Tiếp cận từ giác độ triết học nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc chuyển lên sản xuất hàng hóa

TIẾP CẬN TỪ GIÁC ĐỘ TRIẾT HỌC NỀN KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TỰ CẤP, TỰ TÚC CHUYỂN LÊN SẢN XUẤT HÀNG HÓA LÊ HUY THỰC (*) Dưới góc độ triết học, tác giả tiếp cận ba vấn đề về nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc chuyển lên sản xuất hàng hoá. Thứ nhất, phân tích bản chất và hạn chế của nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc. Thứ hai, bàn về bản chất và tính ưu việt của nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hoá. Thứ ba, làm rõ việc chuyển kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hoá là một quá trình mang tính quy luật, tất yếu, cần có những điều kiện trực tiếp: phát triển lực lượng sản xuất, phân công lao động xã hội, thị trường, năng lực tổ chức và quản lý, nhân tố tài chính, áp dụng khoa học, kỹ thuật và công nghệ... 1. Bản chất và hạn chế của nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc Trong nhiều tài liệu mácxít, khái niệm "tự cấp, tự túc" còn được viết là "tự cung tự cấp", v.v.. Các nhà sáng lập chủ nghĩa xã hội khoa học đã có những luận giải sâu sắc về nền kinh tế tự cấp, tự túc. Trong Tiền công, giá cả và lợi nhuận, C.Mác viết: "Người nào sản xuất ra một vật phẩm cho nhu cầu trực tiếp của mình để chính mình tiêu dùng vật phẩm ấy thì người đó làm ra một sản phẩm, chứ không phải một hàng hóa. Với tư cách là người sản xuất tự cung tự cấp, người đó không có gì dính dáng tới xã hội cả"(1). Như vậy, theo quan điểm của C.Mác, sản xuất tự cấp, tự túc là sản xuất ra vật phẩm chỉ để tiêu dùng chứ không phải để đem bán. Quan niệm như vậy về sản xuất tự cấp, tự túc còn được Ph.Ăngghen trình bày rõ trong một số tác phẩm nổi tiếng. Chẳng hạn, trong Chống Đuyrinh, ông viết: "Trong xã hội thời trung cổ,... sản xuất nhằm chủ yếu là để thỏa mãn sự tiêu dùng của bản thân... Do đó, ở đây không có trao đổi, và vì vậy sản phẩm cũng không mang tính chất hàng hóa. Gia đình người nông dân sản xuất ra hầu hết những vật họ cần dùng: cả công cụ và quần áo, cũng như thực phẩm"(2). Trong một tác phẩm khác, Ph.Ăngghen viết: "Trong xã hội Ấn Độ thời cổ và trong cộng đồng gia tộc Nam Xlavơ, các sản phẩm không biến thành hàng hóa. Các thành viên của công xã trực tiếp tổ chức thành xã hội để sản xuất; công việc được phân chia theo tập quán và các nhu cầu; các sản phẩm cũng đều được phân phối như thế theo yêu cầu tiêu dùng. Sự sản xuất trực tiếp có tính xã hội, cũng như việc phân phối trực tiếp, loại trừ mọi sự trao đổi hàng hóa, do đó cũng loại trừ cả việc biến sản phẩm thành hàng hóa"(3). Rõ ràng, các nhà sáng lập chủ nghĩa xã hội khoa học đã nhấn mạnh: sản xuất chỉ để tự cấp, tự túc, đáp ứng nhu cầu người lao động thì không phải là sản xuất hàng hóa. Nền kinh tế tự nhiên là nền kinh tế trong đó sản phẩm do người lao động làm ra không phải để trao đổi trên thị trường mà chỉ nhằm thỏa mãn nhu cầu kinh tế nội bộ. Vậy, thực chất của kinh tế tự nhiên là sản xuất tự cấp, tự túc. Trong Nguồn gốc của gia đình, của sở hữu tư nhân và của nhà nước, Ph.