Tài liệu kỹ thuật Quản lý rủi ro thiên tai và thích ứng với biến đổi khí hậu - Đại học Thủy Lợi

CHƯƠNG TRÌNH PHÁT TRIỂN LIÊN HỢP QUỐC BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN TRUNG TÂM PHÒNG TRÁNH VÀ GIẢM NHẸ THIÊN TAI (DMC) DỰ ÁN NÂNG CAO NĂNG LỰC THỂ CHẾ VỀ QUẢN LÝ RỦI RO THIÊN TAI TẠI VIỆT NAM, ĐẶC BIỆT CÁC RỦI RO LIÊN QUAN ĐẾN BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TÀI LIỆU KỸ THUẬT QUẢN LÝ RỦI RO THIÊN TAI VÀ THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Đơn vị tư vấn: Trung tâm Đào tạo và Hợp tác quốc tế, Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam & Trường Đại học Thủy lợi Đại học RMIT, Melbourne, Úc Đại học Đông Anglia, Anh Đại học Sussex, Anh Hà Nội – 8/2011 i LỜI NÓI ĐẦU Việt Nam nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, là một trong năm ổ bão của khu vực châu Á - Thái Bình Dương, thường xuyên phải đối mặt với nhiều loại hình thiên tai khốc liệt. Trong hơn 65 năm qua, thiên tai đã xảy ra ở hầu khắp các khu vực trên cả nước, gây nhiều tổn thất to lớn về người, tài sản, cơ sở hạ tầng, kinh tế, xã hội và tác động xấu đến môi trường. Trong 10 năm trở lại đây, trung bình hàng năm có tới 750 người chết và mất tích, thiệt hại về tài sản ước tính tương đương khoảng 1-1,5% GDP. Thêm vào đó, biến đổi khí hậu toàn cầu đã và đang làm thiên tai ở nước ta có chiều hướng ngày càng phức tạp, gia tăng nhiều hơn so với những thập kỷ trước về cả quy mô cũng như chu kỳ lặp lại kèm theo những đột biến khó lường. Trong khuôn khổ dự án "Nâng cao năng lực thể chế về Quản lý rủi ro thiên tai tại Việt Nam, đặc biệt là các thiên tai liên quan đến Biến đổi khí hậu (SCDM)" do Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP) tài trợ thông qua Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, cuốn tài liệu chuyên khảo về quản lý rủi ro thiên tai (QLRRTT) và thích ứng với biến đổi khí hậu (BĐKH) nhằm phục vụ cho công tác và các hoạt động đào tạo đã được biên soạn. Cuốn tài liệu do các chuyên gia của Trung tâm Đào tạo và Hợp tác Quốc tế - Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam, Trường Đại học Thủy lợi cùng với nhóm tư vấn Quốc tế thuộc Trường đại học RMIT (Úc), Đại học Đông Anglia và Đại học Sussex (Anh) nghiên cứu và xây dựng. Tài liệu đã tổng hợp và cập nhật các kiến thức về QLRRTT và thích ứng với BĐKH, QLRRTT dựa vào cộng đồng, đồng thời dựa trên những kết quả đánh giá nhu cầu đào tạo tại 3 tỉnh thí điểm là Cao Bằng, Bình Thuận và Cần Thơ (tháng 11/2009), kết quả tham vấn 10 tỉnh đại diện cho các khu vực có đặc trưng thiên tai khác nhau trong cả nước (tháng 1/2010) và các ý kiến của Hội chữ thập đỏ và các Tổ chức phi chính phủ (tháng 12/2010). Trong quá trình xây dựng tài liệu, các chuyên gia kỹ thuật của UNDP thường xuyên góp ý về nội dung và chỉnh sửa chi tiết theo các quan điểm mới về QLRRTT và BĐKH đang được áp dụng ở các nước trong khu vực và trên thế giới. Đồng thời, tài liệu cũng đã được các cơ quan liên quan của Bộ Nông nghiệp và PTNT xem xét và góp ý kiến. Đây có thể coi là một bộ tài liệu chuyên khảo, cung cấp những kiến thức từ cơ bản đến nội dung chuyên sâu và chi tiết về QLRRTT và thích ứng với BĐKH, QLRRTT dựa vào cộng đồng cho các giảng viên và học viên, các cán bộ đang công tác và hoạt động trực tiếp trong lĩnh vực QLRRTT và BĐKH cũng như các cán bộ ngoài ngành. Dựa trên tài liệu chuyên khảo này, các giảng viên sẽ xây dựng được các chương trình và nội dung đào tạo riêng biệt dành cho các đối tượng học viên cấp tỉnh, huyện cũng như hỗ trợ triển khai các hoạt động đào tạo trong ii khuôn khổ Đề án Nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý thiên tai dựa vào cộng đồng ở Việt nam. Tài liệu gồm 9 chương, với các nội dung chính như sau: 1. Chương 1. Giới thiệu về rủi ro thiên tai. Giới thiệu các khái niệm về hiểm họa, thiên tai, tình trạng dễ bị tổn thương, rủi ro thiên tai và giải thích mối liên quan giữa các hiện tượng nêu trên. Đồng thời, trình bày các thuật ngữ về BĐKH, thích ứng và giảm nhẹ tác động do BĐKH. Mô tả chi tiết các nguyên nhân, ảnh hưởng, tác động của các hiểm họa tự nhiên và các loại hình hiểm họa tự nhiên thường xuất hiện ở Việt Nam. 2. Chương 2. Cơ cấu tổ chức Quản lý rủi ro thiên tai và biến đổi khí hậu. Giới thiệu những thông tin chung về cơ cấu tổ chức, quản lý trong QLRRTT và BĐKH của thế giới và Việt Nam. 3. Chương 3. Biến đổi khí hậu ở Việt Nam. Trình bày các khái niệm cơ bản về BĐKH và tình hình BĐKH ở ViệtNam. 4. Chương 4. Quản lý Rủi ro Thiên tai. Giới thiệu chi tiết các phương pháp áp dụng trong QLRRTT, xác định được các thành phần khác nhau của tình trạng dễ bị tổn thương và đóng góp của các thành phần này tới tác động của thiên tai. Đồng thời, mô tả các yêu cầu quan trọng đối với cán bộ làm công tác QLRRTT. 