Người pháp với vấn đề thế mạnh của miền Trung - Tây nguyên

NGÆÅÌI PHAÏP VÅÏI VÁÚN ÂÃÖ THÃÚ MAÛNH CUÍA MIÃÖN TRUNG - TÁY NGUYÃN - Tráön Âçnh Hàòng 1. Ngæåìi Viãût: miãön Trung chè coï ruäüng âäöng Våïi truyãön thäúng näng nghiãûp luïa næåïc bãön chàût, trãn haình trçnh âi vãö phæång Nam, ngæåìi Viãût nhanh choïng tiãúp quaín nhæîng vuìng âáút thuáûn låüi cho phaït triãøn näng nghiãûp, âàûc biãût laì caïc læu væûc säng. Do váûy, khäng phaíi ngáùu nhiãn maì khi âënh vë caïc ngäi laìng "cäø" åí nam Hoaình Sån, træåïc vaì sau Ä cháu cáûn luûc, näøi báût tênh máût táûp åí âoï, nhæ säng Ä Láu, säng Bäö, säng Hæång åí Thæìa Thiãn...1. Tæì âoï, chê êt laì tæì thåìi chuïa Nguyãùn, tháûm chê cho âãún thåìi hiãûn âaûi, phæång thæïc âáöu tiãn, phäø biãún âãø giaíi quyãút váún âãö "nhán maîn" åí âáy laì "xiãu giaût vaìo Nam" - âêch lyï tæåíng våïi væûa luïa cháu thäø Meïkong vaì (1) tiãún vãö phêa táy âãø khai thaïc vuìng "lám läüc", hoàûc (2) âi vãö phêa âäng, chiãúm lénh vuìng caït näüi âäöng saït biãøn; nhæng táút caí váùn laìm näng nghiãûp, duì ráút khoï khàn, khàõc nghiãût (laìng Myî Låüi âiãøn hçnh, xem thãm Lã Vàn Thuyãn, Lã Nguyãùn Læu, 1999) maì sàôn saìng boí qua nhiãöu nguäön låüi lám, thäø, haíi saín phong phuï, ráút coï giaï trë thæång maûi, âàûc biãût laì ngoaûi thæång - thãú maûnh âàûc thuì trong nãön kinh tãú caïc quäúc gia/täüc ngæåìi tiãön truï2. 1 "Trong cuäüc måí mang xuäúng phêa nam, ngæåìi Laìo vaì ngæåìi Viãût âaî traïnh neï nhæîng vuìng nuïi hiãøm tråí, coï haûi cho sæïc khoíe vaì khäng háúp dáùn vãö kinh tãú âãø âi theo nhæîng âäöng bàòng tháúp vaì nhæîng thung luîng sáu" vaì tæì thãú kyí XIV, caïc cæ dán åí vuìng miãön nuïi phêa nam liãn tuûc bë bao váy vãö phêa âäng vaì phêa táy båíi nhæîng dán täüc khaïc..., bë âáøy vaìo caïc vuìng chán nuïi vaì sáu trong caïc vuìng nuïi (Clive J. Christie, 2000: 155). Vaì thæûc sæû, "Ngæåìi An Nam chè coï mäüt kyï æïc må häö ràòng xæï såí cuía hoü âang åí xæa kia âaî tæìng coï mäüt dán täüc khaïc sinh säúng. Pháön nhiãöu hoü quãn tãn cuía dán täüc áúy, vaì hoü goüi dán täüc áúy laì Moüi, Ngæåìi Man råü, Ngæåìi ræìng..." (Cadieìre, L., 1905: 195). 