Báo cáo Tác động của hội nhập KTQT đối với nền kinh tế sau 3 năm Việt Nam gia nhập WTO

VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG TÁC ĐỘNG CỦA HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ĐỐI VỚI NỀN KINH TẾ SAU BA NĂM VIỆT NAM GIA NHẬP WTO Hà Nội, tháng 12 năm 2010 V i e t n a m B - W T O LỜI CẢM ƠN Báo cáo “Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế đối với nền kinh tế sau ba năm Việt Nam gia nhập WTO” do Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung Ương (NCQLKTTW) chủ trì biên soạn để thực hiện nhiệm vụ của Chính phủ giao cho Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Trong quá trình soạn thảo Báo cáo, Nhóm Soạn thảo đã nhận được ý kiến đóng góp quý báu của Lãnh đạo Bộ và lãnh đạo các Cục, Vụ, Viện, Trung tâm của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, các thành viên Hội đồng Khoa học Viện NCQLKTTW, các đại biểu tham gia Hội thảo Đánh giá tác động sau ba năm Việt Nam gia nhập WTO do Văn phòng Chính phủ tổ chức ngày 24/5/2010. Viện NCQLKTTW xin trân trọng cảm ơn Chương trình hỗ trợ kỹ thuật hậu gia nhập WTO đã tài trợ cho việc soạn thảo Báo cáo này. Chúng tôi cũng xin chân thành cảm ơn ông Trương Đình Tuyển, nguyên Bộ trưởng Bộ Thương mại và TS. Lê Đăng Doanh đã đóng góp những bình luận và góp ý quý báu và thiết thực trong quá trình hoàn thiện Báo cáo. Báo cáo này do Nhóm Soạn thảo của Viện NCQLKTTW và nhóm tư vấn thực hiện dưới sự chỉ đạo và hỗ trợ của TS. Võ Trí Thành, Phó Viện trưởng Viện NCQLKTTƯ. Nhóm soạn thảo do TS. Phạm Lan Hương chủ trì, với sự tham gia của các ông, bà Đinh Hiền Minh, Nguyễn Anh Dương, TS. Trần Thị Hạnh, Trịnh Quang Long, Nguyễn Hải Thanh, và sự hỗ trợ của các ông, bà Đinh Thu Hằng, Trần Bình Minh, Nguyễn Công Mạnh, Hoàng Văn Thành, TS. Nguyễn Tú Anh. Các tư vấn đóng góp báo cáo chuyên đề gồm PGS. TS. Bùi Quang Tuấn, TS. Nguyễn Thị Lan Hương, Bùi Trinh, Nguyễn Đăng Bình, TS. Phí Vĩnh Tường, Nguyễn Chiến Thắng, TS. Đặng Văn Thuận, Trần Thị Thu Huyền, Phạm Chí Quang, Nguyễn Đăng Khoa, Nguyễn Hồng Yến. Cuối cùng, chúng tôi xin trân trọng cám ơn Dự án Hỗ trợ Thương mại Đa biên (EU-Vietnam MUTRAP III) đã tài trợ việc dịch Báo cáo tiếng Anh và in ấn Báo cáo. Các quan điểm, ý kiến trình bày trong Báo cáo này là của Nhóm Soạn thảo, không phải của cơ quan tài trợ hay của Viện NCQLKTTW. Mục lục PHẦN THỨ NHẤT .......................................................................................................... 1 TÌNH HÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ, TRIỂN KHAI THỰC HIỆN CÁC CAM KẾT QUỐC TẾ VÀ THỰC HIỆN NGHỊ QUYẾT 08-NQ/TW ........... 1 1. TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ CỦA VIỆT NAM ......................... 1 2. TÌNH HÌNH VIỆT NAM THỰC HIỆN CÁC CAM KẾT HỘI NHẬP ..................... 3 2.1. Tình hình Việt Nam thực hiện các cam kết WTO ............................................... 3 2.2. Tình hình Việt Nam thực hiện Hiệp định Hợp tác kinh tế toàn diện ASEAN – Trung Quốc ................................................................................................................. 9 2.3. Tình hình Việt Nam thực hiện Hiệp định Hợp tác kinh tế toàn diện ASEAN – Hàn Quốc ................................................................................................................... 11 3. TÌNH HÌNH CÁC NƯỚC THỰC HIỆN CÁC CAM KẾT ĐỐI VỚI VIỆT NAM . 11 4. BỐI CẢNH KINH TẾ THẾ GIỚI VÀ PHẢN ỨNG CHÍNH SÁCH CỦA VIỆT NAM .............................................................................................................................. 13 5. CÁC KÊNH TÁC ĐỘNG CHỦ YẾU CỦA HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ...... 14 5.1. Hội nhập kinh tế quốc tế .................................................................................... 14 5.2. Khủng hoảng tài chính thế giới .......................................................................... 17 5.3. Phản ứng chính sách của Chính phủ .................................................................. 17 6. KẾT QUẢ THỰC HIỆN NGHỊ QUYẾT 08-NQ/TW .............................................. 