Đặc điểm lâm sàng trầm cảm trong rối loạn sự thích ứng với phản ứng hỗn hợp lo âu trầm cảm ở bệnh nhân ung thư vú

TCNCYH 115 (6) - 2018 89 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC Địa chỉ liên hệ: Phạm Phương Mai, Bệnh viên Tâm Thần Ban ngày Mai Hương, Hai Bà Trưng, Hà Nội. Email: Maigau7272@gmail.com Ngày nhận: 05/9/2018 Ngày được chấp thuận: 21/10/2018 ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG TRẦM CẢM TRONG RỐI LOẠN SỰ THÍCH ỨNG VỚI PHẢN ỨNG HỖN HỢP LO ÂU TRẦM CẢM Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ VÚ Phạm Phương Mai1, Nguyễn Văn Tuấn2, Nguyễn Văn Phi2 1Bệnh viện Tâm Thần Ban ngày Mai Hương, Hà Nội; 2Trường Đại học Y Hà Nội Chúng tôi làm nghiên cứu mô tả chùm ca bệnh trên 40 bệnh nhân (ung thư vú) có rối loạn sự thích ứng với phản ứng hỗn hợp lo âu trầm cảm theo tiêu chuẩn ICD - 10 điều trị nội trú tại Bệnh viện Ung bướu Hà Nội từ tháng 10 năm 2017 đến hết tháng 05 năm 2018 với mục tiêu mô tả đặc điểm lâm sàng trầm cảm trong rối loạn sự thích ứng với phản ứng hỗn hợp lo âu trầm cảm ở bệnh nhân ung thư vú. Sau thời gian 6 tháng chúng tôi thu được một số kết quả như sau: Triệu chứng giảm năng lượng, tăng mệt mỏi gặp nhiều nhất (82,5%); phần lớn bệnh nhân biểu hiện mất quan tâm thích thú (75%) và khí sắc giảm (55%). Trong các triệu chứng phổ biến, giảm tính tự trọng, lòng tự tin và nhìn tương lai bi quan hay gặp nhất (80% và 77,5% tương ứng); giảm tập trung chú ý và ý tưởng bị tội cũng khá thường gặp (70% và 67,5% tương ứng); có 12 bệnh nhân (30%) nghĩ đến cái chết hoặc có ý tưởng tự sát. Đa số bệnh nhân có các triệu chứng cơ thể như rối loạn giấc ngủ (95%), rối loạn ăn uống (80%), rối loạn chức năng tình dục (75%). Như vậy các triệu chứng của trầm cảm biểu hiện đa dạng và phong phú với cả các triệu chứng tâm lý và cơ thể trong đó, tỷ lệ bệnh nhân nghĩ đến cái chết hoặc có ý tưởng tự sát là tương đối cao. Từ khóa: Trầm cảm, rối loạn sự thích ứng, ung thư vú I. ĐẶT VẤN ĐỀ Ung thư vú là bệnh ung thư phổ biến nhất ở phụ nữ nhiều nước trên thế giới. Ở Hoa Kỳ ước tính năm 2011 có khoảng 230480 trường hợp mới mắc và 39520 phụ nữ chết vì căn bệnh này [1]. Tại Việt Nam, theo thống kê giai đoạn 2011-2015, tỷ lệ mắc ung thư vú ở các tỉnh phía Bắc là 27,3/100000 dân, đứng đầu trong các ung thư ở nữ, ở phía Nam tỷ lệ này là 19,7 /100000 dân, đứng thứ hai sau ung thư cổ tử cung [2]. Đối mặt với chẩn đoán bệnh ung thư nói chung và ung thư vú nói riêng, người bệnh sẽ phải trải qua nhiều căng thẳng và biến động cảm xúc dẫn đến khủng khoảng tâm lý nghiêm trọng và có thể có bệnh lý tâm thần đặc biệt là rối loạn sự thích ứng trong giai đoạn đầu ngay sau chẩn đoán ung thư. Theo nghiên cứu của Kissane và cộng sự (1998) thấy rằng trong số 303 bệnh nhân ung thư được nghiên cứu có tới 45% bệnh nhân có biểu hiện rối loạn tâm thần trong đó 42% bị trầm cảm hoặc lo âu, hoặc cả hai [3]. Các nghiên cứu trên bệnh nhân ung thư vú cũng đưa ra một tỷ lệ khá lớn các bệnh nhân có trầm cảm và lo âu sau khi được chẩn đoán ung thư vú. Tỷ lệ các