5. Chương 5. Đánh giá rủi ro thiên tai. Trình bày mục đích của việc đánh giá rủi ro thiên tai, các thông tin quan trọng cần phải thu thập và phân tích, quy trình đánh giá hiểm hoạ. Đồng thời, mô tả các nguyên tắc tiếp cận có sự tham gia và sử dụng các công cụ đánh giá có sự tham gia phù hợp cũng như phương pháp lập báo cáo đánh giá rủi ro. 6. Chương 6. Giảm nhẹ rủi ro thiên tai. Trình bày sự khác nhau của các biện pháp và hoạt động giảm thiểu rủi ro, hiểm họa đặc thù ở Việt Nam và hướng dẫn xây dựng chiến lược cho việc tổng hợp và áp dụng các kiến thức đào tạo ở cộng đồng. 7. Chương 7. Quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng. Cung cấp các nội dung cơ bản về QLRRTT dựa vào cộng đồng (CBDRM) và vận động chính sách. Ngoài ra, qua bài tập thực hành giúp học viên có thể lập được kế hoạch thực hiện QLRRTT ở cấp cộng đồng. 8. Chương 8. Thích ứng BĐKH và tích hợp thích ứng BĐKH với giảm nhẹ rủi ro thiên tai. Giúp cho người đọc hiểu được khái niệm thích ứng với BĐKH và các loại hình thích ứng với BĐKH (thích ứng dự phòng, thích ứng tự điều khiển và thích ứng có kế hoạch). Trình bày tầm quan trọng của việc kết hợp và các mối quan hệ giữa thích iii ứng giữa BĐKH và giảm nhẹ rủi ro thiên tai, những thách thức và cơ hội trong việc tích hợp thích ứng BĐKH và giảm nhẹ rủi ro thiên tai với phát triển. 9. Chương 9. Đánh giá thiệt hại và nhu cầu cứu trợ. Giới thiệu nghĩa quan trọng của quản lý thông tin chính xác và kịp thời, sử dụng các mẫu báo cáo đánh giá thiệt hại và nhu cầu nhân đạo sau thiên tai, nhận thức tầm quan trọng của nhu cầu thông tin trước và sau thiên tai. Để hoàn thành được cuốn tài liệu, nhóm tác giả xin gửi lời cảm ơn trân trọng tới GS.TS. Đào Xuân Học, Trưởng ban chỉ đạo dự án, đã có những chỉ đạo sát sao và hiệu quả trong suốt quá trình thực hiện. Xin cảm ơn TS. Nguyễn Hữu Phúc, Giám đốc quốc gia dự án SCDM, đã tạo điều kiện tốt nhất cho nhóm tác giả hoàn thành công việc, đồng thời đã góp nhiều ý kiến chuyên môn hết sức sâu sắc và hữu ích. Nhóm tác giả cũng chân thành cảm ơn TS. Ian Wilderspin - Cố vấn quốc tế dự án và PGS.TS. Bùi Công Quang- Cố vấn quốc gia dự án, Ths. Bùi Quang Huy, Ths. Nguyễn Thanh Tùng, Ths. Vũ Thanh Liêm đã giúp nhóm hiệu đính các cuốn tài liệu. Đồng thời, nhóm cũng xin cảm ơn sự hợp tác của Ban Quản lý dự án SCDM, Trung tâm Phòng tránh và giảm nhẹ thiên tai và Cục Quản lý đê điều và Phòng chống lụt bão đã giúp đỡ và đóng góp ý kiến trong suốt quá trình xây dựng và hoàn thiện tài liệu. Mặc dù đã hết sức cố gắng trong quá trình biên soạn tài liệu, tuy nhiên cũng sẽ khó tránh khỏi những sai sót, đặc biệt là đối với những thuật ngữ mới trong QLRRTT và BĐKH trong cuốn tài liệu. Nhóm chuẩn bị tài liệu rất mong nhận được những góp ý để bộ tài liệu ngày càng hoàn thiện hơn. Nhóm tác giả: TS. Nguyễn Tùng Phong - Đội trưởng; Các thành viên: TS. Roger Few, Ths. Philip Buckle, Ths. Terry Canon, ThS. Dương Quốc Huy, TS. Trần Thanh Tùng, TS. Ngô Lê Long, TS. Lương Quang Huy, ThS. Trần Phương Liên, KS. Lê Quang Ảnh, CN. Bạch Phương Liên. 1 MỤC LỤC CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU VỀ HIỂM HỌA, RỦI RO THIÊN TAI VÀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU........................................................................................................................................7 1.1 Mở đầu.......................................................................................................................9 1.2 Nội dung chính...........................................................................................................9 1.3 Khái niệm và Định nghĩa ............................................................................................9 1.4 Giới thiệu Thiên tai ở Việt Nam ...............................................................................16 1.5 Xu thế của hiểm họa tự nhiên trong quá khứ.............................................................31 1.6 Phân vùng địa lý của các hiểm họa tự nhiên..............................................................36 1.7 Tổng kết chương ......................................................................................................39 1.8 Câu hỏi thảo luận .....................................................................................................39 CHƯƠNG II: CƠ CẤU TỔ CHỨC QUẢN LÝ RỦI RO THIÊN TAI VÀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU......................................................................................................................................43 2.1 Giới thiệu .................................................................................................................47 2.2 Nội dung chính.........................................................................................................47 2.3 Cơ cấu tổ chức QLRRTT quốc tế .............................................................................47 2.4 Cơ quan thực hiện công tác phòng tránh và GNRRTT tại Việt Nam quốc tế .............51 2.5 Một số tổ chức tham gia công tác phòng tránh và GNRRTT tại Việt Nam: ...............69 2.6 Một số văn bản quy phạm pháp luật về QLRRTT .....................................................74 2.7 Cơ cấu tổ chức toàn cầu về biến đổi khí hậu .............................................................78 2.8 Cơ cấu tổ chức biến