Tiểu luận Một số vấn đề xung quanh vai trò của sử liệu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA LỊCH SỬ --------------------------------- MỘT SỐ VẤN ĐỀ XUNG QUANH VAI TRÒ CỦA SỬ LIỆU ( Chuyên đề: Một số vấn đề cơ bản về lý luận sử học) MỞ ĐẦU Ngày nay, khoa học lịch sử đã và đang chiếm giữa một vị trí rất quan trọng trong khoa học nói chung và khoa học xã hội nói riêng. Các công trình nghiên cứu ngày càng tăng về số lượng và chất lượng. Việc gia tăng số lượng và chất lượng của các công trình nghiên cứu trong lĩnh vực sử học có nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Tuy nhiên ở đây cần khẳng định một yếu tố hết sức quan trọng là việc các nhà nghiên cứu đã biết cách đánh giá đúng vai trò và xử lý hiệu quả các nguồn sử liệu. Điều này chứng tỏ sử liệu có một vị trí vô cùng quan trọng trong công tác nghiên cứu lịch sử. Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về sử liệu học, tiêu biểu như: Một số vấn đề lý luận sử học (Tác giả: Hà Văn Tấn), Phương pháp luận sử học (Tác giả: Phan Ngọc Liên)…Bên cạnh đó là các bài viết trên các tạp chí như: - Phạm Xuân Hằng: Vận dụng phương pháp sử liệu học trong đánh giá tài liệu chữ viết, Tạp chí Văn thư – lưu trữ, số 4, 1982. - Phạm Xuân Hằng: Sử học - một khoa học, một thực trạng, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 5, 1991. Đặc biệt thông qua việc tiến hành nghiên cứu trực tiếp các đề tài cụ thể, chúng ta ngày càng nhận thức rõ hơn vai trò của sử liệu học đối với quá trình nghiên cứu lịch sử. Chính vì thế, bài tiểu luận “ Một số vấn đề xung quanh vai trò của sử liệu” sẽ đi sâu tìm hiểu những vai trò thiết thực nhất của sử liệu đối với một công trình nghiên cứu lịch sử nói riêng và khoa học lịch sử nói chung. NỘI DUNG I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT XUNG QUANH KHÁI NIỆM SỬ LIỆU Để có một cái nhìn khách quan và chính xác về vai trò của sử liệu đối với quá trình nghiên cứu lịch sử thì trước hết chúng ta phải đi vào tìm hiểu các định nghĩa, khái niệm về “sử liệu”. Cho đến nay, có thể nói rằng có rất nhiều định nghĩa khác nhau về sử liệu, tiêu biểu là các định nghĩa: -“ Sử học là kết quả của hành động con người, những kết quả này hoặc từ một ý đồ có trước, hoặc từ bản thân tồn tại của chúng, đặc biệt có ích cho nhận thức và kiểm tra các sự kiện lịch sử”( E.Bernheim. Sách giáo khoa về phương pháp sử học). Như vậy, theo định nghĩa này thì sử liệu chính là tất cả mọi kết quả mà hành động của con người tạo ra. -“ Sử liệu là những dấu vết do tư tưởng và hành động của con người từ quá khứ để lại” (Ch. Langlois, Ch.Seignobos. Nhập môn nghiên cứu lịch sử. 1989). - Theo Hà Văn Tấn trong cuốn “ Một số vấn đề lý luận sử học” thì “sử liệu là toàn bộ những thông tin về quá khứ và những gì mà các thông tin đó truyền đạt” ( sử liệu gồm cả thông tin và kênh thông tin). Hiện nay, sử liệu được phân thành các loại chính sau: - Sử liệu vật thực: Nguồn sử liệu này chính là những “ mảnh” của lịch sử, là nguồn sử liệu duy nhất để nghiên cứu lịch sử các thời đại khi chữ viết chưa xuất hiện. Đứng trước nguồn sử liệu vật thật, chúng ta sẽ có được những thông