Ăngghen cho rằng, nền kinh tế đó là cơ sở của phương thức sinh hoạt cổ truyền của các cộng đồng nông thôn, và chế độ thị tộc tuyệt đối không thể dung hợp với nền kinh tế tiền tệ(4). Tiền tệ là một loại hàng hóa đặc biệt và vì vậy, kinh tế tiền tệ là kinh tế hàng hóa. Theo quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác, kinh tế tự nhiên, tự cấp, tự túc mang tính phổ biến trong xã hội thị tộc xa xưa và trong các xã hội ấy không có kinh tế hàng hóa. Lịch sử xã hội loài người đã phát triển đến giai đoạn văn minh công nghiệp. Nền kinh tế tự cấp, tự túc trong thời đại ngày nay tuy không còn mang tính phổ biến nhưng nó vẫn tồn tại. V.I.Lênin đã chỉ rõ, ở nước Nga, vào năm 1921, "có năm chế độ khác nhau, hay là năm kết cấu, năm hệ thống kinh tế khác nhau; nếu tính từ dưới lên trên thì như sau: thứ nhất là kinh tế gia trưởng, đó là nền kinh tế nông dân tự cung tự cấp, hoặc là ở trong trạng thái du cư hoặc nửa du cư…; thứ hai là kinh tế hàng hóa nhỏ, nó bán sản phẩm trên thị trường; thứ ba là kinh tế tư bản, đó là sự xuất hiện của các nhà tư bản, của tư bản tư nhân không lớn lắm; thứ tư là chủ nghĩa tư bản nhà nước; và thứ năm là chủ nghĩa xã hội"(5). Trong đó, kinh tế tự cung tự cấp ở vào trình độ thấp kém, lạc hậu nhất, nó đồng nghĩa với kinh tế gia trưởng, sản xuất nhỏ và hoàn toàn khác với nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hoá. Tóm lại, bản chất của nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc là sản xuất ra vật phẩm để tự tiêu dùng, người sản xuất không có sản phẩm dư thừa để bán và cũng không có điều kiện mua sản phẩm lao động của người khác. Một nền kinh tế nông nghiệp sản xuất tự cấp, tự túc như vậy rõ ràng có nhiều hạn chế trên mọi khía cạnh: trình độ lực lượng sản xuất, năng suất lao động, tính hiệu quả... Trên thực tế, nó chỉ tạo ra được một khối lượng sản phẩm ít ỏi. Người lao động trong nền kinh tế sản xuất ấy không có nhu cầu hoặc không có điều kiện thực hiện nhu cầu tiêu dùng nhiều sản phẩm lao động khác. Không có nhu cầu hoặc không thực hiện được nhu cầu thì không có lợi ích. Không có lợi ích, tức là không tạo ra được động lực phát triển xã hội. Tất nhiên, nhu cầu và lợi ích đề cập ở đây là nhu cầu và lợi ích lành mạnh, chính đáng. Nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc với quy mô nhỏ bé, giới hạn trong phạm vi đơn vị gia đình (mảnh vườn, thửa ruộng không lớn) và phương thức canh tác đơn giản, được tiến hành bằng những công cụ thô sơ (cái cày, cái liềm, cái cuốc…) để xới xáo đất ruộng, vườn, gieo hạt, cấy, trồng, v.v., xa lạ với tiến bộ khoa học, kỹ thuật - một động lực phát triển xã hội. Con người lao động ở đấy chỉ dựa vào kinh nghiệm và sự may rủi, chỉ biết vun vén cho riêng bản thân và gia đình mình. Họ có tầm nhìn hạn hẹp, trạng thái tâm lý không ổn định, thậm chí tự bằng lòng với sự kém cỏi của mình,… Họ đã quen với sự tĩnh lặng, khép kín của nền nông nghiệp sản xuất nhỏ, lạc hậu. Với lực lượng sản xuất thủ công, lạc hậu, người lao động không có tri thức, chủ yếu dựa vào kinh nghiệm…, nền kinh tế tự cấp, tự túc không thể tạo nên năng suất lao động cao, không tạo ra tích lũy cần thiết để tái sản xuất mở rộng... Một hạn chế khác nữa của nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc là người lao động ở đây vô hình trung đã đóng cửa, tuyệt giao với bên ngoài. Tại sao vậy? Vì họ không cần mua bán, trao đổi gì hết. Đặc điểm này của người nông dân, của nền sản xuất tự cung tự cấp trong xã hội cũ là một hạn chế; trong thời đại ngày nay, hạn chế đó cần phải được khắc phục, thay đổi. Lúc này cần phải mở cửa, hội nhập với khu vực và thế giới, nếu dân tộc, quốc gia nào còn bế quan toả