Tính hai mặt của nền kinh tế thị trường

Lời mở đầu Qua những năm đổi mới nước ta đã thành công trong việc chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước mà vẫn bảo đảm tăng trưởng kinh tế và cải thiện đời sống của nhân dân. Tuy nhiên nền kinh tế thị trường nước ta mới ở giai đoạn sơ khai, chưa đạt tới trình độ một nền kinh tế hiện đại. Vì vậy vấn đề nghiên cứu lý luận về kinh tế thị trường là việc làm hết sức quan trọng và cần thiết để đưa nền kinh tế Việt Nam ngày càng vững mạnh. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa mang tính chất chung, vừa mang tính chất đặc thù. Dựa trên nguyên tắc và tính chất ấy để đưa ra những biện pháp phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam. Trong khuôn khổ bài tiểu luận này, trên cơ sở tham khảo tài liệu và vận dụng những kiến thức mà em đã học em xin mạnh dạn nêu ra vấn đề này trong bài tiểu luận của mình. Bài tiểu luận của em có thể còn có những thiếu sót em rất mong nhận được sự giúp đỡ của thầy, cô để em tiến bộ hơn. Phần nội dung I. Các khái niệm cơ bản 1. Thị trường Thị trường luôn gắn liền với quá trình sản xuất và lưu thông hàng hoá. Theo nghĩa nguyên thuỷ của nó thì thị trường được gắn gắn với 4 đặc điểm nhất định. Nó là nơi diễn ra các quá trình trao đổi mua, bán hàng hoá. Thị trường có tính không gian và thời gian theo nghĩa này thì thị trường có thể là hội chợ, các địa dư, hoặc các khu vực tiêu thụ phân theo các mặt hàng, ngành hàng. Tuy nhiên sản xuất hàng hoá ngày càng phát triển, lượng sản phẩm hàng hoá lưu thông trên thị trường ngày càng dồi dào và phong phú, thị trường được mở rộng. Do đó nó lại được hiểu theo nghĩa rộng hơn. Đó là lĩnh vực trao đổi hàng hoá qua tiền tệ làm môi giới. Tại đây người mua và người bán tác động qua lại lẫn nhau để xây dựng giá cả và số lượng lưu thông trên thị trường. Mỗi loại hàng hoá lại có thị trường riêng của nó như: thị trường gạo, thị trường muối, thị trường vải... Do vậy dựa vào các hình thức lưu thông hàng hoá người ta đã phân chia thị trường thành thị trường cung ứng kỹ thuật, thị trường lưu thông những nông sản hàng hoá vàd thị trường thương nghiệp hàng tiêu dùng. Còn nếu dựa vào quan hệ sở hữu, người ta chia thị trường thành thị trường có tổ chức và thị trường tự do. Tuy nhiên đó là sự phân chia thị trường ở nước ta thời kỳ trước. Ngày nay do lý thuyết hiện đại về kinh tế thị trường và dựa trên cơ sở chủng loại hàng hoá được đưa ra trao đổi thì thị trường. Do nền kin htế hàng hoá luôn gắn liền với thị trường, tiêu dùng phải thông qua thị trường... Nên nó có vai trò rất quan trọng và có tác động rất lớn đến quá trình sản xuất và kinh doanh của bất kỳ doanh nghiệp nào. Thị trường chính là điều kiện, môi trường cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp. Đó chính là nơi cuối cùng kiểm tra chủng loại hàng hoá và số lượng hàng hoá cũng như chất lượng của sản phẩm. Thông qua thị trường hoạt động kinh tế của các doanh nghiệp ngày càng năng động, sáng tạo hơn, hiệu quả của sản xuất kinh doanh ngày càng tốt hơn. 2. Kinh tế thị trường Kinh tế thị trường là quá trình, trình độ phát triển cao của kinh tế hàng hoá, trong đó tất cả các yếu tố mang tính chất "đầu vào" "đầu ra", của sản xuất đều thông qua thị trường. Trong nền kinh tế thị trường các quan hệ kinh tế cảu các cá nhân, các doanh nghiệp đều biểu hiện thông qua các quan hệ mua bán hàng hoá dịch vụ trên thị trường. Kinh tế thị trường xuất hiện như một yêu cầu khách quan không thể thiếu được của nền kinh tế hàng hoá. Xét về mặt lịch sử thì kinh tế hàng hoá có trước kinh tế thị trường. Kinh tế hàng