Đề tài Nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐẶNG ANH TUẤN NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KIỂM TOÁN HOẠT ĐỘNG TRONG LĨNH VỰC CÔNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ĐẶNG ANH TUẤN NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KIỂM TOÁN HOẠT ĐỘNG TRONG LĨNH VỰC CÔNG Ở VIỆT NAM Ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. TRẦN THỊ GIANG TÂN TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả những tài liệu tham khảo đều được trích dẫn đầy đủ trong danh mục tài liệu tham khảo. Các số liệu và kết quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tên tác giả LỜI CẢM ƠN Luận án này đã không thể được hoàn thành nếu thiếu sự cổ vũ, hướng dẫn và hỗ trợ của nhiều cá nhân và tổ chức. Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn tập thể thầy cô thuộc Đại Học Kinh Tế TP. Hồ Chí Minh, đặc biệt là các Thầy Cô Khoa Kế toán- Kiểm toán, đã tận tình giảng dạy hướng dẫn tôi hoàn thành các học phần trong chương trình đào tạo tiến sĩ của nhà trường. Qua đó đã giúp tôi có được những kiến thức, những kinh nghiệm cần thiết để thực hiện luận án này. Tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới PGS-TS Trần Thị Giang Tân, người hướng dẫn khoa học của tôi. Trong suốt bốn năm qua, Cô đã tận tình dìu dắt, chỉ bảo, hướng dẫn tôi thực hiện luận án. Những nhận xét, đánh giá của Cô, đặc biệt là những gợi ý về hướng giải quyết vấn đề trong suốt tiến trình nghiên cứu, thực sự là những bài học vô cùng quý giá đối với tôi không chỉ cho việc thực hiện luận án này mà cả trong công việc và cuộc sống hiện tại của mình. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới tập thể Lãnh đạo và các đồng nghiệp thuộc Kiểm toán Nhà nước khu vực IV đã luôn động viên và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi xin gửi tấm lòng ân tình tới Gia đình của tôi. Trong suốt những năm qua, Gia đình luôn là nguồn cổ vũ và truyền nhiệt huyết để tôi hoàn thành luận án. Tp. Hồ Chí Minh 05/05/2015 Đặng Anh Tuấn MỤC LỤC Trang phục bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình PHẦN GIỚI THIỆU .......................................................................................................... i Lý do chọn đề tài. .............................................................................................................. i Mục tiêu nghiên cứu. ....................................................................................................... iii Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................................... iii Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................... iv Phương pháp nghiên cứu. ................................................................................................ iv Đóng góp mới của luận án ............................................................................................... vi Cấu trúc luận án ............................................................................................................... vi CHƯƠNG 1 ...................................................................................................................... 1 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƯỚC LIÊN QUAN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KIỂM TOÁN HOẠT ĐỘNG VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUÁ TRÌNH NÀY .................................................................................... 1 1.1. Các nghiên cứu trước liên quan đến sự hình thành và phát triển kiểm toán hoạt động và các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình này. ....................................................... 1 1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới ................................................................................... 1 1.1.1.1. Nghiên cứu khảo sát trình độ phát triển kiểm toán hoạt động tại một số quốc gia trên thế giới ............... ................................................................................................ 1 1.1.1.2. Nghiên cứu về các nhân tố thúc đẩy việc hình thành và phát triển kiểm toán hoạt động ..................... ................................................................................................ 8 1.1.1.3. Nghiên cứu liên quan đến nhân tố gây trở ngại đối với quá trình phát triển kiểm toán hoạt động ............ .............................................................................................. 16 1.1.1.4. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng tới việc lựa chọn chiến lược phát triển kiểm toán hoạt động của các SAI. .............................................................................. 21 1.1.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam .................................................................................. 23 1.2. Kết quả đạt được và những vấn đề tiếp tục nghiên cứu ........................................... 24 1.2.1. Kết quả đạt được ................................................................................................... 24 1.2.2. Các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu. ..................................................................... 26 1.3. Kết luận .................................................................................................................... 27 CHƯƠNG 2 .................................................................................................................... 28 LÝ THUYẾT VỀ KIỂM TOÁN HOẠT ĐỘNG TRONG LĨNH VỰC CÔNG ......................................................................................................................................... 28 2.1. Lịch sử ra đời kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công ......................................... 28 2.2. Định nghĩa và các khái niệm căn bản liên quan đến kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công ............................................................................................................................... 31 2.2.1. Định nghĩa về kiểm toán hoạt động ...................................................................... 31 2.2.2. Các khái niệm căn bản liên quan kiểm toán hoạt động ......................................... 34 2.2.3. Vai trò kiểm toán hoạt động .................................................................................. 