18 6.1. Công tác tuyên truyền và phổ biến thông tin về hội nhập kinh tế quốc tế ......... 18 6.2. Công tác xây dựng pháp luật, thể chế; hình thành các yếu tố của nền kinh tế thị trường, phát huy tối đa và sử dụng hiệu quả các nguồn lực ...................................... 19 6.3. Cải cách hành chính, nâng cao hiệu quả, hiệu lực của bộ máy nhà nước .......... 21 6.4. Nâng cao năng lực cạnh tranh ............................................................................ 22 6.5. Hiện đại hóa nông nghiệp và phát triển nông thôn ............................................ 23 6.6. Thực hiện chính sách an sinh xã hội .................................................................. 24 6.7. Bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa dân tộc ........................................................ 25 6.8. Bảo vệ môi trường và phát triển bền vững ......................................................... 26 6.9. Bảo đảm an ninh, quốc phòng ............................................................................ 27 7. MỤC TIÊU, KẾT CẤU VÀ PHẠM VI CỦA BÁO CÁO ....................................... 27 PHẦN THỨ HAI ............................................................................................................ 29 ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ........................ 29 1. TÁC ĐỘNG ĐẾN TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ ...................................................... 29 1.1. Đánh giá chung ................................................................................................... 29 1.2. Tác động tới các ngành ...................................................................................... 31 1.3. Tác động tới các yếu tố bên tiêu dùng của GDP ................................................ 44 1.4. Các khu vực kinh tế theo hình thức sở hữu ........................................................ 46 2. TÁC ĐỘNG ĐẾN XUẤT NHẬP KHẨU ................................................................ 48 2.1. Xuất khẩu ........................................................................................................... 48 2.2. Nhập khẩu .......................................................................................................... 59 3. TÁC ĐỘNG ĐẾN ĐẦU TƯ ..................................................................................... 63 3.1. Đánh giá chung ................................................................................................... 63 3.2. Đầu tư theo ngành .............................................................................................. 64 3.3. Đầu tư theo thành phần kinh tế .......................................................................... 67 ii 4. TÁC ĐỘNG ĐẾN ỔN ĐỊNH KINH TẾ VĨ MÔ ...................................................... 80 4.1. Lạm phát ............................................................................................................. 80 4.2. Tỷ giá .................................................................................................................. 82 4.3. Cán cân thanh toán ............................................................................................. 83 4.4. Hệ thống và thị trường tài chính ......................................................................... 87 4.5. Ngân sách nhà nước ........................................................................................... 92 4.6. Các thành tựu và vấn đề nổi bật trong công tác ổn định kinh tế vĩ mô .............. 95 5. TÁC ĐỘNG XÃ HỘI ................................................................................................ 98 5.1. Lao động, việc làm ............................................................................................. 98 5.2. Tiền lương và thu nhập ..................................................................................... 102 5.3. Thất nghiệp ....................................................................................................... 