Các nhân tố ảnh hưởng đến siêu hiệu quả của nông hộ nuôi xen ghép tôm sú – cá kình ở phá Tam Giang

29 TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 72B, số 3, năm 2012 CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SIÊU HIỆU QUẢ CỦA NÔNG HỘ NUÔI XEN GHÉP TÔM SÚ – CÁ KÌNH Ở PHÁ TAM GIANG Tôn Nữ Hải Âu, Bùi Dũng Thể Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế Tóm tắt. Để giảm thiểu rủi ro mất mùa do dịch bệnh, mô hình nuôi xen ghép tôm sú với các đối tượng khác (đặc biệt là tôm sú – cá kình) được áp dụng ngày càng phổ biến thay cho mô hình tôm sú độc canh ở đầm phá Tam Giang - Cầu Hai. Kết quả phân tích hàm tuyến tính trong nghiên cứu này cho thấy hiệu quả sử dụng đầu vào không những được quy định trực tiếp bởi các yếu tố thuộc về hộ nuôi thủy sản mà còn chịu ảnh hưởng của các yếu tố khác. Tăng cường dịch vụ khuyến ngư cho nông dân, áp dụng mật độ tôm sú hợp lý và chú trọng khâu xử lý, tu bổ ao hồ trước khi nuôi góp phần nâng cao hiệu quả kỹ thuật của các hộ nuôi. 1. Mở đầu Hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế là hệ đầm phá lớn nhất và tiêu biểu nhất của Việt Nam. Dân số vùng đầm phá chiếm khoảng 1/3 dân số tỉnh Thừa Thiên Huế. Ước tính 30% tổng lao động của vùng đầm phá sống dựa vào nuôi và đánh bắt hải sản đầm phá [2]. Tuy nhiên, trong những năm gần đây nuôi tôm độc canh mất mùa thua lỗ nặng do đầm phá bị ô nhiễm và dịch bệnh [5,6]. Quy hoạch lại vùng nuôi và nuôi xen ghép tôm sú với các đối tượng khác được xem là các giải pháp tốt cho vấn đề trên [1, 7]. Mô hình tôm sú (Peneaus monodon) – cá kình (Siganus oramin) hiện đang được áp dụng ngày càng nhiều ở vùng đầm phá, đặc biệt ở hai huyện Quảng Điền và Hương Trà nhằm hạn chế rủi ro và dịch bệnh [4]. Để có căn cứ xác đáng cho việc thiết lập các đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả mô hình nuôi xen ghép tôm sú – cá kình, chúng tôi đã tiến hành đánh giá ảnh hưởng của yếu tố quy hoạch và các yếu tố khác đến hiệu quả kỹ thuật mô hình nuôi xen ghép này ở phá Tam Giang sử dụng phương pháp phân tích tương quan hồi quy. 2. Phương pháp nghiên cứu 2.1. Siêu hiệu quả (super efficiency) và mô hình hồi quy tương quan Siêu hiệu quả được Andersen và Petersen sử dụng năm 1993. Siêu hiệu quả là thuật ngữ để chỉ mức hiệu quả lớn hơn 1. Xem xét trường hợp sử dụng 2 yếu tố đầu vào để sản xuất ra một sản phẩm đầu ra, nếu sử dụng phương pháp màng bao dữ liệu chuẩn (standard Data Envelopment Analysis) thì các hộ nuôi B, C, D nằm trên màng bao và 30 đạt hiệu quả kỹ thuật bằng 1. Tuy nhiên, nếu tính siêu hiệu quả (super efficiency) thì hộ C bị loại bỏ, B và D lúc này hình thành nên một màng bao mới và mức siêu hiệu quả của hộ C lúc này chính là tỷ lệ của OC’ và OC [3] và mức siêu hiệu quả của hộ C lớn hơn 1. Mức siêu hiệu quả cũng được ước lượng bằng phương pháp màng bao dữ liệu (Data Envelopment Analysis). Giống như hiệu quả kỹ thuật, siêu hiệu quả thể hiện khả năng tối đa hoá khối lượng sản