37 2.3. Lý thuyết nền tảng giải thích sự hình thành và phát triển kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công. .................................................................................................................... 38 2.3.1. Lý thuyết quản trị công mới (NPM) ..................................................................... 38 2.3.2. Lý thuyết ủy nhiệm và khái niệm trách nhiệm giải trình trong lĩnh vực công ...... 40 2.3.3. Lý thuyết lựa chọn hợp lý áp dụng trong lĩnh vực công ....................................... 42 2.3.4. Lý thuyết cung - cầu .............................................................................................. 43 2.4. Mô hình nghiên cứu sử dụng trong luận án và thiết kế khung phân tích cho nghiên cứu. .................................................................................................................................. 45 2.4.1. Mô hình nghiên cứu sử dụng trong luận án .......................................................... 45 2.4.2. Thiết kế khung phân tích cho nghiên cứu ............................................................. 50 2.5. Kết luận .................................................................................................................... 52 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................... 54 3.1. Phương pháp nghiên cứu và thu thập dữ liệu ........................................................... 54 3.1.1. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................... 54 3.1.2. Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu ................................................... 56 3.1.2.1. Nguồn dữ liệu ...... .............................................................................................. 56 3.1.2.2. Phương pháp thu thập dữ liệu ............................................................................ 57 3.2. Quy trình phân tích dữ liệu ...................................................................................... 59 3.2.1. Quy trình phân tích dữ liệu định tính .................................................................... 59 3.2.2. Quy trình phân tích dữ liệu định lượng ................................................................. 60 3.3. Mô hình nghiên cứu các nhân tố tác động đến sự phát triển kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công ở Việt Nam ................................................................................................. 64 3.4. Kết Luận ................................................................................................................... 65 CHƯƠNG 4 .................................................................................................................... 66 PHÂN TÍCH VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................ 66 4.1. Kết quả phân tích, khảo sát trong bước nghiên cứu định tính. ................................ 66 4.1.1. Kết quả phân tích tài liệu, báo cáo kiểm toán ....................................................... 66 4.1.1.1. Kết quả phân tích tài liệu ................................................................................... 66 4.1.1.2. Kết quả phân tích báo cáo kiểm toán. ................................................................ 68 4.1.2. Kết quả khảo sát tình huống kiểm toán. ................................................................ 77 4.1.2.1. Tình huống 1- Kiểm toán dự án đường Quốc lộ ................................................ 78 4.1.2.2. Tình huống 2-Kiểm toán Chuyên đề đất ............................................................ 86 4.1.3. Kết quả khảo sát phỏng vấn sâu chuyên gia ......................................................... 90 4.2. Thảo luận kết quả nghiên cứu định tính .................................................................. 93 4.2.1. Nhân tố ảnh hưởng đến việc hình thành kiểm toán hoạt động giai đoạn 2006-2013 ................................................................................................................................... 93 4.2.1.1. Vai trò của nhà tài trợ ........................................................................................ 94 4.2.1.2. Vai trò của Tổng kiểm toán ............................................................................... 94 4.2.1.3. Thay đổi Luật và các quy định........................................................................... 96 4.2.1.4. Vai trò của Quốc hội và Hội đồng Nhân dân các cấp ........................................ 96 4.2.1.5. Thay đổi chính sách kinh tế vĩ mô ..................................................................... 97 4.2.1.6. Yếu kém trong quản lý và áp lực từ công chúng ............................................... 98 4.2.2. Xu hướng và trình độ phát triển kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực công của SAV ............................................................................................................................. 99 4.2.1.1. Về xu hướng phát triển ...................................................................................... 99 4.2.1.2. Về trình độ phát triển ......................................................................................... 99 4.2.3. Nguyên nhân và thách thức trong việc triển khai kiểm toán hoạt động ............. 100 4.2.3.1. Hạn chế trong cải cách quản trị công ............................................................... 100 4.2.3.2. Hạn chế trong việc thực hiện loại hình kiểm toán truyền thống ...................... 101 4.2.3.3. Thiếu hiểu biết về kiểm toán hoạt động ........................................................... 102 4.2.3.4. Trách nhiệm giải trình...................................................................................... 103 4.2.3.5. Khả năng của Kiểm toán Nhà nước (SAV) ..................................................... 103 4.2.3.6. Đặc điểm của đối tượng được kiểm toán ......................................................... 107 4.2.3.7. Quan điểm phát triển kiểm toán hoạt động ...................................................... 108 4.3. Tổng hợp các nhân tố ảnh hưởng đến việc hình thành và phát triển kiểm toán hoạt động ........................................................................................................................... 109 4.4. Kết quả khảo sát và thảo luận các phát hiện trong nghiên cứu định lượng ........... 110 4.4.1. Kết quả phân tích thống kê ................................................................................. 