103 5.4. Nghèo đói và dễ bị tổn thương ......................................................................... 106 5.5. Quan hệ lao động .............................................................................................. 108 5.6. Các khuôn khổ pháp luật mới về tiêu chuẩn lao động ..................................... 109 6. TÁC ĐỘNG ĐẾN THỂ CHẾ KINH TẾ ................................................................. 113 6.1. Hoàn thiện khung pháp lý................................................................................. 113 6.2. Bộ máy thực thi chính sách .............................................................................. 121 6.3. Cơ chế thực thi pháp luật .................................................................................. 125 PHẦN THỨ BA ............................................................................................................ 126 ĐÁNH GIÁ CHUNG VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ .................................................. 126 1. ĐÁNH GIÁ CHUNG .............................................................................................. 126 1.1. Các thành tựu chính .......................................................................................... 126 1.2. Các tồn tại chính ............................................................................................... 127 1.3. Các nguyên nhân chính .................................................................................... 128 1.4. Một số bài học .................................................................................................. 130 2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ............................................................................................. 135 3.1. Nhóm chính sách chung ................................................................................... 135 3.2. Nhóm chính sách ngành và doanh nghiệp ........................................................ 138 3.3. Nhóm chính sách xã hội ................................................................................... 138 3.4. Nhóm chính sách về thể chế ............................................................................. 140 3.5. Nhóm chính sách khác ...................................................................................... 141 TÀI LIỆU THAM KHẢO TIẾNG VIỆT .................................................................... 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO TIẾNG ANH .................................................................... 145 PHỤ LỤC 1: RÀ SOÁT VIỆC THỰC HIỆN CÁC CAM KẾT GIA NHẬP WTO ĐỐI VỚI HÀNG HÓA ........................................................................................................ 146 PHỤ LỤC 2: RÀ SOÁT VIỆC THỰC HIỆN CÁC CAM KẾT GIA NHẬP WTO ĐỐI VỚI DỊCH VỤ............................................................................................................. 161 PHỤ LỤC 3: RÀ SOÁT VIỆC THỰC HIỆN LỊCH TRÌNH GIẢM THUẾ QUAN THEO HIỆP ĐỊNH KHUNG VỀ HỢP TÁC KINH TẾ TOÀN DIỆN ASEAN – TRUNG QUỐC ........................................................................................................... 166 PHỤ LỤC 4: RÀ SOÁT VIỆC THỰC HIỆN LỊCH TRÌNH GIẢM THUẾ QUAN THEO HIỆP ĐỊNH KHUNG VỀ HỢP TÁC KINH TẾ TOÀN DIỆN ASEAN – HÀN QUỐC .......................................................................................................................... 227 PHỤ LỤC 5: TỶ LỆ BẢO HỘ THỰC TẾ THEO LỘ TRÌNH GIẢM THUẾ QUAN WTO THỜI KỲ 2005-2009 (%) ................................................................................. 231 PHỤ LỤC 6: CÁC SỐ LIỆU THỐNG KÊ ................................................................. 233 iii Danh mục bảng Bảng 1: Lịch trình giảm thuế quan theo danh mục thu hoạch sớm của Việt Nam trong khu vực mậu dịch tự do ASEAN – Trung Quốc (%) ...................................................... 