tù nhiªn vµ kh¼ng ®Þnh m×nh lµ mét kiÓu tæ chøc kinh tÕ - x· héi ®éc lËp.
Qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng ho¸ diÔn ra víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña nh÷ng tiÒn ®Ò sau ®©y:
- Ph©n c«ng lao ®éng x· héi
- Sù ®éc lËp t¬ng ®èi vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt
- Lu th«ng hµng ho¸ vµ lu th«ng tiÒn tÖ
- HÖ thèng th«ng tin vµ giao th«ng vËn t¶i
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· t¹o ra nh÷ng ngµnh, nghÒ s¶n xuÊt kh¸c nhau. Do ph©n c«ng lao ®éng x· héi cho nªn mçi ngêi chuyªn lµm mét viÖc trong mét ngµnh víi mét nghÒ nhÊt ®Þnh vµ chuyªn s¶n xuÊt ra mét hoÆc mét sè s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Nhng nhu cÇu tiªu dïng cña hä l¹i cÇn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau. §Ó tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh, nh÷ng ngêi s¶n xuÊt ph¶i n¬ng tùa vµo nhau, trao ®æi s¶n phÈm cho nhau. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµm n¶y sinh nh÷ng quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt víi nhau.
Trong ®iÒu kiÖn t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt, nh÷ng ngêi s¶n xuÊt ®éc lËp víi nhau vµ cã lîi Ých kinh tÕ kh¸c nhau.
Do cã ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ sù ®éc lËp t¬ng ®èi vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt, cho nªn quan hÖ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt lµ quan hÖ m©u thuÉn: hä võa liªn hÖ, phô thuéc vµo nhau võa ®éc lËp víi nhau. Gi¶i quyÕt mèi quan hÖ m©u thuÉn nµy tÊt yÕu ®ßi hái ph¶i cã quan hÖ trao ®æi dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ, nghÜa lµ dùa trªn c¬ së trao ®æi ngang gi¸.
Khi trao ®æi trë thµnh tËp qu¸n vµ lµ mét môc ®Ých cña s¶n xuÊt th× s¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi.
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn th× quan hÖ trao ®æi còng ®îc më réng vµ ngµy cµng phøc t¹p. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµm xuÊt hiÖn thñ c«ng nghiÖp vµ t¸ch nã khái ngµnh n«ng nghiÖp, lµm h×nh thµnh xu híng c«ng nghiÖp thµnh thÞ dÇn dÇn t¸ch khái n«ng nghiÖp n«ng th«n.
Ph©n c«ng lao ®éng x· héi ph¸t triÓn còng dÉn tíi sù ra ®êi cña ngµnh th¬ng nghiÖp. Khi th¬ng nghiÖp ra ®êi, quan hÖ trao ®æi cã s¾c th¸i míi: ngêi s¶n xuÊt vµ ngêi tiªu dïng quan hÖ víi nhau qua ngêi thø ba lµ th¬ng nh©n. ViÖc më réng ph¹m vi x· héi ho¸ s¶n xuÊt ®ång thêi còng kÐo theo viÖc chuyªn m«n ho¸ ngµnh nghÒ. Ngêi s¶n xuÊt chuyÓn s¶n xuÊt, cßn lu th«ng hµng ho¸ ®· cã th¬ng nh©n ®¶m nhËn. Th«ng qua ho¹t ®éng mua b¸n cña m×nh, th¬ng nh©n ®· thùc hiÖn vai trß nãi liÒn s¶n xuÊt víi s¶n xuÊt vµ s¶n xuÊt víi tiªu dïng. Qua ®ã kh¬i dËy nh÷ng nhu cÇu míi ®èi víi s¶n xuÊt vµ híng s¶n xuÊt phôc vô nhu cÇu cña thÞ trêng. Th¬ng nghiÖp ph¸t triÓn, lµm cho s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸ cïng víi lu th«ng tiÒn tÖ ®îc ph¸t triÓn nhanh chãng. §iÒu nµy dÉn tíi sù më réng quan hÖ trao ®æi gi÷a c¸c vïng, ®ång thêi liªn kÕt nh÷ng ngêi s¶n xuÊt víi nhau, cuèn hót hä vµo quü ®¹o cña kinh tÕ hµng ho¸.