hoá ra đời thì thị trường cũng xuất hiện nhưng không có nghĩa là lúc đó đã có kinh nghiệm thị trường. Với sự tăng trưởng của kinh tế thị trường ngày càng mở rộng, phong phú, đồng bộ, các quan hệ thị trường tương đối hoàn thiện clúc này mới hình thành kinh tế thị trường. Như vậy nghĩa là kinh tế thị trường không phải là một giai đoạn khác biệt, độc lập đứng ngoài kinh tế hàng hoá mà là giai đoạn cao của kinh tế hàng hoá. Từ khi kinh tế thị trường hàng hoá nó được chi thành 3 mô hình khái quát đó là: Knh tế thị trường tự do cạnh tranh: là nền kinh tế chịu sự điều tiết tự phát của các quy luật kinh tế sản xuất hàng hoá. Trong nền kinh tế này Nhà nước không trực tiếp can thiệp vào mà chỉ tạo môi trường cho sự tự do cạnh tranh lành mạnh, nhất là môi trường pháp lý. - Kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước: Do cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới nên chứng tỏ rằng khi tính chất xã hội hoá phát triển đến một trình độ nhất định thì kinh tế thị trường tự do cạnh tranh không thể phát triển một cách hài hoà, ổn định. Vì vậy cần có sự quản lý của Nhà nước để hạn chế những tác hại của tính tự phát vô Chính phủ trong nền kinh tế thị trường. - Kinh tế hỗn hợp: Thực tiễn đã chứng minh trong thời đại hiện nay cả hai mô hình kinh tế trên đều kém hiệu quả và nền kinh tế đã dần chuyển sang nền kinh tế hỗn hợp, nghĩa là kết hợp kinh tế thị trường tự do cạnh tranh với sự điều tiết vĩ mô của Nhà nước. 3. Tính hai mặt của nền kinh tế thị trường a. Mặt tích cực của nền kinh tế thị trường Trước hết: kinh tế thị trường kích thích việc áp dụng tiến bộ kỹ thuật, tăng năng suất lao động, nâng cao trình độ xã hội hoá 4 sản xuất. Kinh tế thị trường lấy lợi nhuận làm động lực hoạt động. Để thu được lợi nhuận đòi hỏi các doanh nghiệp phải thường xuyên áp dụng kỹ thuật mới, hợp lý hoá sản xuất làm cho năng suất lao động cá biệt và năng suất lao động tăng lên. Thứ hai: Kinh tế thị trường có tính năng động và khả năng thích nghi nhanh chóng. Nó tồn tại một nguyên tắc đó là ai đưa ra thị trường hàng hoá trước sẽ thu được nhiều lợi nhuận hơn. Mặt khác, nếu nhận thức được sản phẩm của mình không có người mua hay lượng cầu đang giảm dần thì người sản xuất sẽ không sản xuất nữa. Điều đó dẫn tới sự tiết kiệm hao phí lao động xã hội. Vì vậy, kinh tế thị trường luôn diễn ra sự đổi mới. Nhiều sản phẩm trước đây đã có mặt trên thị trường nhưng nay không còn nữa vì không có nhu cầu về nó nữa. Trên thị trường lại xuất hiện sản phẩm mới với chất lượng, quy cách, phẩm chất này ngày càng hoàn thiện hơn. Thứ 3: Trong kinh tế thị trường có sẵn hàng hoá và dịch vụ. Kinh tế thị trường là nền kinh tế dư thừa không phải là nền kinh tế thiếu hụt. Do vậy, nền kinh tế thị trường tạo được vật chất để thoả mãn ngày càng tốt hơn nhu cầu vật chất, văn hoá và sự phát triển toàn diện của con người. b. Mặt tiêu cực của nền kinh tế thị trường và biện pháp khắc phục tiêu cực Trước hết đó là những tệ nạn luôn gắn liền với nền kinh tế thị trường như: khủng hoảng, thất nghiệp, lạm phát, bất bình đẳng, ô nhiễm môi trường. Ngày nay khủng hoảng là tình trạng phổ biến, khủng hoảng có thể chia ra hai loại: khủng hoảng thừa và khủng hoảng thiếu. Khủng hoảng thừa là đặc trưng của nền kinh tế thị trường phát triển. "Thừa" ở đây nghĩa là hàng hoá sản xuất ra quá nhiều dẫn đến cung vượt cầu. Hiện nay xảy ra ra được giải thích với nhiều lý do khác nhau nhưng về cơ bản nó chỉ là do mâu thuẫn cơ bản của tính chất xã hội hoá của sản xuất và chiếm hữu tư nhân về tư liệu sản xuất. Nó được thể hiện ở tính kế hoạch cao độ trong từng