tin trực tiếp về lịch sử. - Sử liệu hình ảnh: Đây chính là nguồn sử liệu mà ta có thể nhìn thấy được hay nghe được( tranh ảnh, băng đĩa…). Ngày nay, cùng với sự phát triển của khoa học, kỹ thuật thì loại sử liệu này ngày càng được lưu giữ nhiều hơn với chất lượng tốt hơn. - Sử liệu dân tộc học: Đây cũng có thể là sử liệu viết hay bằng vật thực, là loại sử liệu giúp cho nhà nghiên cứu quá khứ còn được lưu giữ lại trong hiện tại thông qua khảo sát dân tộc học. - Sử liệu ngôn ngữ học: Ta có thể căn cứ vào ngôn ngữ để tìm hiểu và phân tích các hiện tượng lịch sử bởi vì mỗi thời đại đều mang dấu ấn ngôn ngữ riêng của nó. - Sử liệu truyền miệng: Đó là tất cả những thông tin về lịch sử còn được lưu truyền trong dân gian và có nhiều dị bản khác nhau. - Sử liệu viết: loại sử liệu này chỉ có từ khi chúng ta có văn tự và theo thời gian thì nguồn sử liệu này ngày càng phong phú hơn. Biết cách phân loại sử liệu một cách chính xác sẽ giúp chúng ta khai thác tối đa các nguồn tin, đồng thời biết được tiềm năng khai thác thông tin. Bên cạnh cách phân loại này, các nhà nghiên cứu còn phân sử liệu thành hai nguồn: đó là sử liệu trực tiếp và sử liệu gián tiếp. Sử liệu trực tiếp có thể là hiện vật thật, sử liệu viết và bản thân sử liệu đồng thời là một sự kiện lịch sử. Sử liệu gián tiếp là nguồn sử liệu cho chúng ta những thông tin về lịch sử thông qua người thông tin trung gian. II. ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA SỬ LIỆU HỌC THÔNG QUA QUÁ TRÌNH NGHÊN CỨU ĐỀ TÀI CỤ THỂ Bên cạnh việc tìm hiểu vai trò của sử liệu thông qua việc tham khảo các tài liệu viết về sử liệu, thông qua quá trình trực tiếp tiến hành thực hiện đề tài cụ thể nào đó, chúng ta càng có điều kiện nhận thức rõ hơn, đánh giá chính xác hơn vai trò của sử liệu. Để thực hiện khoá luận tốt nghiệp, tôi đã chọn đề tài: “Đảng bộ Yên Nhân lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ xây dựng và phát triển Đảng thời kỳ 2000 – 2005”. Với bất kỳ đề tài nghiên cứu nào thì công việc thiết yếu quan trọng là phải tập hợp được sử liệu.Việc sưu tầm, nghiên cứu tư liệu, làm biên niên sự kiện, hệ thống các vấn đề cần nghiên cứu, tổng kết trong phạm vi không gian và thời gian đã quy định chính là khâu cơ sở, chuẩn bị bước đầu cho việc làm đề cương, tức là cho toàn bộ công việc sưu tầm tư liệu có liên quan trong phạm vi không gian và thời gian đã quy định trong kế hoạch nghiên cứu. Các tài liệu được tập hợp, sưu tầm để phục vụ nghiên cứu ở đây chủ yếu bao gồm: Trước hết là các tài liệu do Đảng bộ Yên Nhân trực tiếp ban hành như: 1. Ban chấp hành Trung ương(1998), Chỉ thị về tăng cường công tác chính trị - tư tưởng, củng cố tổ chức Đảng, đoàn thể quần chúng và công tác phát triển đảng viên trong trường học, Lưu tại văn phòng Huyện uỷ huyện Yên Mô, Ninh Bình. 2. Đảng uỷ xã Yên Nhân(2000), Nghị quyết Đại hội Đại biểu Đảng bộ xã lần thứ X, Lưu tại văng phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 3. Đảng bộ xã Yên Nhân(2005), Nghị quyết Đại hội Đảng bộ xã lần thứ XI, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 4. Đảng bộ xã Yên Nhân(2003), Kế hoạch kiểm tra lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện quyết định 19-QĐ/TW, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 5. Đảng uỷ xã Yên Nhân(2002), Kế hoạch kiểm tra việc tổ chức thực hiện Quy định 55/ QĐ-TW của Bộ chính trị khoá VIII, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 11.