rối loạn này thay đổi theo thời gian và theo hình thức điều trị [4; 5]. Các rối loạn tâm thần như lo âu, trầm cảm... là một trong các nguyên nhân gây làm giảm hiệu quả điều trị, giảm chất lượng cuộc sống, tăng tỷ lệ khuyết tật cho các bệnh nhân ung thư vú [6; 7]. Các biểu hiện của trầm cảm trên các bệnh 90 TCNCYH 115 (6) - 2018 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC nhân rối loạn sự thích ứng cũng rất đa dạng và có nhiều triệu chứng giống với các triệu chứng cơ thể của ung thư cũng như các triệu chứng gây ra do quá trình điều trị bằng thuốc hoặc hóa chất [5; 8]. Mặc dù trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu, tuy nhiên ở Việt Nam hiện nay chưa có nghiên cứu về đặc điểm lâm sàng trầm cảm ở bệnh nhân ung thư vú do đó chúng tôi thực hiện nghiên cứu “Mô tả đặc điểm lâm sàng trầm cảm trong rối loạn sự thích ứng với phản ứng hỗn hợp lo âu trầm cảm ở bệnh nhân ung thư vú” nhằm nhận biết, chẩn đoán và tiên lượng tốt hơn các triệu chứng trầm cảm, có thể góp phần giảm chi phí điều trị và nâng cao chất lượng sống cho bệnh nhân ung thư vú. II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP 1. Đối tượng 40 bệnh nhân ung thư vú chẩn đoán rối loạn sự thích ứng với phản ứng hỗn hợp lo âu trầm cảm theo tiêu chuẩn của bảng phân loại bệnh quốc tế lần thứ 10 ( ICD - 10) điều trị nội trú tại Bệnh viện Ung bướu Hà Nội từ tháng 10 năm 2017 đến hết tháng 05 năm 2018. Tiêu chuẩn loại trừ: các bệnh nhân không đồng ý tham gia, không tuân thủ yêu cầu của nghiên cứu, có di căn lên não, được chẩn đoán là rối loạn trầm cảm, rối loạn cảm xúc hoặc rối loạn tâm thần khác trước khi được chẩn đoán ung thư vú, các rối loạn hỗn hợp lo âu trầm cảm do các bệnh thực tổn khác. 2. Phương pháp Thiết kế nghiên cứu: Sử dụng phương pháp nghiên cứu mô tả chùm ca lâm sàng. Các công cụ nghiên cứu bao gồm: Tiêu chuẩn chẩn đoán ICD 10 (Bản mô tả lâm sàng và nguyên tắc chỉ đạo chẩn đoán); bệnh án nghiên cứu (theo một mẫu bệnh án thống nhất), thang DASS (Depression Anxiety Stress Scale) Các bệnh nhân ung thư vú được chẩn đoán rối loạn sự thích ứng với phản ứng hỗn hợp lo âu trầm cảm theo tiêu chuẩn ICD 10 sẽ được đưa vào nghiên cứu sau khi thông báo về mục tiêu nghiên cứu và được sự chấp thuận từ bệnh nhân và gia đình. Phỏng vấn trực tiếp bệnh nhân và người nhà bệnh nhân về nhân khẩu học, tiền sử cũng như toàn bộ quá trình diễn biễn bệnh của bệnh nhân, làm bệnh án nghiên cứu được thiết kế theo mục tiêu nghiên cứu được thực hiện bởi một bác sĩ chuyên khoa tâm thần. Xử lý số liệu: nhập số liệu, xử lí số liệu theo phần mềm toán học SPSS 16.0. Các kết quả được trình bày dưới dạng số lượng và tỷ lệ %. 