2 Cå såí chênh âãø luáûn giaíi cho váún âãö naìy laì lyï thuyãút Mandala våïi “Hãû thäúng trao âäøi ven säng” trãn cå såí nãön taíng thæång maûi: Sæïc säúng cuía caïc tiãøu quäúc dæûa trãn hai trung tám trao âäøi låïn, mäüt åí cæía caíng (xuáút kháøu) vaì mäüt åí miãön thæåüng du (nguäön haìng, chuí yãúu laì saín váût, coï låüi thãú so saïnh ráút låïn trong trao âäøi, âàûc biãût laì tráöm hæång, caïc loaûi hæång liãûu, ngaì voi, sæìng tã...) (xem thãm caïc nguäön taìi liãûu trêch dáùn, trçnh baìy vaì phán têch, trong Tráön Âçnh Hàòng, 2005a). Coï thãø tháúy trãn nhiãöu phæång diãûn, åí âáy, ngæåìi Viãût âaî coï sæû/quaï trçnh kãú thæìa åí mæïc cao nháút táút caí nhæîng gç âaî coï cuía caïc cäüng âäöng tiãön truï, nhæng træì ra, caïi taûm goüi laì "tæ tæåíng kinh tãú", maì suy cho cuìng, âoï chênh laì phaït xuáút tæì sæû sai lãûch/lãûch pha cuía hai nãön taíng kinh tãú xaî häüi hoaìn toaìn khaïc nhau; dáùn âãún nhiãöu hãû quaí, hãû luûy, caí trong chênh saïch cuîng nhæ tçnh hçnh, thæûc traûng phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía næåïc nhaì qua caïc thåìi kyì lëch sæí: (1) Näng nghiãûp laì trãn hãút, laì nguäön læûc chênh cuía ngán saïch quäúc gia3. Tæì âoï, coi nheû caïc nguäön låüi miãön biãøn vaì duì åí caûnh, nhæng caïc laìng näng háöu nhæ quay læng laûi våïi biãøn/âáöm phaï4; tháûm chê coï nhiãöu laìng "baïn näng baïn ngæ" båíi tênh cháút báúp bãnh cuía caí hai nãön kinh tãú. Coìn caïc laìng ngæ trong quan niãûm phäø biãún cuía xaî häüi cäø truyãön, luän bë miãût thë nàûng nãö (xem thãm Tæì Chi, Phaûm Âæïc Dæång, 1996; Nguyãùn Duy Thiãûu, 2002). (2) Âiãøm näøi báût trong chênh saïch "Ky my" laì phuí duû vaì tráún trë luïc cáön thiãút5. ÅÍ caí miãön nuïi láùn miãön biãøn, suäút chiãöu daìi lëch sæí dán täüc, chæïc nàng an ninh luän âæåüc âàûc biãût æu tiãn chuï troüng. Thåìi phong kiãún, nguäön låüi lám, thäø, haíi 3 Duì ràòng tiãöm læûc âoï khäng máúy däöi daìo. Ngay nhæ xæï Âaìng Trong thåìi chuïa Nguyãùn phäön thënh, maì ngán saïch quäúc gia cuîng cho tháúy ráút roî âiãöu âoï. Säø saïch kã khai thu nháûp haìng nàm, tæì Bênh Dáön âãún Nhám Thán (1746 - 1752), coï nàm thu vaìo chè hån 338.100quan, maì chi âãún hån 364.400quan; coï nàm thu hån 423.300quan maì chè chi 369.400quan, “âaûi khaïi thu vaìo cuîng âuí chi ra; nãúu tiãön khäng âuí hoàûc thiãúu 2, 3 vaûn thç hàòng nàm láúy baûc phaït thay” (Lã Quê Âän, 1977: 236). Âáút næåïc säúng nhåì näng nghiãûp. Tháûm chê âãún cuäúi thåìi Nguyãùn, mäüt nghë chuáøn nàm Âäöng Khaïnh II (1887) coìn cho biãút: "Ngaûch thuãú cuía næåïc ta tæì træåïc âãún nay chè træng thu vãö âinh âiãön cuìng saín váût, coìn bãún âoì, chåü phäú thç chæa coï thuãú, vç cuäüc säúng cuía nhán dán ta väún ngheìo naìn cháût váût, cho nãn khoan giaím thuãú maï âãø coï êch cho dán" (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 63). 