Đảng uỷ xã Yên Nhân(2002), Kế hoạch kiểm tra việc tổ chức lãnh đạo chỉ đạo thực hiện giải quyết khiếu nại tố cáo của công dân, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 6. Đảng uỷ xã Yên Nhân(2003), Chỉ thị tiếp tục đẩy mạnh việc xây dựng quy chế dân chủ ở cơ sở, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 7. Đảng uỷ xã Yên Nhân(2001), Báo cáo kết quả sửa chữa khuyết điểm qua tự phê bình và phê bình những chủ trương thực hiện nghị quyết Trung ương 6 lần 2, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 8. Đảng uỷ xã Yên Nhân(2002), Hướng dẫn thực hiện kế hoạch kiểm tra số 06-07 của Ban chấp hành Đảng uỷ xã Yên Nhân, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 9. Đảng uỷ xã Yên Nhân(2002), Chương trình hành động thực hiện nghị quyết Trung ương 5 khoá IX, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 10. Đảng uỷ xã Yên Nhân(1995), Báo cáo tổng kết nhiệm kì - phương hướng và các giải pháp chủ yếu tại Đại hội Đảng bộ xã Yên Nhân lần thứ IX, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 11. Đảng uỷ xã Yên Nhân(1999), Chương trình thực hiện nghị quyết Trung ương 6 (lần 2) và cuộc vận động xây dựng, chỉnh đốn Đảng , Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 12.Đảng uỷ xã Yên Nhân(2003), Chương trình hành động thực hiện nghị quyết Trung ương 7 khoá IX, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 13. Đảng uỷ xã Yên Nhân(1999), Báo cáo thực hiện nhiệm vụ kinh tế-xã hội năm 1999, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 14. Đảng uỷ xã Yên Nhân(1998), Báo cáo tình hình thực hiện nhiệm vụ trong 2 năm 1996-1997, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. 15. Đảng uỷ xã Yên Nhân(1997), Nghị quyết Đại hội Đại biểu Đảng bộ xã Yên Nhân lần thứ IX, Lưu tại văn phòng Đảng uỷ xã Yên Nhân. [8, 49 ] Bên cạnh đó là các tài liệu liên quan như: Sơ lược lịch sử Yên Nhân từ sơ khai đến 1986, Văn kiện Đảng toàn tập, các tài liệu do cấp trên banh hành… Như vậy, phụ thuộc vào khung của đề tài, nguồn sử liệu được sưu tầm phục vụ cho đề tài chủ yếu là nguồn sử liệu viết. Nhiệm vụ của người nghiên cứu là phải làm việc trực tiếp với nguồn sử liệu này, phải biết phân tích đánh giá, hay nói cách khác là phải có phương pháp nghiên cứu và xử lý khoa học, chuẩn xác. Sau khi đã tập hợp được những tư liệu cần thiết, tác giả sẽ phải tiến hành phê phán sử liệu. Phê phán sử liệu sẽ tuânt theo các bước cơ bản: Thứ nhất: phê phán bên ngoài nhằm xác định thời gian của sử liệu và tính chân thực của sử liệu. Thứ hai: phê phán bên trong nhằm xác định các thông tin trong nội dung sử liệu có đúng đắn hay không. Nói tóm lại, phê phán bên ngoài chính là phê phán kênh thông tin, còn phê phán bên trong là phê phán thông tin. Hai bước phê phán này đối với sử liệu là rất cần thiết bởi vì trong một tài liệu thật chưa