3. Đạo đức nghiên cứu Nghiên cứu được sự đồng ý của người bệnh và người nhà. Đây là nghiên cứu mô tả lâm sàng, không can thiệp vào các phương pháp điều trị của bác sĩ. Nghiên cứu giúp công tác phát hiện bệnh sớm, chẩn đoán bệnh chính xác giúp nâng cao sức khỏe và chất lượng cuộc sống của nhân dân. Nghiên cứu đã được hội đồng đề cương luận văn Chuyên khoa II Trường Đại Học Y Hà Nội thông qua (Theo quyết định số 3208/QĐ-ĐHYHN ngày 18/8/2017). III. KẾT QUẢ 1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu TCNCYH 115 (6) - 2018 91 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC Bảng 1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu Đặc điểm n % Tuổi trung bình 51,38 ± 10,382 Giới nữ 40 100% Giai đoạn bệnh Giai đoạn I 2 5% Giai đoạn II 19 47,5% Giai đoạn III 15 37,5% Giai đoạn IV 4 10% Trong 40 đối tượng nghiên cứu, độ tuổi trung bình là 51,38 ± 10,382.Tỷ lệ đối tượng nữ ung thư vú chiếm 100%. Tỷ lệ giai đoạn II, III chiếm chủ yếu là 47,5% và 37,5%. 2. Đặc điểm triệu chứng đặc trưng của trầm cảm của đối tượng nghiên cứu Bảng 2. Triệu chứng đặc trưng của trầm cảm của đối tượng nghiên cứu Triệu chứng n % Khí sắc giảm 22 55% Mất quan tâm, thích thú 30 75% Giảm năng lượng 33 82,5% Triệu chứng giảm năng lượng là triệu chứng gặp nhiều nhất trong các triệu chứng đặc trưng của trầm cảm (82,5%). Mất quan tâm thích thú cũng chiếm tỷ lệ tương đối cao (75%). Khí sắc giảm biểu hiện ở 55% đối tượng nghiên cứu. 3. Đặc điểm triệu chứng phổ biến của trầm cảm của đối tượng nghiên cứu Bảng 3. Triệu chứng phổ biến của trầm cảm của đối tượng nghiên cứu Triệu chứng n % Giảm sút sự tập trung và sự chú ý 28 70% Giảm sút tính tự trọng và lòng tự tin 34 80% Những ý tưởng bị tội và không xứng đáng 27 67,5% Nhìn vào tương lai ảm đạm và bi quan 31 77,5% Nghĩ đến cái chết 12 30% Ý tưởng tự sát 3 7,5% Triệu chứng giảm sút tính tự trọng và lòng tự tin là triệu chứng phổ biến gặp nhiều nhất (80%). 92 TCNCYH 115 (6) - 2018 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC Nhìn tương lai ảm đạm bi quan cũng chiếm tỷ lệ cao (77,5%). Có 12 bệnh nhân (30%) nghĩ đến cái chết trong đó có 3 bệnh nhân (7,5%) có ý tưởng tự sát. 4. Đặc điểm các triệu chứng cơ thể của trầm cảm của đối tượng nghiên cứu Bảng 4. Triệu chứng cơ thể của trầm cảm của đối tượng nghiên cứu Triệu chứng n % Rối loạn giấc ngủ Ngủ ít 35 38 87,5% 95% Ngủ nhiều 3 7,5% Rối loạn ăn uống Chán ăn 30 32 75% 80% Ăn nhiều 2 5% Rối loạn đau Đau đầu 19 28 47,5% 70% Đau lan tỏa 9 22,5% Thay đổi cân nặng Sút cân 21 27 52,5% 67,5% Tăng cân 6 15% Rối loạn kinh nguyệt Rối loạn kinh 24 32 60% 80% Biểu hiện mãn kinh 8 20% Thay đổi tình dục Giảm ham muốn 18 30 45% 75% Thay đổi cảm xúc tình dục 12 30% Rối loạn giấc ngủ chiếm tỷ lệ cao nhất và gặp ở hầu hết các bệnh nhân (95%), Đa số bệnh nhân có biểu hiện rối loạn ăn uống (80%), rối loạn tình dục (75%). Rối loạn kinh nguyệt chiếm 60%, các triệu chứng đau chiếm 70% trong đó 47,5% là đau đầu. IV. BÀN LUẬN Chúng tôi thấy rằng mệt mỏi là triệu chứng chủ quan phổ biến nhất trong các triệu chứng đặc trưng của nhóm bệnh nhân ung thư vú chiếm tỷ lệ 82,5%. Tuy tỷ lệ thay đổi tùy nghiên cứu nhưng các nghiên cứu đều thấy mệt mỏi là triệu chứng rất thường gặp trên các bệnh nhân ung thư nói chung và ung thư vú nói riêng. Theo nghiên cứu năm 2012 tiến hành trên bệnh nhân ung thư vú thấy rằng mệt mỏi xuất hiện trên 87% bệnh nhân [5]. Theo nghiên cứu năm 2009 