4 Nhæ træåìng håüp laìng Phong Lai (xaî Quaíng Thaïi, Quaíng Âiãön, Thæìa Thiãn Huãú), âáöm phaï chè âæåüc khai thaïc chæïc nàng thæûc pháøm (caï täm) vaì phán boïn (rong). Trãn mäüt sinh caính khàõc nghiãût nhæng ngæåìi näng dán váùn coï sæû æïng xæí âàûc biãût, âa tçnh huäúng âãø hçnh thaình nhæîng näng pháøm âàûc træng: luïa, khoai vaì âàûc biãût laì thuäúc laï (Tráön Âçnh Hàòng, 2005c). 5 Theo tæì nguyãn, "Ky" laì con ngæûa bë buäüc âáöu, "My" laì con tráu bë thàõng âai; coï nghéa laì láúy án yï maì âäúi âaîi, âãø cho âæåüc tæû do, raìng buäüc bàòng pheïp tàõc maì khäng thãø phoïng tuïng, nhæng phaíi æïng duûng vaìo thæûc tãú mäüt caïch kheïo leïo, coï nghãû thuáût (Tæì Haíi, 1947: 1068/2. Caïm ån Lã Âçnh Huìng, caïn bäü Phán Viãûn NCVHTT taûi Huãú âaî cung cáúp taìi liãûu naìy). Ky my thæåìng âæåüc dáùn dëch laì "cai trë loíng leío", nhæng âaïng chuï yï laì "Quyãön phãú trê": coï thãø tæû láûp hoàûc phãú vua (Lã Tàõc, 2002: 126). saín thuáön tuïy chè laì nhæîng cäúng pháøm6 mang chæïc nàng sæí duûng maì chæa thæûc sæû tråí thaình haìng hoïa coï låüi thãú trao âäøi låïn, nhæ åí thåìi kyì Champa. Cuîng cáön læu yï thãm laì cho âãún thåìi Nguyãùn, ngoaìi mäüt säú nåi nhæ cæíu cháu ky my åí Quaíng Trë, miãön nuïi noïi chung váùn âæåüc cai quaín ráút loíng leío, chuí yãúu thäng qua giåïi haûn vaì chè dæìng laûi åí hãû thäúng tuáön ti vuìng giaïp ranh vaì laì vuìng "Man thuäüc", våïi âënh danh ráút chung chung, må häö, trãn baín âäö, laì Man âäüng, sån Man... Maîi cho âãún nàm Âäöng Khaïnh thæï II (1887), vuìng miãön nuïi Thæìa Thiãn måïi bàõt âáöu chênh thæïc âæåüc quaín lyï (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 36). Såí dé chuïng täi âàût váún âãö nhæ váûy laì âãø tháúy âæåüc pháön naìo tæ tæåíng kinh tãú cuía ngæåìi Viãût trãn maính âáút miãön Trung, trong tæång quan so saïnh våïi caïc quäúc gia/täüc ngæåìi tiãön truï..., nhàòm nháún maûnh âãún caïi nhçn chiãún læåüc cuía ngæåìi Phaïp. 2. Ngæåìi Phaïp: Miãön Trung - khäng träng chåì åí âäöng bàòng, maì laì miãön nuïi 2.1. Træåìng Sån - Táy Nguyãn trong täøng thãø Âäng Dæång Tiãöm nàng, vë trê chiãún læåüc cuía miãön Trung noïi chung vaì Træåìng Sån - Táy Nguyãn noïi riãng chè âæåüc näøi báût khi âàût trong bäúi caính Âäng Dæång, hay noïi chênh xaïc hån, laì trong "chiãún læåüc Âäng Dæång". Vaì ngæåìi Phaïp khi âãún Viãût Nam, âãø coï âæåüc âiãöu âoï, cuîng phaíi qua mäüt quaï trçnh traíi nghiãûm láu daìi, cam go, maì troüng tám, laì xaïc âënh xæï såí "ngæåìi Thæåüng" åí miãön Trung, tæì mäüt vuìng ngoaûi vi cuía caïc triãöu âçnh baín âëa træåïc âoï, tråí thaình mäüt âëa baìn chiãún læåüc, khi maì Træåìng Sån - Táy Nguyãn âæåüc âàût trong mäüt khung caính räüng låïn hån, laì caí Âäng Dæång. 6 Sæû tháön phuûc âoï mang âáûm tênh biãøu træng. Såï cuía Tiãút Täúng (Thaïi thuï Giao Chè vaì Hiãûp Phäú âåìi Ngä) coï noïi: "Caïc quan huyãûn yãn väù chè thë uy khiãún phuûc tuìng, tháu láúy thuãú ruäüng chè âuí nhu duûng maì thäi, coìn viãûc cung naûp caïc loaûi thäø saín nhæ trán cháu, hæång liãûu, ngaì voi, sæìng tã, san hä chim anh vuî, läng tré, cäng, caïc váût laû, laì âãø laìm cuía baïu, chæï khäng bàõt hoü naûp thuãú nhiãöu âãø bäø êch cho Trung Quäúc". Trong thæ cuía Læu Thiãn Häü (Læu Hæåíng), Trung thæ tènh Xu Máût viãûn khiãún chæïc Vaûn Häü, gæíi vua An Nam nàm Diãn Hæûu III (1316) nháún maûnh: "Tæì xæa, nhaì Haïn âàût ra chên quáûn, nhaì Âæåìng âàût laìm 5 quaín, næåïc An nam laì mäüt quáûn hay quaín noïi trãn, tæïc laì mäüt xæï maì thanh giaïo Trung Quäúc âaî lan traìn tåïi... Duy coï næåïc An nam laì nåi ky my, váùn âæåüc hæåíng quyãön phãú trê, ån khoan häöng cuía triãöu âçnh so våïi caïc tiãøu quäúc khaïc, âaî hån nhiãöu räöi. Huäúng chi dáng âäö tëch vaì cäúng hiãún pháøm váût, sæû phán biãût giæîa thæåüng quäúc vaì haû quäúc xæa nay váùn roî rãût, cäúng pháøm cuía quê quäúc váùn baûc maì triãöu âçnh traí laûi ráút háûu, nhæ váûy, caïi án huãû yãn väù cuía triãöu âçnh cuîng ráút âáöy âuí" (Lã Tàõc, 2002: 126, 133). Âáöu thãú kyí XIX, Phaïp dæûa vaìo nhæîng quan hãû âàûc biãût maì hoü thiãút láûp âæåüc våïi triãöu Nguyãùn âãø "xáy dæûng nhæîng mäúi quan hãû ngoaûi giao vaì thæång maûi âàûc quyãön våïi Viãût Nam vaì âãø quyãön hoaût âäüng truyãön giaïo âæåüc baío vãû"7. Tæì nàm 1858 - 1886, næåïc Phaïp dæûa vaìo vuî læûc âãø cuíng cäú quyãön læûc: thiãút láûp chãú âäü thuäüc âëa åí Nam bäü, baío häü åí Campuchia räöi chãú âäü baío häü åí Bàõc vaì Trung kyì8. Khäng nhæ Anh åí Miãún Âiãûn, ngæåìi Phaïp khäng loaûi boí chênh thãø âæång thåìi vaì cai trë Viãût Nam mäüt caïch træûc tiãúp, træì Nam bäü, maì chuí træång cai trë thäng qua nhaì Nguyãùn vaì chênh quyãön thuäüc âëa. Trong giai âoaûn âáöu, mäúi quan tám chênh cuía Phaïp åí Træåìng Sån - Táy Nguyãn laì xaïc âënh giåïi haûn cuía quyãön læûc Viãût Nam (maì Phaïp thæìa hæåíng) vaì tçm hiãøu tçnh hçnh chung cuía vuìng naìy (bàòng nhiãöu âoaìn thaïm hiãøm), nhæîng mäúi quan hãû chênh trë âang täön