phẩm sản xuất đầu ra từ một lượng các yếu tố đầu vào cho trước, với công nghệ nhất định. Hình 1. Siêu hiệu quả (super efficiency) Để xác định các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả kỹ thuật của các hộ nuôi xen tôm sú – cá kình ở đầm phá Tam Giang, phương pháp bình phương bé nhất (OLS) được sử dụng. Dạng hàm tuyến tính được sử dụng để định dạng mối quan hệ giữa siêu hiệu quả với các biến độc lập. Biến phụ thuộc của mô hình hồi quy (Y) là siêu hiệu quả của nông hộ nuôi xen ghép tôm sú – cá kình. Biến độc lập bao gồm: X1 là trình độ học vấn của chủ hộ (lớp); X2 là số năm kinh nghiệm nuôi thủy sản của chủ hộ (năm); X3 là số lần tham gia tập huấn nuôi trồng thuỷ sản; X4 là số vụ nuôi đã được thực hiện trên ao đó (vụ); X5 là chi phí tu bổ ao nuôi (triệu đồng); X6 là mật độ tôm sú (con/m2); X7 là mật độ cá kình (con/ m2); D là biến giả; D = 0 cho ao nuôi ngoài vùng quy hoạch, D=1 cho ao nuôi trong vùng quy hoạch. 2.2. Dữ liệu Số liệu thứ cấp sử dụng trong nghiên cứu được thu thập từ phòng Thống kê và phòng Nông nghiệp của hai huyện Quảng Điền và Hương Trà. Số liệu sơ cấp được thu B S C’ A x2 x1 S’ C D E O 31 thập thông qua điều tra chọn mẫu các nông hộ nuôi xen tôm sú – cá kình ở xã Quảng An và Quảng Thành thuộc huyện Quảng Điền và xã Hương Phong thuộc huyện Hương Trà. Các xã này được chọn để nghiên cứu vì có nhiều hộ áp dụng mô hình nuôi xen ghép tôm sú – cá kính. Mẫu điều tra gồm 44 hộ, trong đó có 17 hộ ở xã Quảng An, 10 hộ ở xã Quảng Thành, và 17 hộ ở xã Hương Phong, thuộc huyện Hương Trà. Việc chọn hộ điều tra được thực hiện theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên. Trong mẫu điều tra có 10 hộ nuôi xen tôm sú-cá kình trong khu vực đã được quy hoạch và 34 hộ còn lại nuôi ở địa bàn chưa được quy hoạch. 3. Kết quả nghiên cứu 3.1. Đặc điểm của chủ hộ và mật độ nuôi Đặc điểm của chủ hộ điều tra và mật độ nuôi được thể hiện ở Bảng 1. Các chủ hộ khá kinh nghiệm trong việc nuôi thuỷ sản. Bình quân mỗi hộ thực hiên nuôi thủy sản hơn 10 năm. Hơn nữa, các hộ cũng đã tham gia khá nhiều các lớp tập huấn về kỹ thuật nuôi do cơ quan khuyến ngư của tỉnh, huyện kết hợp với các dự án và sự hỗ trợ của các cơ quan khác cùng tổ chức. Trung bình mỗi hộ tham gia đến trên 15 lớp tập huấn. Tuy nhiên, từ tập huấn đến thực tế là cả một vấn đề. Hơn nữa, trình độ học vấn bình quân của các hộ nuôi là chưa cao, chỉ khoảng từ lớp 6 đến lớp 7. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng tiếp thu kiến thức trong quá trình tham gia tập huấn và khả năng quyết định đầu tư kinh doanh. Xét về mật độ thuỷ sản nuôi, bình quân mỗi hộ thả khoảng 12 con tôm sú và 1 đến 2 con cá kình trên 1 m2 ao hồ nuôi. Bảng 1. Đặc điểm cơ bản của chủ hộ và mật độ nuôi thuỷ sản Chỉ tiêu Trung bình Độ lệch chuẩn Trình độ học vấn của chủ hộ (lớp) 6,5 2,6 Kinh nghiệm nuôi thủy sản của chủ hộ (năm) 10,6 3,5 Số khóa tập huấn nuôi trồng thủy sản đã thám gia (lần) 15,1 21,6 Mật độ tôm sú (con/m2) 11,9 6,3 Mật độ cá kình (con/m2) 1,4 0,9 (Nguồn: Số liệu điều tra năm 2009). 