chắc mọi thông tin đã chính xác. Các trình tự của phê phán bên ngoài bao gồm các bước sau: 1.Xác định niên đại của sử liệu: ví dụ như năm biên soạn, xuất bản… để biết được những thông tin nằm trong đó xảy ra vào thời gian nào. Đối với những tài liệu không nghi niên đại thì chúng ta có thể tìm niên đại qua đặc điểm bên ngoài của sử liệu, qua ngôn ngữ của sử liệu, qua nội dung sử liệu hay thông qua các tài liệu khác. 2. Xác định tác giả sử liệu: Chúng ta cần xác định tác giả của sử liệu bởi vì việc đánh giá độ tin cậy của thông tin liên quan mật thiết với người đưa thông tin. 3. Xác định địa điểm tạo ra sử liệu: đây là yếu tố quan trọng đối với việc đánh giá độ tin cậy của sử liệu bằng việc dựa vào các yếu tố địa lý, địa phương có trong sử liệu, dựa vào địa điểm bên ngoài của sử liệu để xác định địa điểm tạo ra sử liệu. 4. Xác định sử liệu giả hay thật: Đối với người nghiên cứu lịch sử thì khi sử dụng tài liệu nhất thiết phải xác định được tài liệu đó là thật hay giả. 5. Xác định bản gốc của sử liệu: tức là xác định văn bản được ra đời đầu tiên của sử liệu. Trong nghiên cứu có nhiều trường hợp chúng ta phải tiến hành khâu xử lý, khôi phục lại bản gốc của sử liệu. Còn đối với phê phán bên trong thì chúng ta cần phải: - Dựa vào giá trị những mệnh đề do người thông tin đưa ra. - Dựa vào các điểm hiểu biết về bản thân người thông tin. - Dựa vào tri thức của người thông tin. - Dựa vào hệ thống giá trị của người thông tin. - Dựa vào thông tin “ có định hướng” hay “ không có định hướng”. Nói tóm lại, phê phán bên trong chính là nhằm đánh giá độ tin cậy của thông tin. Như vậy, để tiến hành nghiên cứu một đề tài lịch sử thì chúng ta nhất thiết phải đặt ra được câu hỏi và trả lời câu hỏi lịch sử. Về mặt lý thuyết thì đề tài bao giờ cũng mang nội dung câu hỏi. Thông thường người ta chia câu hỏi thành ba loại: Câu hỏi sự kiện: cái gì đã xảy ra? Câu hỏi giải thích: vì sao có sự kiện này? Câu hỏi lý thuyết: nói về ý nghĩa, vị trí của sự kiện đó trong lịch sử. Khi tiến hành nghiên cứu chúng ta mới thấy rõ vai trò của sử liệu là vô cùng quan trọng. Bởi nếu không có sử liệu, không tập hợp được sử liệu thì tất nhiên cũng không có các bước tiếp theo để phê phán sử liệu, khôi phục sự kiện lịch sử và giải thích sự kiện lịch sử đó. Kết quả là không thể trả lời câu hỏi mà mình đã đặt ra. Áp dụng vào đề tài được nêu ra ở trên, chúng ta thấy rằng nếu không sưu tầm được các nguồn tài liệu do Đảng bộ Yên Nhân trực tiếp ban hành và các tài liệu liên quan thì sẽ không có bất cứ một thông tin nào về công cuộc xây dựng và phát triển Đảng ở Yên Nhân thời kỳ 2000 – 2005 được tiết lộ hay hé mở. Qua đây có thể khẳng định rằng sử liệu chính là “ nguyên vật liệu” để người nghiên cứu kết hợp các kỹ năng xây dựng nên một công trình nghiên cứu lịch sử, cũng giống như một người xây nhà sẽ không bao giờ hoàn thành được bất kỳ ngôi nhà nào nếu không có nguyên vật liệu thiết yếu để kết hợp cùng các yếu tố khác tạo thành một ngôi nhà. Muốn tiến hành nghiên cứu một công trình lịch sử nào đó nhà người nghiên cứu nhất thiết phải tiếp cận được các nguồn sử liệu. Theo Giáo sư Phan Huy Lê