taûi, mæïc âäü xám nháûp cuía caïc thãú læûc khaïc, âàûc biãût laì Xiãm9. Nàm 1893, táöm quan troüng chiãún læåüc cuía vuìng ngæåìi Thæåüng cå baín âaî bë thay âäøi, khi Phaïp giaình quyãön kiãøm soaït båì âäng säng Meïkong tæì Xiãm, sau âoï láûp mäüt chênh quyãön Phaïp åí Nam Laìo. Phaïp âaî kiãøm soaït âæåüc caí hai phêa cuía Træåìng Sån vaì täø chæïc chênh quyãön Viãût Nam cuía hoü tråí thaình täø chæïc chênh quyãön Âäng Dæång. Tæì âoï, "vuìng ngæåìi Thæåüng khäng coìn laì ngoaûi vi nhaì næåïc thuäüc âëa næîa maì tråí thaình mäüt vuìng biãn giåïi coï táöm quan troüng chiãún læåüc. Âäöng thåìi, noï cuîng tråí nãn quan troüng hån nhiãöu vãö màût kinh tãú". Cuäúi thãú kyí XIX, chênh quyãön Paul Doumer thæûc hiãûn chiãún læåüc Âäng Dæång vaì âiãöu naìy phuû thuäüc ráút låïn vaìo viãûc xáy dæûng maûng læåïi giao thäng âäng táy giæîa ba vuìng, vaì Træåìng Sån - Táy Nguyãn "laì chça khoïa cuía maûng læåïi âoï" (Clive J. Christie, 2000: 159). 2.2. Nhæîng biãøu hiãûn cuû thãø 7 Næía âáöu thãú kyí XIX, khi mäúi quan hãû naìy xáúu âi, viãûc cáúm âaûo gàõt gao thç háûu quaí laì Giaïo âoaìn Kontum âæåüc thaình láûp nàm 1851, ngay åí phêa bàõc laînh thäø ngæåìi Giarai, ngoaìi táöm kiãøm soaït træûc tiãúp cuía nhaì Nguyãùn (Clive J. Christie, 2000: 159). Âæåüc thaình láûp tæì nàm 1862, Häüi Truyãön giaïo Kontum näøi tiãúng dæåïi tãn goüi Häüi Truyãön giaïo Bahnar (Mission des Bahnar), chè täø chæïc åí vuìng cao Seï San (Haute Seï San), giæîa ngæåìi Seïdang vaì ngæåìi Jarai, âäüi quán tiãön phong cuía sæû can thiãûp cuía ngæåìi Phaïp (Nyo, 1937). 8 Viãûc âaïnh chiãúm Saìi Goìn ngaìy 17/2/1859 âaî quyãút âënh sæû thiãút láûp cuía ngæåìi Phaïp åí Nam kyì vaì hiãûp æåïc ngaìy 11/8/1863 âaî cho pheïp ngæåìi Phaïp baío häü Cambodge (Nyo, 1937). 9 Tæì nàm 1884 - 1887, hoü måí räüng sæû xám chiãúm trãn táút caí caïc thung luîng Seï Tcheïpon, Seï Bang Hien vaì âãún åí Moula Poumok nàòm giæîa Sreì Pok vaì Seï San, maì ngaìy nay näøi tiãúng dæåïi tãn goüi Veune Sai (Nyo, 1937). 2.2.1. Váún âãö thuãú tuáön ty Qua caïc nguäön taìi liãûu, coï thãø tháúy ràòng mäüt váún âãö coìn nhiãöu boí ngoí trong nghiãn cæïu hiãûn nay laì vai troì cuía ngæåìi Hoa åí miãön Trung, nháút laì trong thæång maûi. Tuy nhiãn åí âáy, chuïng täi chè âàûc biãût quan tám âãún ngæåìi Phaïp, cuîng våïi caïch âàût váún âãö tæång tæû: mäüt caïi nhçn sàõc saío, khäng giäúng ngæåìi Viãût. Thäng thæåìng thç nhaì næåïc phong kiãún quaín lyï miãön nuïi thäng qua hãû thäúng tuáön ty