9 Bảng 2: Các sản phẩm danh mục thu hoạch sớm theo nhóm giảm thuế và danh mục loại trừ ........................................................................................................................... 10 Bảng 3: Lịch trình cam kết giảm thuế suất của Việt Nam trong khu vực mậu dịch tự do ASEAN – Trung Quốc (%) ........................................................................................... 10 Bảng 4: Lịch trình cam kết giảm thuế suất của Việt Nam trong khu vực mậu dịch tự do ASEAN – Hàn Quốc (%) .............................................................................................. 11 Bảng 5: Các vụ kiện chống bán phá giá đối với Việt Nam thời kỳ 2004-2009 ............ 12 Bảng 6: Tăng trưởng GDP theo ngành thời kỳ 2004-2009 ........................................... 33 Bảng 7: Các ngân hàng thương mại hoạt động trên lãnh thổ Việt Nam ....................... 40 Bảng 8: Tăng trưởng và cơ cấu GDP bên chi tiêu thời kỳ 2004-2009 (%) ................... 45 Bảng 9: Tốc độ tăng trưởng và cơ cấu kinh tế theo thành phần sở hữu thời kỳ 2005- 2009 (%) ........................................................................................................................ 47 Bảng 10: Các yếu tố ảnh hưởng đến tăng trưởng xuất khẩu Việt Nam trước và sau khi gia nhập WTO (% thay đổi kim ngạch xuất khẩu) ........................................................ 49 Bảng 11: Thay đổi kim ngạch, giá và lượng xuất khẩu của một số mặt hàng thời kỳ 2007-2009 (%) ............................................................................................................... 49 Bảng 12: Tốc độ tăng kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng chế biến hàng năm thời kỳ 2004-2009 (%) .......................................................................................................... 50 Bảng 13: Các yếu tố ảnh hưởng đến tăng trưởng xuất khẩu dệt may, da giầy và điện tử trước và sau khi gia nhập WTO (% thay đổi kim ngạch xuất khẩu) ............................. 51 Bảng 14: Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu của Việt Nam sang một số đối tác thương mại lớn và tốc độ tăng trưởng nhập khẩu của các nước này thời kỳ 2004-2009 (%) .......... 53 Bảng 15: Cơ cấu một số mặt hàng xuất khẩu theo thị trường (%) ................................ 54 Bảng 16: Chỉ số năng lực cạnh tranh thực của các nhóm hàng hóa Việt Nam trên thị trường Hoa Kỳ (phân loại hàng hóa theo HS-6) ........................................................... 55 Bảng 17: Số lượng mặt hàng Việt Nam có năng lực cạnh tranh (RCA ≥ 1) tại các thị trường chính .................................................................................................................. 55 Bảng 18: Tỷ trọng các mặt hàng xuất khẩu chính trong tổng kim ngạch xuất khẩu thời kỳ 2004-2009 (%) .......................................................................................................... 57 Bảng 19: Tỷ trọng giá trị xuất khẩu (không kể dầu thô) theo trình độ công nghệ ........ 58 Bảng 20: Tăng trưởng vốn đầu tư toàn xã hội theo ngành thời kỳ 2001-2009 (%) ...... 65 Bảng 21: Cơ cấu vốn đầu tư theo ngành thời kỳ 2001-2009 (%) ................................. 66 Bảng 22: Vốn đầu tư của doanh nghiệp nhà nước và nguồn vốn khác thời kỳ 2004- 2009 (nghìn tỷ VNĐ) .................................................................................................... 70 Bảng 23: Cơ cấu đầu tư của khu vực kinh tế nhà nước theo ngành (%) ....................... 71 Bảng 24: Phát triển doanh nghiệp dân doanh thời kỳ 2006-2009 ................................. 72 Bảng 25: Tình hình thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài thời kỳ 2006-2009 ......... 74 Bảng 26: Cơ cấu vốn FDI đăng ký thời kỳ 2006-2009 (%) .......................................... 75 Bảng 27: Tăng trưởng vốn FDI đăng ký theo ngành thời kỳ 2006-2009 (%) ............... 76 Bảng 28: Cán cân thanh toán thời kỳ 2006-2009 .......................................................... 85 iv Bảng 29: Tăng trưởng tín dụng của các ngân hàng thương mại Việt Nam và một số chỉ tiêu kinh tế vĩ mô khác thời kỳ 2005-2009 .................................................................... 