cảng là tự giết mình. Hiện nay, mỗi vùng, miền của Việt Nam, cũng như toàn thế giới, phải đẩy mạnh sản xuất, cần có quan hệ, mua bán, trao đổi hàng hoá với địa phương, quốc gia khác để đáp ứng được nhiều nhất nhu cầu của mình và học tập kinh nghiệm từ bạn bè, đồng chí, thu được lãi suất, lợi nhuận chính đáng, v.v. giúp cho việc phát triển với tốc độ cao và bền vững. Muốn vậy, chúng ta cần làm nhiều việc. Một trong số đó là giáo dục ý thức, tinh thần, kỷ luật lao động mới cho giai cấp nông dân, ứng dụng khoa học, kỹ thuật, công nghệ hiện đại vào sản xuất để chuyển nền kinh tế nông nghiệp còn nhiều biểu hiện tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa trong thời kỳ đổi mới để phát triển và tiến lên chủ nghĩa xã hội. 2. Bản chất và tính ưu việt của nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa Theo C.Mác, sản xuất hàng hóa, lưu thông hàng hóa phát triển và thương mại(6) là những tiền đề lịch sử cho sự xuất hiện của tư bản. Ba tiền đề ấy, nếu phân tích thì thấy tiền đề 2 và 3 đều là hệ quả của tiền đề 1 (sản xuất hàng hóa), bởi phải có sản xuất hàng hóa thì mới có lưu thông hàng hóa và thương mại (mua bán hàng hóa). Nói cách khác, sản xuất hàng hóa là tiền đề có ý nghĩa quyết định làm xuất hiện tư bản. Quan niệm của chủ nghĩa xã hội khoa học về bản chất của sản xuất hàng hóa như thế nào? Luận điểm sau của Ph.Ăngghen đã trả lời cho câu hỏi đó: "Chúng tôi (tức C.Mác và Ph.Ăngghen – T.G.) dùng "sản xuất hàng hóa" để chỉ giai đoạn phát triển kinh tế trong đó những vật phẩm được sản xuất ra không phải chỉ để thỏa mãn những nhu cầu của người sản xuất mà còn để trao đổi, nghĩa là được sản xuất ra với tính cách là những hàng hóa... Giai đoạn ấy kéo dài từ thời kỳ bắt đầu sản xuất để trao đổi cho đến ngày nay; nó chỉ đạt tới sự phát triển đầy đủ của nó trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, nghĩa là trong những điều kiện mà nhà tư bản, kẻ sở hữu các tư liệu sản xuất, dùng tiền công thuê công nhân"(7). Sự diễn giải đó của Ph.Ăngghen trong lời tựa cuốn Sự phát triển của chủ nghĩa xã hội từ không tưởng đến khoa học xuất bản bằng tiếng Anh năm 1892 đã làm rõ quan niệm coi sản xuất hàng hóa là nền sản xuất vừa để thỏa mãn nhu cầu của người lao động, vừa để trao đổi sản phẩm tạo ra với tính cách những hàng hóa. Từ quan niệm ấy của chủ nghĩa xã hội khoa học, có thể suy ra nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa là nền sản xuất nông nghiệp không chỉ tạo ra sản phẩm cho nhu cầu tiêu dùng của người sản xuất, mà còn để trao đổi, mua bán. Trong Chống Đuyrinh, Ph.Ăngghen cũng khẳng định: chỉ khi nào những người nông dân thời trung cổ "sản xuất được một số dư ngoài nhu cầu của bản thân và ngoài số phải nộp cho chúa phong kiến dưới hình thức hiện vật, thì chỉ khi đó họ cũng sản xuất ra hàng hóa; số dư đó, được ném vào trao đổi xã hội, nhằm để đem bán, đã trở thành hàng hóa"(8). Ở đây, tác giả cuốn luận chiến nổi tiếng đã nói rõ bản chất của nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa là nền kinh tế không chỉ tạo ra được số sản phẩm đủ cho người lao động sử dụng, mà còn có sản phẩm dư để trao đổi ngoài thị trường. Việc mua bán, trao đổi sản phẩm của nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa góp phần thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng nông phẩm của một đối tượng rộng lớn hơn, đó là cả cộng đồng xã hội. Nhờ có trao