doanh nghiệp với tính vô Chính phủ trong toàn xã hội; xu hướng mở rộng sản xuất vô hạn đó với sức mua có hạn của quần chúng. Ngoài ra còn do những nguyên nhân bên ngoài như ảnh hưởng của các cuộc cách mạng, nguồn tài nguyên, môi trường. Từ những nguyên nhân trên có thể đưa ra nhiều ý kiến giải quyết vấn đề khủng hoảng đặc biệt là những đề xuất về sự can thiệp của Nhà nước ở những mức độ khác nhau. Gắn liền với việc khủng hoảng là thất nghiệp, còn những căn bệnh nan giải của kinh tế thị trường như: Kinh tế thị trường tạo ra sự phân hoá giai cấp do đó tăng mâu thuẫn giai cấp. Lừa đảo cũng là một tệ nạn của kinh tế thị trường, mục đích lợi nhuận, người ta tìm mọi cách để giảm chi phí, bán được hàng và thu lợi nhuận, kể cả các biện pháp lừa đảo. Một tình trạng khác đó là ô nhiễm môi trường, không khí, nguồn nước, tàn phá đất đai, rừng đầu nguồn để chạy theo mục đích lợi nhuận là tình trạng phổ biến trong kinh tế thị trường. Tất cả những hạn chế trên đòi hỏi phải có sự can thiệp của Nhà nước và nền kinh tế để đảm bảo sự ổn định, công bằng và hiệu quả. II. Thực trạng phát triển nền kinh tế thị trường ở Việt Nam 1. Trình độ phát triển của sản xuất hàng hoá còn thấp, do phân công lao động xã hội kém phát triển Gần 80% dân cư sống ở nông thôn, trên 70% số người đang trong độ tuổi lao động làm nghề nông, sản xuất lương thực vẫn là ngành sản xuất chính chiếm đại bộ phận diện tích đất canh tác, tỷ xuất hàng hoá lương thực thấp; chăn nuôi chưa trở thành ngành sản xuất chính. Công nghiệp chế biến nông sản còn nhở yếu; ở vùng núi, vùng sâu vẫn còn kinh tế tự nhiên. 2. Thị trường dân tộc thống nhất đang trong quá trình hình thành nhưng chưa đồng bộ Do giao thông vận tải kém phát triển nên chưa lôi quấn được tất cả các vùng trong nước vào một mạng lưới giao thông hàng hoá thống nhất. Thị trường hàng hoá dịch vụ đã hình thành nhưng còn hạn hẹp và nhiều hiện tượng tiêu cực. Thị trường hàng hoá sức lao động đã ra đời một số trung tâm giới thiệu việc làm và xuất khẩu lao động nhưng đã nảy sinh những hiện tượng tiêu cực. Nét nổi bật trong thị trường này là cung và sức lao động lành nghề nhỏ hơn rất nhiều. Trong khi đó cung về sức lao động giản đơn lại vượt quá xa cầu, nhiều người có sức lao động không tìm được việc làm. Còn thị trường tiền tệ có nhiều tiến bộ nhưng vẫn còn nhiều chắc trở, như nhiều doanh nghiệp nhất là doanh nghiệp tư nhân rất thiếu vốn nhưng không vay được vì vướng mắc thủ tục. Trong khi đó nhiều ngân hàng thương mại huy động được nhiều tiền gửi và không thể cho vay. Thị trường chứng khoán ra đời nhưng cũng chưa có nhiều (hàng hoá) để mua bán và mới có rất ít doanh nghiệp đủ điều kiện tham gia thị trường này. 3. Nhiều thành phần kinh tế tham gia thị trường. Có nhều loại hình sản xuất hàng hoá cùng tồn tại, đan xen nhau, trong đó sản xuất hàng hoá nhỏ phân tán còn phổ biến. 4. Quá trình chuyển kinh tế còn mang tính tự cung tự cấp Nền kinh tế hàng hoá diễn ra cùng quá trình chuyển có chế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp sang cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Quá trình này đòi hỏi sự phát triển phân công lao động xã hội, phát triển cơ cấu hạ tầng... xoá bỏ cơ chế quản lý cũ, hình thành và hoàn thiện cơ chế quản lý mới. 5. Sự hình thành của thị trường trong nước luôn gắn với việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại, hội nhập thị trường khu vực và thế giới, trong khi điều kiện về trình độ kỹ thuật, kinh tế kỹ thuật còn thấp xa so với hầu hết các nước khác Toàn cầu hoá và khu vực hoá về kinh tế đang đặt ra cho các nước đang phát triển