Quan hÖ trao ®æi ®îc më réng vµ ph¸t triÓn ®ßi hái hÖ thèng giao th«ng vËn t¶i còng ph¶i më réng vµ ph¸t triÓn. §©y lµ ®iÒu kiÖn vËt chÊt lµm t¨ng thªm c¸c ph¬ng tiÖn trao ®æi, më réng thÞ trêng. Sù ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn cña hÖ thèng giao th«ng vËn t¶i cã vai trß thóc ®Èy s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸ ph¸t triÓn cao h¬n. §iÒu nµy dÉn tíi sù ra ®êi cña c¸c ho¹t ®éng dÞch vô, chÕ biÕn,... lµm cho d©n c chÞu sù chi phèi cña nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸.
b.2. Bíc chuyÓn tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n sang kinh tÕ thÞ trêng.
b2.1. Kinh tÕ thÞ trêng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸.
Kinh tÕ hµng ho¸ vµ kinh tÕ thÞ trêng chØ kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn. Kinh tÕ thÞ trêng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. Kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ ph¹m trï hµng ho¸, ph¹m trï tiÒn tÖ vµ thÞ trêng ®îc ph¸t triÓn vµ ®îc më réng. Hµng ho¸ kh«ng chØ bao gåm nh÷ng s¶n phÈm ®Çu ra cña s¶n xuÊt mµ cßn bao hµm c¶ c¸c yÕu tè ®Çu vµo cña s¶n xuÊt. Dung lîng thÞ trêng vµ c¬ cÊu thÞ trêng ®îc më réng vµ hoµn thiÖn. Mäi quan hÖ kinh tÕ trong x· héi ®Òu ®îc tiÒn tÖ ho¸. Khi ®ã ngêi ta gäi kinh tÕ hµng ho¸ lµ kinh tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸ còng ®· tr¶i qua 3 giai ®o¹n ph¸t triÓn.
Giai ®o¹n thø nhÊt: lµ giai ®o¹n chuyÓn tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n sang kinh tÕ thÞ trêng (cßn gäi lµ kinh tÕ thÞ trêng s¬ khai).
Giai ®o¹n thø hai: lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng tù do.
§Æc trng cña giai ®o¹n nµy lµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ diÔn ra theo tinh thÇn tù do, Nhµ níc kh«ng can thiÖp vµo ho¹t ®éng kinh tÕ.
Giai ®o¹n thø ba: lµ giai ®o¹n kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i. §Æc trng cña giai ®o¹n nµy lµ Nhµ níc can thiÖp vµo kinh tÕ thÞ trêng vµ më réng giao lu kinh tÕ víi níc ngoµi. Sù can thiÖp cña Nhµ níc vµo nÒn kinh tÕ thÞ trêng th«ng qua viÖc x©y dùng c¸c h×nh thøc së h÷u Nhµ níc, c¸c ch¬ng tr×nh khuyÕn khÝch ®Çu t vµ tiªu dïng, cïng víi viÖc sö dông c¸c c«ng cô kinh tÕ nh: tµi chÝnh, tÝn dông, tiÒn tÖ,... ®Ó ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ ë tÇm vÜ m«, sù phèi hîp gi÷a ChÝnh phñ vµ thÞ trêng trong 1 nÒn kinh tÕ hçn hîp nh»m ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn cã hiÖu qu¶ cña nh÷ng níc cã møc t¨ng trëng kinh tÕ nhanh.