cũng cho kết quả tương tự với 76% bệnh nhân ung thư vú có triệu chứng mệt mỏi [9]. Triệu chứng mệt mỏi cũng là triệu chứng thường gặp của ung thư nói chung liên quan đến sự ảnh hưởng của bệnh cũng như quá trình điều trị nên đôi khi dễ bị bỏ qua trong việc đánh giá triệu chứng này với vai trò là một triệu chứng của trầm cảm [10; 11]. Mệt mỏi do trầm cảm khiến bệnh nhân giảm hiệu xuất công việc và luôn không hoàn thành chức trách so với trước khi bị bệnh [11]. Cùng với mệt mỏi thì sự mất quan TCNCYH 115 (6) - 2018 93 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC tâm thích thú cũng chiếm tỷ lệ cao. Ngay sau khi nhận được chẩn đoán ung thư, bệnh nhân thường giảm quan tâm đến các thích thú từ đó dẫn đến giảm đáng kể về tổng số và cường độ các hoạt động và thể thao giải trí so với trước chẩn đoán [12]. Biểu hiện khí sắc giảm là triệu chứng đặc trưng cũng hay gặp. Thay đổi khí sắc, lo lắng, đau buồn và mệt mỏi là những triệu chứng quan trọng để nhận biết trầm cảm trên bệnh nhân ung thư. Mức độ giảm khí sắc thường kéo dài và vượt quá sự phản ứng của tâm lý bình thường với bệnh tật [8]. Nghiên cứu chúng tôi thấy rằng trong nhóm đối tượng nghiên cứu biểu hiện giảm sút tính tự trọng, lòng tự tin và bi quan về tương lai chiếm tỷ lệ cao nhất trong nhóm các triệu chứng thường gặp. Mắc bệnh ung thư với tỷ lệ tử vong cao nó có thể được xem như là một sự trừng phạt khiến bệnh nhân chán nản và tuyệt vọng bởi đa số họ tin rằng bị ung thư đồng nghĩa với đau đớn, sợ hãi, sự bất lực, yếu đuối, cô độc và tuyệt vọng, tương lai trước đây có thể có vẻ chắc chắn, bây giờ trở nên không chắc chắn, một số giấc mơ và kế hoạch có thể bị mất mãi mãi [13]. Chính sự mất niềm tin của bệnh nhân vào tương lai là một trong các yếu tố góp phần làm giảm hiệu quả điều trị và chất lượng cuộc sống của bệnh nhân. Trong nghiên cứu này, có 30% có ý nghĩ đến cái chết và trong số đó 3 bệnh nhân có ý tưởng tự sát. Nhiều bệnh nhân ý nghĩ đến cái chết hoặc có ý tưởng tự sát xuất phát những ý tưởng bị tội và không xứng đáng khi cho rằng mình là gánh nặng cho gia đình, mình bất kỳ giá trị gì, hoặc mình đang bị trừng phạt xuất hiện ở phần lớn bệnh nhân. Nghiên cứu năm 2013 cũng chỉ ra tỷ lệ khá cao bệnh nhân ung thư vú có ý tưởng tự sát sau 1 tuần và sau 1 năm phẫu thuật. Các ý tưởng tự sát được cho rằng có liên quan đến trầm cảm, lo âu, thiếu sự trợ giúp, sự khuyết tật về cơ thể hoặc sự tiến triển của bệnh [13]. Với các triệu chứng cơ thể, nghiên cứu chúng tôi thấy rằng rối loạn giấc ngủ là một trong những triệu chứng thể chất thường gặp nhất (trong đó mất ngủ 87,5%). Trầm cảm có liên quan với các loại thay đổi tiêu cực về giấc ngủ ở bệnh nhân ung thư, biều hiện nhiều vấn đề rối loạn giấc ngủ như ít giờ ngủ, tỉnh giấc sớm vào buổi sáng, tỉnh giấc vào ban đêm và buồn ngủ ban ngày nhiều hơn [14]. Rối loạn ăn uống cũng khá thường gặp trên nhóm bệnh nhân trầm cảm, phổ biến là chán ăn. Bệnh nhân thường mất cảm giác thèm ăn và ăn không ngon miệng (chiếm 75%). Bệnh nhân có rối loạn ăn uống dẫn tới