như nước ta những thách thức hết sức gay gắt. Nhưng đó là xu thế tất yếu khách quan, nên không thể đặt vấn đề tham gia hay không tham gia. Mà chỉ tìm cách xử sự với xu hướng đó như thế nào. 6. Quản lý Nhà nước về kinh tế xã hội còn yếu: Hệ thống luật pháp, cơ chế, chính sách chưa đồng bộ và nhất quán, thực hiện chưa nghiêm Công tác tài chính, ngân hàng, giá cả, kế hoạch hoá, quy hoạch xây dựng, quản lý đất đai còn nhiều yếu kém; thủ tục hành chính đổi mới chậm. Thương nghiệp Nhà nước bỏ trống một số chận địa quan trọng, chưa phát huy tốt vai trò chủ đạo trên thị trường. Quản lý xuất nhập khẩu có nhiều sơ hở, tiêu cực, một số trường hợp gây tác động xấu đối với sản xuất. Chế độ phân bố thu nhập còn nhiều bất hợp lý. Bộ chi ngân sách va nhập siêu còn lớn, lạm phát được kiềm chế nhưng chưa vững chắc. III. Những giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam Trước thực trạng của nền kinh tế thị trường nước ta để đưa ra nền kinh tế nước nhà ngày càng vững mạnh, xây dựng một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội cần thực hiện những giải pháp như: 1. Thực hiện nhất quán phát triển kinh tế nhiều thành phần Nâng cao hiệu quả kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể để kinh tế Nhà nước vững lên đóng vai trò chủ đạo và cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể kinh tế thuộc tất cả các thành phần kinh tế phát triển sản xuất hàng hoá, dịch vụ trong mọi ngành kinh tế quốc dân, sắp xếp lại các doanh nghiệp Nhà nước và phát triển các hình thức kinh tế hợp tác kiểu mới. 2. Tiếp tục đổi đổi mới và hoàn thiện cơ chế quản lý kinh tế, tạo lập đồng bộ các loại thị trường Phát triển mạnh thị trường hàng hoá, dịch vụ, khắc phục tình trạng kinh doanh trái phép, chốn lận thuế. Tổ chức quản lý tốt việc thuê mướn và sử dụng lao động; quản lý chặt chẽ việc sử dụng ruộng đất và thị trường bất động sản, hoàn thiện thị trường tiền tệ. Xây dựng thị trường vốn và thị trường chứng khoán. 3. Nâng cao năng lực và hiệu quả quản lý kinh tế vĩ mô của Nhà nước Nhà nước thực hiện tốt chức năng định hướng sự phát triển kinh tế, kiểm kê và kiểm soát mọi hoạt động kinh tế - xã hội, tạo lập khuôn khổ pháp luật và hệ thống chính sách nhất quán, trực tiếp đầu tư vào một số lĩnh vực thiết yếu, nhất là kết cấu hạ tầng để tạo ra môi trường ổn định và thuận lợi cho giới kinh doanh làm ăn phát đạt, hạn chế các hiện tượng tiêu cực. Tiếp tục cải cách các thủ tục hành chính để Nhà nước thực hiện đúng chức năng quản lý vĩ mô và chức năng chủ sở hữu tài sản công cộng của Quốc gia, không can thiệp vào chức năng quản trị kinh doanh và quyền tự chủ hoạch toán doanh nghiệp. 4. Nhà nước thực hiện các biện pháp nhằm đảm bảo tăng trưởng kinh tế đi đôi với tiến bộ và công bằng xã hội Như thực hiện thuế thu nhập cá nhân và thuế thu nhập doanh nghiệp: thực hiện các chương trình xoá đói, giảm nghèo, nhất là tín dụng cho người nghèo và các chính sách xã hội khác. Kết luận Việc từ bỏ nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp chuyển sang nền kinh tế thị trường là một bước đi đúng đắn của Đảng và Nhà nước ta. Ngay ở những bước đi đầu chúng ta không thể tránh khỏi những vướng mắc khó khăn, trở ngại. Nhưng thực sự nền kinh tế thị trường đã làm cho nền kinh tế của nước ta càng ngày càng phát triển vững mạnh và tạo các điều kiện cho các doanh nghiệp Việt Nam khẳng định tên tuổi mình, không những ở thị trường trong nước mà còn ở các thị trường quốc tế đầy sự cạnh tranh và cam go. Tài liệu tham khảo 1. Giáo trình thương mại 2. Thời báo "Kinh tế thị trường" 3. Một số tài liệu khác. mục lục