vaì vãö sau, laûi theo phæång thæïc âáúu tháöu lénh træng, theo tæìng nàm, âãø näüp thuãú, bàòng tiãön, hoàûc bàòng saín váût. Nhiãöu tæ liãûu cho tháúy hoaût âäüng naìy thæûc sæû khäng máúy háúp dáùn âäúi våïi ngæåìi Viãût, duì ràòng triãöu âçnh ngáöm "æu tiãn" træåïc cho hoü. Vaì háöu nhæ toaìn bäü hoaût âäüng naìy, træåïc sæû "thåì å" cuía ngæåìi Viãût, sau âoï, âãöu nàòm trong tay caïc tæ baín ngæåìi Hoa10 vaì ngæåìi Phaïp. Cuû thãø laì: + Khoaín 4 trong Hoìa æåïc Patenätre nháún maûnh quyãön låüi thäng thæång cuía Phaïp taûi caïc cæía biãøn miãön Trung, træì cæía Thë Naûi âaî måí buän baïn, thç hai cæía Âaì 10 Vê nhæ nàm Âäöng Khaïnh III (1888), thuãú 6 såí âáöu nguäön Quaíng Nam (Ténh Sån, Thu Bäön, Chiãn Âaìn, Vu Gia, Läù Âäng, Cu Âã) vaì thuãú thäø saín, ngaûch cuî 537 laûng 6 âäöng 7 phán 7ly 3haìo baûc/nàm. Coï Hoa thæång Læång Liãùu Thän xin laînh træng mäüt nàm, coï âån Bang træåíng xaïc nháûn, thuãú näüp bàòng baûc tênh ra tiãön chæìng 9495 quan, do træåïc âoï, "6 nguäön naìy, hiãûn khäng coï ai laînh træng". Cuîng nàm âoï, åí Bçnh Âënh, khaïch buän ngæåìi Thanh laì Lám AÏ Nghi, Phuìng Tênh Så âæåüc laînh træng 3 nàm thuãú saín váût âáöu nguäön thæåüng du (Phæång Kiãöu, Läüc Âäüng, An Tæåüng, Haì Thanh, Thaûch Baìn vaì Ä Kiãm), våïi mæïc 5.000quan/nàm do træåïc âoï, "yãút thë vaì sæïc cho âáúu giaï nhæng khäng coï ngæåìi naìo xin træng". ÅÍ Phuï Yãn, caïc loaûi thuãú âáöu nguäön cuìng âáöm, vuîng "âaî tuán theo sæïc cho âáúu giaï nhæng khäng coï ngæåìi naìo xin laînh træng. Duy coï nhoïm 4 khaïch buän Haìn Âæïc Nguyãn thuäüc bang Quyình Cháu coï âån xin chiãúu theo caïc haûng lãû thuãú ngaûch cuî". Nàm Thaình Thaïi I (1889), hai hiãûu buän ngæåìi Hoa laì Anh Xæång vaì Nghéa Hoìa âãû âån xin nháûn træng thuãú cau khä åí Quaíng Nam, mäùi nàm näüp 2 vaûn quan, chia laìm 4 quê âãø näüp cho tènh, näüp træåïc træng thu sau. Cuîng trong nàm, thuãú cau khä åí phuí Thæìa Thiãn maîn haûn, âaî tæ cho phuí yãút thë vaì thäng sæïc cho âáúu giaï. Hiãûu buän Låüi êch xin træng thuãú, mäùi nàm näüp 11.300quan. Thaïng 8, Lyï Haình Kyï ngæåìi Hoa xin træng thuãú quãú hai tènh Nam - Ngaîi, haìng nàm näüp 3 vaûn quan tiãön vaì thu thuãú xuáút caíng 2,5%. Thaình Thaïi nàm thæï II (1890), ba nguäön Long Âaûi, Long Niãùu, Cáøm Lyï vaì Nguäön Saïi (Quaíng Bçnh) hãút haûn lénh træng, ngæåìi buän nhaì Thanh laì Tráön Kiãún Thënh xin chiãúu giaï 1.134quan, chia laìm 4 quê, Bang træåíng Tráön Håüp Thaình nháûn thæûc (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: 38, 45 - 46, 71 - 72). Nàông (Quaíng Nam) vaì Xuán Âaìi (Phuï Yãn) cáön âënh thãm âiãöu lãû måí cæía buän baïn. Coìn caïc cæía biãøn khaïc vãö sau nãúu xeït tháúy låüi êch thç cuìng baìn âënh âãø måí thãm buän baïn. Næåïc Âaûi Phaïp cuîng coï âàût quan chæïc åí caïc cæía måí thãm âãø buän baïn, phaíi theo lãûnh quan Khám sæï åí Kinh (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 50). + Nàm Âäöng Khaïnh III (1887), khaïch buän ngæåìi Táy laì Âä Phäúi xin laînh træng thuãú saín váût hai tènh Thanh - Nghãû, æåïc tênh bàòng baûc laì 6.471 âäöng, tæång âæång 45.247quan tiãön, "nghé nãn cho viãn áúy âæåüc laînh træng caí, âãø tiãûn vç chè mäüt mäúi" (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 61). + Nàm Thaình Thaïi I (1889), næåïc Phaïp vaì Âaûi Nam âaî kyï nghë âënh thæ vãö caïc âiãöu khoaín liãn quan âãún thuãú quãú åí Quaíng Nam vaì Quaíng Ngaîi, maì tinh tháön chuí yãúu laì âäöng yï cho Nha Thæång chênh Âäng Dæång vaì Nha Ngoaûi ngaûch thuãú âæïng bao tháöu mua baïn toaìn bäü voí quãú åí hai tènh, mäùi nàm näüp 5 vaûn âäöng baûc, "âæåüc âäüc quyãön mua quãú åí caïc chuí quãú âãø baïn laûi cho khaïch buän hoàûc ngæåìi khaïc" (Khoaín 1) vaì Nha áúy âæåüc tuìy tiãûn thiãút láûp kho læu træî vaì såí tuáön canh, láu daìi hoàûc taûm thåìi, taûi âáu cuîng âæåüc (Khoaín 4). Trong tènh Quaíng Nam, taûi xæï Traì My seî láûp såí chênh âãø træî quãú bç vaì caïc váût haûng mua maì âäøi quãú, quan Chaïnh cuûc seî laînh coi såí chênh naìy. Coìn caïc såí træî quãú khaïc thç tuìy tiãûn maì nghé láûp. Quan truï Âaì Cäng sæï seî phaïi 40 binh tuáön lãn âäön truï taûi Traì My âãø baío tråü cho ngæåìi laìm viãûc trong Cuûc, laûi phaïi mäüt Chaïnh tuáön lãn coi. Taûi Traì My, cuîng phaíi âàût mäüt nhaì dáy theïp, trêch ngæåìi caïc såí dáy theïp lãn laìm viãûc (QSQ triãöu Nguyãùn, 2005: III: 37 - 38, 42). 2.2.2. Nhæîng âåüt thaïm saït vaì måí mang, phaït triãøn maûng læåïi giao thäng Roî raìng laì trong bäúi caính Âäng Dæång, Træåìng Sån - Táy Nguyãn âaî tråí thaình truûc xæång säúng vaì âãø kiãøm soaït, phaït triãøn, viãûc thaïm hiãøm vaì xáy dæûng maûng læåïi giao thäng âoïng vai troì tiãn quyãút, sau khi kãø tæì cuäúi thãú kyí XIX, Phaïp bàõt âáöu chênh qui hoïa täø chæïc chênh quyãön åí âoï, vaûch roî ranh giåïi tènh, quäúc gia. Nàm 1898, hãû thäúng Caïc laïi cháúm dæït (Clive J. Christie, 2000: 159). Âãø âáúu tranh chäúng laûi nhæîng âåüt xám láún cuía ngæåìi Xiãm, tæì biãn giåïi Trung Hoa cho