đổi, mua bán mà người sản xuất nông nghiệp không những trực tiếp tiêu dùng sản phẩm lao động của mình, mà còn có thể cung cấp sản phẩm cho cả cộng đồng xã hội, khu vực và thế giới; do vậy, được đối tác cung cấp lại những sản phẩm hàng hóa khác, đặc biệt là tiền. Có được những hàng hóa, vật phẩm đó, người sản xuất hàng hóa trong nông nghiệp càng có điều kiện để duy trì và phát triển sản xuất. Đáp ứng, thỏa mãn được nhu cầu của số đối tượng đông đảo, thực hiện được nhiều lợi ích hơn và đặc biệt, kích thích nền sản xuất xã hội phát triển, v.v. là những dấu hiệu chứng tỏ tính ưu việt của nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa so với nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc. Ngoài ra, khi trao đổi sản phẩm hàng hoá giữa các vùng, miền, quốc gia này với vùng, miền, quốc gia khác, người lao động cũng như quần chúng nhân dân nói chung còn được thưởng thức, tận hưởng những giá trị văn hoá chứa đựng trong đó. Nói cách khác, nhờ quá trình đó, người lao động nông nghiệp thực hiện được nhiều nhu cầu hơn. Nhu cầu được thực hiện thì trở thành lợi ích - động lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển xã hội Kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hoá phát triển là nền tảng vững chắc tạo nên sự thay đổi toàn diện theo hướng tích cực của đời sống kinh tế – xã hội ở khu vực nông thôn. Đây là một trong những nhân tố cơ bản có tác dụng và ý nghĩa lớn để củng cố, giữ vững sự ổn định chính trị. Chế độ chính trị được củng cố, không có biến động phức tạp… là điều kiện cực kỳ quan trọng để phát triển tất cả các mặt, lĩnh vực của đời sống xã hội. Vị trí, vai trò này của kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hoá đã được thực tiễn khẳng định. Vì thế, nó cần được phát triển hơn nữa để góp phần vào thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh. Tính ưu việt nói trên của nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa đã lý giải vì sao trong thời kỳ đổi mới, Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương và tích cực chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa. 3. Chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa: tính tất yếu và những điều kiện Kinh tế nông nghiệp ở trình độ tự cấp, tự túc, sản xuất nhỏ có đặc trưng điển hình là sở hữu tư nhân, manh mún về ruộng đất. Theo C.Mác, "chế độ sở hữu ruộng đất nhỏ loại trừ sự phát triển những sức sản xuất xã hội của lao động, những hình thái xã hội của lao động, sự tập trung tư bản xã hội, việc chăn nuôi theo quy mô lớn, việc ứng dụng khoa học một cách tiến bộ vào nông nghiệp"(9). Kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc như thế rõ ràng là vật cản, đi ngược lại xu thế vận động, phát triển của lực lượng sản xuất, của sản xuất và của khoa học, kỹ thuật. Thực tế cho thấy, lực lượng sản xuất và khoa học, kỹ thuật không ngừng phát triển. Đặc biệt, khoa học, kỹ thuật trong thời đại hiện nay đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp và hầu như tất cả các quốc gia, dân tộc đều tranh thủ ứng dụng thành tựu của nó để phát triển. Nền sản xuất nông nghiệp tự cấp, tự túc vốn không có nhu cầu, thậm chí xa lạ, thù địch với khoa học, kỹ thuật; vì vậy, nó không thể tồn tại được trong giai đoạn lịch sử mới và tất yếu phải chuyển lên sản xuất hàng hóa. Đến lượt mình, nền sản xuất hàng hoá lại đặt ra nhu cầu thúc đẩy sự phát triển của khoa học, kỹ thuật, công nghệ hiện đại. Sự tác động biện chứng đó sẽ khiến sản xuất và các lĩnh vực khác của đời sống xã hội phát triển. Thực tế đã cho thấy, sau mỗi cuộc phân công lao động, nền sản xuất xã hội lại được chia tách ra thành nhiều ngành, lĩnh vực khác nhau: chăn nuôi tách khỏi trồng trọt, thủ công nghiệp tách khỏi nông nghiệp, v.v.. Từ đấy, con người lao động và lao động được chuyên môn hóa. Mặt khác, con người có nhu cầu tiêu dùng rất nhiều sản phẩm lao động của nhiều ngành nghề, chứ không giới hạn ở một số sản phẩm lao động của một vài ngành nghề nào đó. Những năm gần đây, tại nhiều nước có nền nông nghiệp phát triển, người ta tính ra rằng, nông nghiệp cần tới sản phẩm của khoảng từ 90 đến 100 ngành công nghiệp khác nhau để làm tư liệu sản xuất và phục vụ sản xuất. Càng ngày nông nghiệp càng cần đến những tư liệu sản xuất công nghiệp hơn, còn những tư liệu sản xuất do sức lực và phương tiện của chính nó sản xuất ra lại giảm đi(10). Điều này chứng tỏ nông nghiệp cần hàng hóa của ngành kinh tế khác, và do vậy, cũng cần sản xuất ra sản phẩm hàng hóa để đổi lấy tiền, rồi dùng tiền này mua hàng hóa, sản phẩm của những ngành kinh tế khác. Thực tế hiển nhiên không thể phủ nhận được ấy cho thấy, nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc vốn không có mua bán, trao đổi hàng hoá, nếu còn tồn tại trong thời đại hiện nay là một phi lý; vì thế, nó phải được chuyển lên sản xuất hàng hóa, và việc chuyển này mang tính tất yếu, hợp quy luật. Nền kinh tế nông nghiệp sản xuất hàng hóa có khả năng đáp ứng được nhiều nhu cầu, đem lại không ít lợi ích cho xã hội nói chung và người lao động nói riêng. Nó ưu việt, tiến bộ hơn hẳn so với nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc. Bởi vậy, đối với nước ta, việc chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa là vấn đề cấp bách trong thời kỳ đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Việc chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa là một vấn đề mang tính bức thiết và phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử xã hội. Phải có những nhân tố, điều kiện để cho quá trình đó được thực hiện nhanh và hiệu quả nhất. Về vấn đề này, các nhà sáng lập chủ nghĩa xã hội khoa học cũng như giới nghiên cứu, giảng dạy lý luận của chúng ta đã bàn luận tương đối kỹ. Phân công lao động xã hội, theo C.Mác, là điều kiện để tồn tại sản xuất hàng hóa. Trong Tiền công, giá cả và lợi nhuận, ông viết: "để sản xuất ra hàng hóa, người đó không những phải sản xuất ra một vật phẩm thỏa mãn một nhu cầu xã hội nào đó, mà bản thân lao động của người đó còn phải hợp thành một bộ phận không thể tách rời hay một phần của tổng số lao động mà xã hội đã chi phí. Lao động của người đó phải phục tùng sự phân công lao động trong xã hội"(11). Nhân tố, điều kiện phân công lao động xã hội để có sản xuất hàng hóa còn được C.Mác lý giải rõ và cụ thể trong tác phẩm Tư bản. Ở đấy, ông nhấn mạnh: "Muốn cho sản xuất biến thành hàng hóa thì sự phân công lao động trong xã hội phải phát triển đến mức mà sự tách rời giữa giá trị sử dụng và giá trị trao đổi, chỉ mới chớm nở trong việc trao đổi sản phẩm lấy sản phẩm, thì nay phải hoàn thành hẳn"(12). Thị trường cũng được C.Mác quan niệm là một nhân tố làm xuất hiện sản xuất hàng hóa. Trong tác phẩm vừa dẫn ở trên, ông viết: "Sự trao đổi sản phẩm khi các cộng đồng tiếp xúc với nhau và do đó đã dần