3.2. Siêu hiệu quả Bảng 2 cho thấy mức siêu hiệu quả bình quân của các hộ nuôi xen tôm sú – cá kình là 91%. Điều này có nghĩa là, các hộ nuôi sản xuất vẫn chưa đạt hiệu quả. Trung bình mỗi hộ vẫn có thể giảm bớt 9% các yếu tố đầu vào nhưng vẫn thu hoạch được một mức sản lượng như hiện tại. Trong số các hộ điều tra, có những hộ đạt mức siêu hiệu 32 quả rất thấp, các đầu vào đã sử dụng một cách lãng phí. Bên cạnh đó, cũng có những hộ nuôi rất hiệu quả với mức siêu hiệu quả 241%. Bảng 2. Siêu hiệu quả của các nông hộ điều tra Chỉ tiêu Mức siêu hiệu quả trung bình 0,91 Độ lệch chuẩn của siêu hiệu quả 0,46 Mức siêu hiệu quả thấp nhất 0,19 Mức siêu hiệu quả cao nhất 2,41 (Nguồn: Số liệu điều tra năm 2009). 3.3. Ảnh hưởng của các yếu tố đến siêu hiệu quả Kết quả ước tính mô hình tương quan hồi quy về tác động của các yếu tố khác nhau đến siêu hiệu quả kỹ thuật của các hộ nuôi thủy sản được thể hiện ở Bảng 3. Hệ số xác định của mô hình là 0,623 cho thấy khoảng 62,3% sự biến động mức siêu hiệu quả của các hộ nuôi xen ghép tôm sú – cá kình ở đầm phá Tam Giang là do ảnh hưởng của các yếu tố trong mô hình. Các yếu tố như số lần tham gia tập huấn nuôi trồng thủy sản, chi phí tu bổ ao nuôi, mật độ tôm sú, và vùng quy hoạch có ảnh hưởng có ý nghĩa đến mức siêu hiệu quả của hộ nuôi. Các biến còn lại không có quan hệ có ý nghĩa thống kê với mức độ hiệu quả của các hộ nuôi. Việc tham gia tập huấn khuyến ngư, tăng chi phí tu bổ ao nuôi, và quy hoạch lại vùng nuôi thủy sản đã có tác động tích cực, làm tăng siêu hiệu quả kỹ thuật. Điều này chứng tỏ các khóa tập huấn về khuyến ngư là phù hợp và người nuôi đã áp dụng có hiệu quả các kiến thức học được. Tăng chi phí tu bổ ao nuôi góp phần làm giảm nguy cơ bị bệnh của tôm cá. Tương tự như vậy, quy hoạch lại vùng nuôi thủy sản đã góp phần cải thiện chất lượng môi trường nước ở vúng nuôi. Tăng mật độ tôm sú làm giảm siêu hiệu quả kỹ thuật. Điều này chứng tỏ mật độ tôm sú hiện tại là quá cao. Bảng 3. Ảnh hưởng của các yếu tố đến siêu hiệu quả kỹ thuật Chỉ tiêu Hệ số Hệ số A 0,805** - Trình độ học vấn chủ hộ (X1) -0,005 - Kinh nghiệm nuôi thủy sản (X2) 0,026 - Tham gia tập huấn nuôi thủy sản (X3) 0,007* - Số vụ đã nuôi (X4) -0,005 33 - Chi phí tu bổ (X5) 0,025** - Mật độ tôm sú (X6) -0,024** - Mật độ cá kình (X7) -0,055 - Ao nuôi vùng quy hoạch (D) 0,111* R2 0,623 (Nguồn: Số liệu điều tra năm 2009) Ghi chú: (**), (*) có ý nghĩa thống kê tương ứng tại các mức 95% và 90% 4. Kết luận Nghiên cứu này sử dụng số liệu điều tra nông hộ đã ước lượng siêu hiệu quả (super-efficiency) của các nông hộ nuôi xen ghép tôm sú – cá kình và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến mức siêu hiệu quả của các hộ. Kết quả phân tích cho thấy siêu hiệu quả kỹ thuật của hộ nuôi xen tôm sú – cá kình bị ảnh hưởng bởi các nhân tố như đặc điểm của chủ hộ nuôi, mật độ thuỷ sản nuôi, chi phí tu bổ ao nuôi, và