thì phát hiện và giám định sử liệu chính là “ xương sống” của sử học. Còn theo Giáo sư Phạm Xanh thì một nguyên nhân cơ bản khiến nền sử học Việt Nam trong thời gian qua còn có những khoảng trống là do thiếu tài liệu. Do khí hậu Việt Nam nóng ẩm, lại kinh qua nhiều cuộc chiến tranh giữ nước nên nhiều nguồn tài liệu chữ viết, vật thật bị huỷ hoại, bị đánh cắp, được sưu tập và lưu trữ tại các trung tâm lưu trữ nước ngoài. Đây có thể khẳng định là mảnh đất màu mỡ cho các nhà sử học trẻ tuổi Việt Nam có thể “ thâm canh” trong những năm tới. KẾT LUẬN Sử liệu chính là vật liệu hết sức quan trọng đối với nhà sử học trong việc nhận thức lịch sử, nó chính là không khí của người nghiên cứu lịch sử, là chất liệu để nhận thức, trình bày lịch sử. Tuy nhiên do tư liệu có thể là tư liệu giả hoặc xuyên tạc nên việc đầu tiên của nhà sử học là phải phân biệt, phê phán, phân tích tư liệu lịch sử, để từ các thông tin chính xác của tư liệu lịch sử mà dựng lại sự kiện lịch sử. Tư liệu lịch sử là từ thực tiễn lịch sử. Nó được lưu lại bằng những hình thức khác nhau như sử liệu viết, văn kiện, hiện vật, phim ảnh…và thường được lưu trữ tập trung ở một số cơ quan hoặc hiện còn rải rác ở nhiều nơi, nhiều người, thu nhặt chưa hết. Đối với người nghiên cứu, tư liệu là thực tiễn quan trọng nhất, dù họ qua thực tiễn đó rồi cũng vậy. Muốn có tư liệu tốt thì cần phải bảo quản tốt các tư liệu đã có, tiến hành thống kê danh mục, phổ biến các tài liệu. Có biện pháp sưu tầm tư liệu mới, phải xuất phát từ mục đích yêu cầu, nội dung, phạm vi chuyên đề tổng kết của đề tài. Việc sưu tầm, nghiên cứu tư liệu, làm biên niên sự kiện, hệ thống các vấn đề cần nghiên cứu, tổng kết trong phạm vi không gian và thời gian đã quy định chính là khâu cơ sở, chuẩn bị bước đầu cho việc làm đề cương, tức là cho toàn bộ công việc cần sưu tầm tư liệu có liên quan trong phạm vi không gian và thời gian, trong kế hoạch nghiên cứu. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1.Phạm Xuân Hằng: Vận dụng phương pháp sử liệu học trong đánh giá giá trị tài liệu chữ viết. Tạp chí Văn thư – lưu trữ, số 4, 1982. 2. Phạm Xuân Hằng: Sử học - một khoa học, một thực trạng. Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 5, 1991. 3.Phạm Xuân Hằng: Vấn đề xử lý tài liệu chữ viết. Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 1, 1996. 4.Phan Ngọc Liên, Trương Hữu Quýnh: Phương pháp luận sử học, Đại học Sư phạm Hà Nội, 1980. 5.Phan Ngọc Liên, Trương Hữu Quýnh: Phương pháp luận sử học, Nxb ĐHG Hà Nội, 1999. 6. Hà Văn Tấn: Một số vấn đề lý luận sử học. 7. Toposki: Phương pháp luận sử học. 8.Trần Anh Thư: Đảng bộ Yên Nhân lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ xây dựng và phát triển Đảng thời kỳ 2000 – 2005, Khoá luận tốt nghiệp, Khoa Sử - ĐHKHXH&NV, 2006. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 2 NỘI DUNG 3 I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT XUNG QUANH KHÁI NIỆM SỬ LIỆU 3 II. ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA SỬ LIỆU HỌC THÔNG QUA QUÁ TRÌNH NGHÊN CỨU ĐỀ TÀI CỤ THỂ 4 KẾT LUẬN 9 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 10