89 Bảng 30: Một số chỉ số thể hiện độ sâu tài chính của Việt Nam thời kỳ 2004-2009 (%) ....................................................................................................................................... 89 Bảng 31: Một số chỉ số cơ bản của thị trường cổ phiếu (12/2001-12/2008) ................. 90 Bảng 32: Cơ cấu ngân sách thời kỳ 2005-2009 (% GDP) ............................................. 93 Bảng 33: Quy mô gói kích thích kinh tế năm 2009 (nghìn tỷ VNĐ) ............................ 93 Bảng 34: Tình hình thất nghiệp thời kỳ 2001-2009 .................................................... 105 Bảng 35: Kết quả giảm nghèo thời kỳ 2001-2009 ...................................................... 107 Bảng 36: Tình hình phê chuẩn các công ước của Tổ chức Lao động quốc tế ............. 111 Danh mục hình Hình 1: Khung khổ phân tích tác động của việc hội nhập kinh tế quốc tế đối với nền kinh tế Việt Nam............................................................................................................ 15 Hình 2: Cơ cấu nhập khẩu (% tổng kim ngạch nhập khẩu hàng hóa) ........................... 60 Hình 3: Nguồn nhập khẩu theo nhóm bạn hàng chính (%) ........................................... 61 Hình 4: Tăng trưởng vốn đầu tư toàn xã hội hàng năm thời kỳ 2000-2009 .................. 63 Hình 5: Tăng trưởng vốn đầu tư theo thành phần kinh tế thời kỳ 2001-2009 (%) ........ 68 Hình 6: Diễn biến chỉ số giá tiêu dùng thời kỳ 2006-2009 (%) .................................... 80 Hình 7: Diễn biến tỷ giá VNĐ/USD (nghìn VNĐ/USD) và can thiệp của Chính phủ thời kỳ tháng 1/2006-12/2009 ....................................................................................... 84 Hình 8: Diễn biến chỉ số chứng khoán VN-Index thời kỳ 2006-2009 .......................... 91 Hình 9: Tỷ lệ dân số 15 tuổi trở lên hoạt động kinh tế thời kỳ 2001-2009 (%) ............ 99 Hình 10: Những chiều hướng/khía cạnh tư duy về mô hình phát triển mới ............... 131 Danh mục hộp Hộp 1: Ngành mía đường và bông trong bối cảnh hội nhập ......................................... 35 Hộp 2: Tác động nhiều mặt của chính sách ................................................................... 35 Hộp 3: Thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp ............................................. 112 v Danh mục từ viết tắt AFTA Khu vực thương mại tự do ASEAN ANQP An ninh quốc phòng ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông nam Á ATM Máy rút tiền tự động BHTT Bảo hộ thực tế Bộ KHĐT Bộ Kế hoạch và Đầu tư Bộ LĐTBXH Bộ Lao động - Thương binh và xã hội CMKT Chuyên môn kỹ thuật CNH Công nghiệp hóa CoC Bộ quy tắc ứng xử (Code of Conducts) CPI Chỉ số giá tiêu dùng CSR Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (Corporate Social Responsibility) DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa ĐTNN Đầu tư nước ngoài ĐTRNN Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài EAB Ngân hàng Thương mại Cổ phần Đông Á FDI Vốn đầu tư nước ngoài FTA Khu vực thương mại tự do GDP Tổng sản phẩm quốc nội GSP Hệ thống ưu đãi thuế quan phổ cập (Generalised system of preferences) GTGT Giá trị gia tăng GTSX Giá trị sản xuất GTTT Giá trị tăng thêm HNKTQT Hội nhập kinh tế quốc tế HS Hệ thống hài hòa hóa (Harmonised System) IFC Tổ chức Tài chính quốc tế (International Financial Corporation) NLTS Nông, lâm nghiệp, thủy sản NSNN Ngân sách nhà nước NHNN Ngân hàng nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại RCA Lợi thế so sánh thể hiện (Revealed comparative advantage) SXNN Sản xuất nông nghiệp TCTK Tổng cục Thống kê TLTS Tích lũy tài sản TNC Công ty xuyên quốc gia TTCK Thị trường chứng khoán UNIDO Tổ chức Phát triển công nghiệp Liên hiệp quốc USD Đô-la Mỹ Viện NCQLKTTW Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế TW VNĐ Tiền đồng Việt Nam WTO Tổ chức Thương mại thế giới vi PHẦN THỨ NHẤT TÌNH HÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ, TRIỂN KHAI THỰC HIỆN CÁC CAM KẾT QUỐC TẾ VÀ TH