tåïi biãn giåïi Cambodge, dæåïi sæû âiãöu haình cuía Auguste Pavie, täø chæïc haìng loaût âåüt khaío saït quán sæû vaì âo veî baín âäö, âàûc biãût laì mäüt baín âäö Âäng Dæång âáöy âuí vaì nhiãöu haình trçnh doüc ngang. Mäüt nhoïm trong âoï âaî âæåüc gæíi âãún phêa bàõc Cambodge, thæí nghiãûm viãûc xám nháûp näüi âëa qua læu væûc säng Seï Kong, Seï San, Sreì Pok, do âaûi uyï Cupet, Cogniard vaì trung uyï Dugast chè huy. Ngaìy 22/1/1891, Cupet khåíi haình tæì Kratieï âãún Kontum vaì nhoïm hoüp våïi Cogniard, Dugast âi tæì Quy Nhån, Âaì Nàông; thanh tra M. Garnier khåíi haình tæì Huãú vaì xa hån vãö phêa bàõc, âaûi uyï De Malglaive vaì Tunnelet-Faber thaïm saït vuìng Seï San, Seï Bang Hien. Nàm 1893, mäüt haình âäüng vuî læûc âaïng chuï yï cuía ngæåìi Phaïp åí trung Trung bäü, mäüt læî âoaìn 750 lênh baío an cuía thanh tra Garnier, tæì Quaíng Trë, âaïnh báût ngæåìi Xiãm åí Seï Tcheïpon, Seï Bang Hien vaì chiãúm âæåüc säng Meïkong, nåi maì âäüi quán cuía Bastard-Thoreux âãún tæì Cambodge, âaî chiãúm láúy Stung Treng. Sau vuû aïm saït Thanh tra Grosguerin, Toaìn quyãön Âäng Dæång gæíi hai phaïo thuyãön âãún cæía säng Meï Nam vaìo thaïng 7/1893, bàõn phaï Pak Nam vaì Bangkok, Âæåìng biãøn Thaïi Lan bë phong toía vaì tæì Hiãûp æåïc 30/10/1893, ngæåìi Phaïp chiãúm hæîu hoaìn toaìn tæì hæîu ngaûn Meïkong. Vuìng Træåìng Sån - Táy Nguyãn vaì Cambodge hoaìn toaìn tråí thaình xæï thuäüc Phaïp. Nàm 1895, vuìng âáút måïi âæåüc phán chia thaình hai khu væûc haình chênh: Thæåüng Laìo (lyñ såí Luang Prabang) vaì Haû Laìo (lyñ såí Khäne). Haû Laìo bao gäöm caïc vuìng âáút nàòm åí giæîa säng Meïkong vaì daîy Træåìng Sån: kiãm quaín Stung Treng, Attopeu vaì Saravane. Tæì ngaìy 6/2/1895, thuí âä Laìo âàût åí Vientiane. Nàm 1904, ngæåìi Phaïp âaî thiãút láûp mäüt âäön traûm haình chênh åí Meïdrac, phêa táy Ninh Hoaì (thuí phuí Nha Trang) âãø quaín lyï ngæåìi Thæåüng åí Khaïnh Hoaì vaì Âàõc Làõc. Ngaìy 7/8/1904, thanh tra Odend’hal11 - phuû traïch âoaìn khaío cäø hoüc bë aïm saït åí vuìng ngæåìi Jarai. Mäüt toaïn quán 34 lênh baío an vaì 225 dán vãû, do Cäng sæï Âàõc Làõc chè huy, tiãún lãn Trung Nguyãn cuía ngæåìi Jarai vaì thiãút láûp âäön Plai Tour. Thanh tra Vincilioni kãú tuûc âiãöu haình moüi hoaût âäüng, thiãút láûp ngaìy caìng nhiãöu âäön bäút daî chiãún vaì xám nháûp vuìng âáút mäüt caïch coï hiãûu quaí. Tènh Âàõc Làõc âæåüc taïch ra tæì Laìo, tæì âoï âäüc láûp vaì saïp nháûp vaìo An nam ngaìy 22/11/1904. Tæång tæû, tènh Kontum âæåüc thiã