b.2.2. Nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng ®îc h×nh thµnh víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sau ®©y:
Mét lµ, sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng vµ thÞ trêng søc lao ®éng. Tríc hÕt cÇn kh¼ng ®Þnh sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng lµ mét tiÕn bé lÞch sö. Ngêi lao ®éng ®îc tù do, anh ta cã quyÒn lµm chñ kh¶ n¨ng lao ®éng cña m×nh vµ lµ chñ thÓ b×nh ®¼ng trong viÖc th¬ng lîng víi ngêi kh¸c. Chñ nghÜa t b¶n ®· thùc hiÖn ®îc bíc tiÕn bé lÞch sö ®ã trong khu«n khæ lîi dông tÝnh chÊt ®Æc biÖt cña hµng ho¸ søc lao ®éng ®Ó phôc vô tói tiÒn cña c¸c nhµ t b¶n. V× vËy ®· lµm n¶y sinh m©u thuÉn gi÷a t b¶n víi lao ®éng lµm thuª. Trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi - thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa chñ nghÜa - kh«ng ph¶i mäi ngêi cã søc lao ®éng ®em b¸n ®Òu lµ nh÷ng ngêi v« s¶n. Do sù chi phèi lîi Ých kinh tÕ vµ cña chi phÝ c¬ héi, nh÷ng ngêi lao ®éng vÉn cã thÓ b¸n søc lao ®éng cña m×nh cho ngêi kh¸c nÕu nh hä c¶m thÊy viÖc lµm nµy cã lîi h¬n so víi viÖc tæ chøc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
Trong lÞch sö, sù ho¹t ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ ®· tõng dÉn tíi sù ph©n ho¸ nh÷ng ngêi s¶n xuÊt thµnh kÎ giµu ngêi nghÌo. Sù ph©n ho¸ nµy diÔn ra chËm ch¹p, cho nªn cÇn ph¶i cã b¹o lùc cña Nhµ níc ®Ó thóc ®Èy sù ph©n ho¸ nµy diÔn ra ®îc nhanh h¬n. ChÝnh sù ph©n ho¸ nh÷ng ngêi s¶n xuÊt thµnh kÎ giµu ngêi nghÌo tíi mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh ®· lµm n¶y sinh hµng ho¸ lao ®éng vµ thÞ trêng søc lao ®éng.
Sù xuÊt hiÖn hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng lµ v×:
- Kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. Nã cã n¨ng suÊt lao ®éng cao. Ngoµi nh÷ng s¶n phÈm cÇn thiÕt cßn cã nh÷ng s¶n phÈm thÆng d. ChÝnh sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng ®· ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã. Hµng ho¸ søc lao ®éng lµ hµng ho¸ ®Æc biÖt. TÝnh chÊt ®Æc biÖt cña nã ®îc thÓ hiÖn tËp trung ë thuéc tÝnh gi¸ trÞ sö dông cña nã. - Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng. Së dÜ nh vËy lµ v×: do kü thuËt s¶n xuÊt ph¸t triÓn cho nªn n¨ng suÊt lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n ®· cao, ngµy lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n ®îc chia thµnh hai phÇn, phÇn thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt vµ phÇn thêi gian lao ®éng thÆng d. ChØ ®Õn mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh trong sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt - khi kü thuËt s¶n xuÊt ph¸t triÓn, n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ®îc n©ng cao th× søc lao ®éng cña ngêi ta míi cã thÓ trë thµnh ®èi tîng cña quan hÖ mua b¸n. Sù xuÊt hiÖn hµng ho¸ - søc lao ®éng ph¶n ¸nh giai ®o¹n s¶n xuÊt ®· ph¸t triÓn trong ®ã n¨ng suÊt lao ®éng ®· cao.
- Nhê cã sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ lao ®éng vµ thÞ trêng søc lao ®éng mµ tiÒn kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ ph¬ng tiÖn lu th«ng mµ cßn trë thµnh ph¬ng tiÖn lµm t¨ng gi¸ trÞ, n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, kinh doanh, thóc ®Èy sù t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ.
- Víi sù xuÊt hiÖn cña hµng ho¸ søc lao ®éng dÉn tíi sù h×nh thµnh thÞ trêng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt mét c¸ch hoµn chØnh. Kinh tÕ thÞ trêng ra ®êi.
Hai lµ, ph¶i tÝch luü ®îc mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh vµ sè tiÒn ®ã ph¶i trë thµnh vèn ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh nh»m môc ®Ých cã lîi nhuËn. Lý luËn kinh tÕ cña trêng ph¸i träng th¬ng ®· ph¶n ¸nh râ ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò nµy.