suy dinh dưỡng thứ phát, sút cân khó hồi phục ảnh hưởng đến tình trạng chung của cơ thể (chiếm 52,5%). Tuy nhiên một số bệnh nhân có tăng cân chiếm 15% mặc dù bệnh nhân không ăn nhiều. Tăng cân là do bệnh nhân trầm cảm, bệnh nhân tăng thời gian nằm tại giường, giảm hoat động thể chất. Trên bệnh nhân ung thư vú, một nghiên cứu năm 2012 xếp hạng các triệu chứng cơ thể của trầm cảm thường gặp theo thứ tự mệt mỏi, mất ngủ, chán ăn [5]. Chức năng tình dục là khá tồi tệ ở nhóm bệnh nhân trầm cảm. Rối loạn chứng năng tình dục xuất hiện ở 75% bệnh nhân đặc biệt ở nhóm bệnh nhân trẻ tuổi. Biểu hiện của rối loạn chức năng tình dục thường là bệnh nhân mất ham muốn tình dục, khó khăn hơn trong kích thích tình dục, trong vấn đề thư giãn, thưởng thức quan hệ tình dục và khoái cảm. Điều trị ung thư vú làm mất đi sự tự tin về giới tính, về vẻ đẹp hình thể dẫn đến sự miễn cưỡng của một người phụ nữ trong quan hệ tình dục và có thể dẫn đến rối loạn chức năng tình dục. Nhiều nghiên cứu cũng 94 TCNCYH 115 (6) - 2018 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC chỉ ra tỷ lệ cao bệnh nhân bị rối loạn chức năng tình dục trên bệnh nhân ung thư vú. Rối loạn chức năng tình dục được cho là do sự thay đổi về ngoại hình, thể chất, hormon, trầm cảm cũng như do sự ảnh hưởng của quá trình điều trị bằng thuốc, phẫu thuật hóa chất, xạ trị...[15]. V. KẾT LUẬN Các triệu chứng của trầm cảm biểu hiện đa dạng và phong phú ở cả ba nhóm triệu chứng (nhóm triệu chứng chính, nhóm triệu chứng phổ biến và nhóm triệu chứng cơ thể) trong đó nhiều triệu chứng trùng lặp với các triệu chứng của ung thư và hậu quả của điều trị ung thư. Tỷ lệ bệnh nhân nghĩ đến cái chết hoặc có ý tưởng tự sát là tương đối cao. Lời cám ơn Chúng tôi xin chân trọng cám ơn Bộ môn Tâm thần Trường Đại học Y Hà Nội, Bệnh viện Ung bướu Hà Nội đã cho phép và giúp đỡ chúng tôi thực hiện đề tài nghiên cứu. Tôi xin cam đoan nghiên cứu này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã được công bố tại Việt Nam. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp nhận của cơ sở nơi nghiên cứu TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Carol, D., Rebecca, S., Priti, B et al (2011). Breast cancer statistics, 2011. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 61(6), 408 - 418. 2. Lê Trần Ngoan, Nguyễn Thị Lụa, Lại Thị Minh Hằng (2007). Cancer mortality pat- tern in Viet Nam. Asian Pacific journal of can- cer prevention. APJCP, 8(4), 535 - 538. 3. Kissane, D.W., Clarke, D.M., Ikin, J et al (1998). Psychological morbidity and quality of life in Australian women with early-stage breast cancer: a cross-sectional survey. The Medical journal of Australia, 169(4), 192 - 196. 4. Fann, J.R., Thomas-Rich, A.M., Katon, W.J et al (2008). Major depression after breast cancer: a review of epidemiology and treatment. General Hospital Psychiatry, 30(2),. 112 - 126. 5. Reyes-Gibby, C.C., Anderson, K.O., Morrow, P.K et al (2012). Depressive Symp- toms and Health-Related Quality of Life in Breast Cancer Survivors. Journal of Women's Health, 21(3), 311 - 318. 