dần biến những sản phẩm ấy thành hàng hóa"(13). Như vậy, theo quan điểm của C.Mác, phân công lao động và thị trường là hai nhân tố cơ bản làm xuất hiện sản xuất hàng hóa. V.I.Lênin bình luận: "khái niệm "thị trường" hoàn toàn không thể tách rời khái niệm phân công xã hội được, - sự phân công này, như C.Mác đã nói, là "cơ sở chung của mọi nền sản xuất hàng hóa""(14). Thị trường và phân công lao động xã hội là những nhân tố cơ bản làm xuất hiện sản xuất hàng hóa. Vậy, thị trường và phân công lao động trong nền kinh tế nông nghiệp cũng sẽ làm cho nền kinh tế này từ không sản xuất hàng hoá trở thành sản xuất hàng hóa. Việc coi trọng nhân tố thị trường trong sản xuất hàng hóa nói chung, trong việc chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa nói riêng là hoàn toàn chính xác và hợp lý. Bởi vì, đã có kinh tế hàng hóa thì đồng thời phải có mua bán, trao đổi sản phẩm, và do vậy, tất yếu phải có thị trường. Với lôgíc đó, chúng ta thấy học thuyết của I.M.Keynes là khó được sự đồng tình của nhiều người đọc và không ít nhà nghiên cứu, vì nó đề cao quá đáng vai trò chính sách kinh tế của nhà nước, như chính sách khuyến khích đầu tư, chính sách thuế và công trái, chính sách khuyến khích kinh doanh và tiêu dùng cá nhân, và tỏ ra coi nhẹ tác dụng cùng sự điều chỉnh của cơ chế thị trường(15). Ở Việt Nam, chủ trương, đường lối của Đảng, sự quản lý và chính sách của Nhà nước là những nhân tố cực kỳ quan trọng để chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa. Đảng ta là đảng duy nhất cầm quyền. Nhà nước ta là Nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân và đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng. Sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước đều hướng đến lợi ích của đất nước và của nhân dân, coi nhân dân là đối tượng phục vụ. Bước chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa phải do nhân dân thực hiện dưới sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước. A.Smít, nhà kinh tế học nổi tiếng người Anh, đưa ra thuyết "bàn tay vô hình" và nguyên lý "nhà nước không can thiệp" vào nền kinh tế hàng hóa. Theo ông, nhà nước chỉ đôi khi có chức năng kinh tế nhất định, như trong trường hợp các vấn đề kinh tế vượt quá khả năng của một doanh nghiệp(16). Có thể Smít đã đúng khi ông nói về nhà nước tư sản. Nhưng, quan niệm, lý thuyết của ông rõ ràng là sự phản ánh sai lầm về vai trò, chức năng của nhà nước nói chung, của nhà nước xã hội chủ nghĩa nói riêng. Tài chính là một nhân tố, điều kiện không kém phần quan trọng để chuyển nền kinh tế nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa. Nền kinh tế sản xuất hàng hóa là nền sản xuất ra sản phẩm để trao đổi, mua bán. Cả mua và bán đều cần tài chính, tiền bạc, điều này là quá đơn giản, dễ hiểu đối với nhiều người, vì thế, không cần bàn luận thêm nữa ở đây. Khoa học, kỹ thuật, công nghệ là một nhân tố quan trọng khác làm cho nền kinh tế nông nghiệp tự cấp, tự túc chuyển lên sản xuất hàng hóa. Việc áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật, công nghệ vào sản xuất hàng hóa sẽ tạo nên năng suất cao, sản phẩm nhiều về lượng và tốt về chất, giá thành hạ, hiệu quả và giá trị kinh tế cao. Xem thường hoặc chưa coi trọng đúng mức vai trò của tiến bộ khoa học, thiếu quan tâm, chú ý áp dụng, cải tiến kỹ thuật, công nghệ trong sản xuất hàng hóa nói chung, trong nền kinh tế nông nghiệp