Ba lµ, kinh tÕ thÞ trêng lµ kinh tÕ tiÒn tÖ, cho nªn vai trß cña tiÒn tÖ v« cïng quan träng. §Ó h×nh thµnh ®îc nÒn kinh tÕ thÞ trêng cÇn ph¶i cã hÖ thèng tµi chÝnh, tÝn dông, ng©n hµng t¬ng ®èi ph¸t triÓn. Kh«ng thÓ cã ®îc kinh tÕ thÞ trêng nÕu nh hÖ thèng tµi chÝnh, ng©n hµng cßn qu¸ yÕu ít, hÖ thèng quan hÖ tÝn dông cßn qu¸ gi¶n ®¬n kh«ng ®¸p øng ®îc nhu cÇu vÒ vèn cho s¶n xuÊt vµ kinh doanh.
Bèn lµ, sù h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®ßi hái ph¶i cã mét hÖ thèng kÕt cÊu h¹ tÇng t¬ng ®èi ph¸t triÓn, trªn c¬ së ®ã míi b¶o ®¶m cho lu th«ng hµng ho¸ vµ lu th«ng tiÒn tÖ ®îc thuËn lîi dÔ dµng, míi t¨ng ®îc ph¬ng tiÖn vËt chÊt nh»m më réng quan hÖ trao ®æi.
N¨m lµ, t¨ng cêng vai trß kinh tÕ cña Nhµ níc. §èi víi níc ta, ®©y lµ ®iÒu kiÖn cã tÝnh then chèt ®Ó h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Nhµ níc ®· t¹o ra m«i trêng vµ hµnh lang cho thÞ trêng ph¸t triÓn lµnh m¹nh. §ång thêi Nhµ níc sö dông nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh cÇn htiÕt ®Ó ph¸t huy nh÷ng u thÕ vµ h¹n chÕ nh÷ng mÆt tiªu cùc cña thÞ trêng. Nhµ níc thùc hiÖn chÝnh s¸ch ph©n phèi vµ ®iÒu tiÕt theo nguyªn t¾c kÕt hîp c«ng b»ng x· héi víi hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi. Nhµ níc cßn thùc hiÖn sù ®iÒu tiÕt nh»m xö lý hµi hoµ quan hÖ gi÷a t¨ng trëng kinh tÕ vµ c«ng b»ng x· héi.
Víi t¸c ®éng cña tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò trªn, nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®îc x· héi ho¸ cao, c¸c quan hÖ kinh tÕ mang h×nh th¸i phæ biÕn lµ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ nã ®îc tiÒn tÖ ho¸. C¸c quy luËt cña kinh tÕ thÞ trêng ®îc ph¸t huy t¸c dông mét c¸ch ®Çy ®ñ.
c. §Æc trng chung cña kinh tÕ thÞ trêng.
ChuyÓn nÒn kinh tÕ níc ta sang kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng XHCN lµ yªu cÇu kh¸ch quan, nh»m ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt x· héi. Qu¸ tr×nh ®ã phï hîp víi xu thÕ cña thêi ®¹i vµ phï hîp víi nguyÖn väng cña nh©n d©n ta.
Qua tr×nh chuyÓn nÒn kinh tÕ níc ta sang kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng XHCN tÊt yÕu ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu nh÷ng ®Æc trng cña m« h×nh kinh tÕ híng tíi.
Trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu quèc gia ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ cña m×nh theo m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng. Ch¼ng h¹n, m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng - x· héi cña Céng hoµ Liªn bang §øc, kinh tÕ thÞ trêng cña Thuþ §iÓn, kinh tÕ thÞ trêng mang mµu s¾c Trung Quèc,... NÕu g¸c l¹i nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, c¸ biÖt cña nh÷ng m« h×nh kÓ trªn, chØ tÝnh ®Õn nh÷ng ®Æc trng chung nhÊt, vèn cã cña kinh tÕ thÞ trêng, cã thÓ nªu nh÷ng ®Æc ®iÓ