6. Badger, T.A., Braden, C.J., Mishel, M.H et al (2004). Depression burden, psycho- logical adjustment, and quality of life in women with breast cancer: Patterns over time. Re- search in Nursing & Health, 27(1), 19 - 28. 7. Brown, L.F., Kroenke, K., Theobald, D.E et al (2010). The Association of Depres- sion and Anxiety with Health-Related Quality of Life in Cancer Patients with Depression and/or Pain. Psycho-oncology, 19(7), 734 - 741. 8. Valdes-Stauber, J., Vietz, E.,Kilian, R., (2013). The impact of clinical conditions and social factors on the psychological distress of cancer patients: an explorative study at a con- sultation and liaison service in a rural general hospital. BMC Psychiatry, 13(1), 226. 9. Fu, O.S., Crew, K.D., Jacobson, J.S et al (2009). Ethnicity and persistent symptom burden in breast cancer survivors. Journal of cancer survivorship: research and practice, 3 (4), 241 - 250. 10. Bardwell, W.A., Ancoli-Israel, S., (2008). Breast Cancer and Fatigue. Sleep medicine clinics, 3(1), 61 - 71. TCNCYH 115 (6) - 2018 95 TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC 11. Curt, G.A (2000). The impact of fatigue on patients with cancer: overview of FATIGUE 1 and 2. Oncologist, 5(2), 9 - 12. 12. Irwin, M.L., Diane, C., Anne, M et al (2003). Physical activity levels before and after a diagnosis of breast carcinoma. Cancer, 97 (7), 1746 - 1757. 13. Jae-Min, K., Ji-Eun, J., Robert, S et al (2013). Determinants of suicidal ideation in patients with breast cancer. Psycho-Oncology. 22(12), 2848 - 2856. 14. Palesh, O.G., Collie, K., Batiuchok, D et al (2007). A longitudinal study of depres- sion, pain, and stress as predictors of sleep disturbance among women with metastatic breast cancer. Biological Psychology. 75(1), 37 - 44. 15. Boswell, E.N.,Dizon, D.S (2015). Breast cancer and sexual function. Transla- tional Andrology and Urology, 4(2), 160 - 168. Summary CLINICAL FEATURES OF DEPRESSION AMONG BREAST CANCER PATIENTS A case series study was done at Hanoi Oncology Hospital from 10/2017 to 5/2018 to describe the clinical features of depression among breast cancer patient. Included in the study were 40 breast cancer patients diagnosed with adjustment disorder with mixed anxiety and depression. After six months, the following characteristics were observed: 75% of patients reported loss of interest; 55% patients experienced reduction in energy and decreased self-esteem and pessimistic views accounted for 80% and 77.5%, respectively. Reduced concentration and inappropriate guilt were quite common (70% and 67.5% respectively); 12 patients (30%) had recurrent thoughts of death or suicide. Most patients had sleep disturbances (95%), change in appetite (80%) and sexual dysfunction (75%). After this research it was concluded that clinical features of depression among breast cancer patients are diverse, in which thoughts of death or suicide are common. Key words: Adjustment disorder, breast cancer, depression