việc quy hoạch lại vùng nuôi. Tham gia tập huấn nuôi trồng thuỷ sản cho phép nông hộ đạt hiệu quả kỹ thuật cao hơn. Ao nuôi càng được chú trọng khâu xử lý, tu bổ thì sử dụng các yếu tố đầu vào khác càng có hiệu quả. Ao nuôi trong vùng quy hoạch đạt được hiệu quả cao hơn so với ao nuôi ngoài vùng quy hoạch. Tuy nhiên, mật độ tôm sú thả nuôi như hiện tại là khá cao; nếu tăng mật độ nuôi thì siêu hiệu quả kỹ thuật sẽ giảm. Từ kết quả trên cho thấy cần tăng cường công tác khuyến ngư cho người dân, tổ chức thêm các lớp tập huấn cũng như khuyến khích người dân tham gia các lớp tập huấn này là rất cần thiết để cải thiện hiệu quả của hoạt động nuôi trồng thuỷ sản. Người nuôi cũng nên chú trọng xử lý, tu bổ ao hồ trước khi nuôi, đảm bảo loại bỏ yếu tố dịch bệnh từ vụ trước và tạo môi trường nuôi mới để sử dụng các yếu tố đầu vào có hiệu quả hơn. Các địa phương cần quy hoạch lại vùng nuôi để đảm bảo tăng hiệu quả và phát triển nuôi thủy sản bền vững. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Phap, T. T. and L. T. N. Thuan, Tam Giang Lagoon aquatic systems health assessment, FAO corporate document repository, (2002), 225-234. 2. Sở Thuỷ sản tỉnh Thừa Thiên Huế, Báo cáo quy hoạch tổng thể quản lý khai thác thuỷ sản đầm phá Thừa Thiên Huế, 2004. 3. Timothy J. Coelli, D.S. Prasada Rao, et al., An Introduction to Efficiency and Productivity Analysis, Second Edition, Springer, 2005. 4. Trung tâm Khuyến ngư tỉnh Thừa Thiên Huế, Báo cáo kết quả thực hiện mô hình " Nuôi Cá Dìa giống sinh sản nhân tạo (Siganus Guttatus) kết hợp với Rong Câu chĩ 34 vàng (Gracilaria Verrucosa) và tôm sú (Penaeus Monodon)" , 2007. 5. Tuyen, T. V., Scale up of Participatory planning for resource governance: A case in Sam Chuon lagoon, Vietnam, 2005. 6. Xuân, M. V., Lượng giá giá trị kinh tế chủ yếu của phá Tam Giang, Kỷ yếu hội nghị khoa học lần thứ II, (2008), 186-197. 7. Xuân, M. V. and P. V. Hòa, Hiệu quả kinh tế nuôi tôm ở vùng đầm phá huyện Phú vang tỉnh Thừa Thiên Huế, Kỷ yếu hội thảo quốc gia về đầm phá Thừa Thiên Huế, Sở khoa học và công nghệ Thừa Thiên Huế, (2005), 169-181. FACTORS DETERMINING SUPER EFFICIENCY OF HOUSEHOLDS ADOPTING PRAWN – RABBITFISH POLY-CULTURE IN TAM GIANG LAGOON Ton Nu Hai Au, Bui Dung The College of Economics, Hue University Abstract. The adoption of prawn-rabbit fish poli-culture has been increasing in Tam Giang – Cau Hai lagoon system. Using household survey data, the present study estimates the super-efficiency of households adopting this aquaculture model. There is a significant variation in super-efficiency across aquaculture households. The level of super-efficiency attained by an aquaculture household is significantly and positively affected by the participation of the household head in extension training, cost to maintain aquaculture pond as well as the rearrangements of aquaculture areas/zones. Farmers would improve super-efficiency by reducing prawn density appropriately.