đổi khí hậu tại Việt Nam...........................................................81 2.9 Tổng kết chương ......................................................................................................84 2.10 Câu hỏi thảo luận .....................................................................................................85 2.11 Phụ lục .....................................................................................................................85 CHƯƠNG III: BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở VIỆT NAM.........................................................88 3.1 Giới thiệu .................................................................................................................89 3.2 Nội dung chính.........................................................................................................89 3.3 Khái niệm về BKĐH ................................................................................................89 3.4 Các nguyên nhân gây ra BĐKH................................................................................91 3.5 Những dấu hiệu và kịch bản BĐKH ở Việt Nam ......................................................95 3.6 Tác động của BĐKH và tình trạng dễ bị tổn thương tại Việt Nam.............................99 3.7 Tổng kết chương ....................................................................................................109 3.8 Các câu hỏi thảo luận .............................................................................................109 3.9 Phụ lục ...................................................................................................................110 CHƯƠNG IV: QUẢN LÝ RỦI RO THIÊN TAI..............................................................113 4.1 Giới thiệu ...............................................................................................................115 4.2 Nội dung chính.......................................................................................................115 4.3 QLRRTT toàn diện.................................................................................................115 4.4 Một số thuật ngữ và khái niệm quan trọng ..............................................................116 4.5 Mô hình QLRRTT..................................................................................................117 2 4.6 Nguồn nhân lực cho QLRRTT: Vai trò của cán bộ QLRRTT .................................119 4.7 Tổng kết chương ....................................................................................................126 4.8 Câu hỏi thảo luận ...................................................................................................127 4.9 Phụ lục IV.1: Các biện pháp và hoạt động giảm nhẹ rủi ro ở cấp xã, làng và hộ gia đình........................................................................................................................127 CHƯƠNG V: ĐÁNH GIÁ RỦI RO THIÊN TAI .............................................................141 5.1 Giới thiệu về đánh giá rủi ro thiên tai .....................................................................143 5.2 Thực hiện đánh giá rủi ro .......................................................................................146 5.3 Đánh giá rủi ro – một hoạt động thường kỳ ............................................................161 5.4 Các nguyên tắc để thực hiện đánh giá đạt kết quả tốt ..............................................162 5.5 Các công cụ đánh giá có sự tham gia ......................................................................163 5.6 Tổng kết chương ....................................................................................................165 5.7 Câu hỏi thảo luận ...................................................................................................166 5.8 Phụ lục ...................................................................................................................166 CHƯƠNG VI: GIẢM NHẸ RỦI RO THIÊN TAI ...........................................................185 6.1 Giới thiệu ...............................................................................................................187 6.2 Nội dung chính.......................................................................................................187 6.3 Rủi ro thiên tai là gì? ..............................................................................................187 6.4 Mục đích việc giảm nhẹ rủi ro thiên tai...................................................................188 6.5 Khung hành động GNRRTT...................................................................................189 6.6 Nhận thức về tình trạng dễ bị tổn thương................................................................190 6.7 Sự tiến triển của tình trạng dễ bị tổn thương ...........................................................194 6.8 Các biện pháp GNRRTT và nâng cao khả năng ứng phó, phục hồi và thích nghi ở cấp địa phương .............................................................................................................196 6.9 Tổng kết chương ....................................................................................................202 6.10 Câu hỏi thảo luận ...................................................................................................202 6.11 Phục lục VI.1: Áp dụng các phương pháp có tính đến khía cạnh văn hóa vào các chương trình...........................................................................................................203 CHƯƠNG VII: QUẢN LÝ RỦI RO THIÊN TAI DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG - CBDRM ............................................................................................................................................205 7.1 Giới thiệu khái niệm Quản lý Rủi ro Thiên tai dựa vào Cộng đồng (CBDRM) .......207 7.2 Việc thực hiện chương trình CBDRM của Chính phủ Việt Nam.............................215 7.3 Các bước thực hiện chương trình CBDRM.............................................................216 7.4 Xây dựng cộng đồng có khả năng ứng phó, phục hồi và thích nghi.........................226 7.5 Vận động chính sách ..............................................................................................227 7.6 Liên kết giữa quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng và phương châm 4 tại chỗ 228 7.7 Tổng kết chương ....................................................................................................228 7.8 Câu hỏi thảo luận ...................................................................................................229 7.9 Phụ lục ...................................................................................................................229 3 CHƯƠNG VIII: THÍCH ỨNG BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ TÍCH HỢP THÍCH ỨNG BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VỚI GIẢM NHẸ RỦI RO THIÊN TAI .......................................237 8.1 Giới thiệu ...............................................................................................................239 8.2 Nội dung chính.......................................................................................................239 8.3 Thích ứng với BĐKH (TƯBĐKH) .........................................................................239 8.4 Tích hợp các chiến lược GNRRTT với TƯBĐKH và phát triển..............................247 8.5 Quản lý rủi ro thiên tai thông minh về khí hậu ........................................................258 8.6 Kết luận..................................................................................................................260 8.7 Tổng kết chương ....................................................................................................260 8.8 Câu hỏi thảo luận ...................................................................................................261 8.9 Phụ lục VII.1: Ba mục chính của phương pháp Quản lý rủi ro thiên tai thông minh về khí hậu ...................................................................................................................261 CHƯƠNG IX: ĐÁNH GIÁ THIỆT HẠI VÀ NHU CẦU (DANA) .................................263 9.1 Giới thiệu ...............................................................................................................265 9.2 Nội dung chính......................................................................................................265 9.3 Quản lý thông tin....................................................................................................265 9.4 Đánh giá.................................................................................................................267 9.5 Biểu mẫu đánh giá thiệt hại và nhu cầu...................................................................269 9.6 Tổng kết chương ....................................................................................................295 9.7 Câu hỏi thảo luận ...................................................................................................295 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................296 4 5 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ACDM ASEAN Committee for Disaster Mnagement Ủy ban quản lý thiên tai Đông Nam Á ADPC Asian Disaster Preparedness Centre Trung tâm phòng chống thiên tai châu Á AusAid The Australian Government's Overseas Aid Programme Cơ quan phát triển quốc tế Úc BĐKH Biến Đổi Khí Hậu CARE Cooperative for Assistance and Relief Everywhere Tổ chức Hợp tác của Mỹ để cứu trợ khắp nơi CBDRM Community-Based Disaster Risk Management Quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng CCFSC Central Committee for Flood and Storm Control Ban chỉ đạo phòng chống lụt bão trung ương CDM Clean Development Mechanism Cơ chế phát triển sạch DDMFSC Department of Dyke Management and Flood Control Cục Quản lý đê điều và phòng chống lụt bão DFID Department for Intern