110 4.4.1.1. Mô tả thông tin về đối tượng thu thập dữ liệu ................................................. 110 4.4.1.2. Đo lường các nhân tố tác động ........................................................................ 110 4.4.1.3. Đánh giá độ tin cậy của thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha .................... 113 4.4.1.4. Phân tích nhân tố khám phá (EFA) .................................................................. 115 4.4.1.5. Phân tích hồi quy ............................................................................................ 118 4.4.2. Thảo luận kết quả nghiên cứu về các nhân tố tác động. ..................................... 120 4.4.2.1. Kiểm định các giả thuyết của mô hình hồi quy. .............................................. 121 4.4.2.2. Đánh giá kết quả khảo sát về mức độ tác động của các nhân tố ...................... 123 CHƯƠNG 5 .................................................................................................................. 129 KẾT LUẬN VÀ ĐỊNH HƯỚNG THÚC ĐẨY SỰ PHÁT TRIỂN KIỂM TOÁN HOẠT ĐỘNG TRONG LĨNH VỰC CÔNG Ở VIỆT NAM ....................................... 129 5.1. Kết luận và đóng góp của nghiên cứu .................................................................... 129 5.1.1. Kết luận ............................................................................................................... 129 5.1.1.1. Nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành (xuất hiện) kiểm toán hoạt động ............................................. ............................................................................................ 129 5.1.1.2. Trình độ phát triển kiểm toán hoạt động của SAV. ......................................... 130 5.1.1.3. Nguyên nhân và thách thức trong việc phát triển kiểm toán hoạt động ........... 130 5.1.1.4. Nhân tố tác động tới việc phát triển kiểm toán hoạt động ............................... 130 5.1.2. Đóng góp nghiên cứu .......................................................................................... 137 5.2. Đề xuất quan điểm và định hướng phát triển kiểm toán hoạt động ....................... 138 5.2.1. Quan điểm phát triển kiểm toán hoạt động ......................................................... 138 5.2.2. Định hướng phát triển kiểm toán hoạt động ....................................................... 142 5.2.2.1. Tăng cường hỗ trợ từ môi trường bên ngoài đối với kiểm toán hoạt động (nhân tố chính trị) ......................... ............................................................................................ 142 5.2.2.2. Tăng cường khả năng triển khai kiểm toán hoạt động (nhân tố khả năng của SAV) ............................................ ............................................................................................ 145 5.2.2.3. Nâng cao kỹ năng của KTV (nhân tố kỹ năng KTV) ...................................... 149 5.2.2.4. Tăng nhu cầu về kiểm toán hoạt động (nhân tố kinh tế) .................................. 150 5.2.2.5. Xây dựng chiến lược phát triển kiểm toán hoạt động ...................................... 151 5.3. Ý nghĩa, hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ................................................... 152 5.3.1. Ý nghĩa kết quả nghiên cứu ................................................................................ 152 5.3.2. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo .............................................................. 153 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 154 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................... 155 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 156 CÁC PHỤ LỤC .............................................................. Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ANAO Văn phòng Kiểm toán quốc gia Úc GAO Văn phòng Giải trình Trách nhiệm Hòa Kỳ INCOSAI Hội nghị Tổ chức các Cơ quan Kiểm toán tối cao INTOSAI Tổ chức các Cơ quan Kiểm toán tối cao NAO Văn phòng Kiểm toán quốc gia Anh NPM Mô hình quản trị công mới NZAO Văn phòng Kiểm toán quốc gia New ZeaLand OECD Các quốc gia Khối hợp tác Kinh tế và Phát triển chung Châu Âu SAI Cơ quan Kiểm toán tối cao ISSAI Chuẩn mực Kiểm toán quốc gia SAV Kiểm toán Nhà nước Việt Nam Tổng KTNN Tổng kiểm toán KTV Kiểm toán viên Nhà nước Luật KTNN Luật Kiểm toán Nhà nước BCKT Báo cáo kiểm toán DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Các giai đoạn chuyển đổi mô hình kiểm toán. ....................................................... 6 Bảng 2.1. Phân loại nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển kiểm toán hoạt động .............................................................................................................................................. 52 Bảng 4.1. Tổng hợp tình hình và kết quả kiểm toán của SAV giai đoạn 2005 - 2013 ......... 70 Bảng 4.2. Quá trình thay đổi chức năng của SAV giai đoạn 2005 - 2014 ............................ 74 Bảng 4.3. Phân loại tiêu chuẩn sử dụng trong kiểm toán của SAV giai đoạn 2005-2013 .... 76 Bảng 4.4. Nguyên nhân hạn chế và các nhân tố ảnh hưởng trong BCKT dự án .................. 85 Bảng 4.5. Nguyên nhân và các nhân tố ảnh hưởng trong BCKT Chuyên đề Đất ................ 88 Bảng 4.6. Thang đo nhóm nhân tố môi trường kinh tế, chính trị và xã hội ........................ 111 Bảng 4.7. Thang đo nhóm nhân tố khả năng của SAV ....................................................... 112 Bảng 4.8. Thang đo nhóm nhân tố đặc điểm hoạt động ..................................................... 112 Bảng 4.9. Thang đo phát triển kiểm toán hoạt động ........................................................... 113 Bảng 4.10. Kiểm định độ tin cậy của thang đo môi trường kinh tế, chính trị và xã hội. .... 114 Bảng 4.11. Kiểm định độ tin cậy của thang đo khả năng của SAV. ................................... 114 Bảng 4.12. Kiểm định độ tin cậy của thang đo đặc điểm hoạt động ................................... 115 Bảng 4.13. Kiểm định độ tin cậy của thang đo phát triển kiểm toán hoạt động. ............... 115 Bảng 4.14. Kết quả EFA thang đo nhân tố môi trường ...................................................... 116 Bảng 4.15. Kết quả EFA thang đo khả năng của SAV ....................................................... 117 Bảng 4.16. Kết quả EFA thang đo đặc điểm hoạt động đơn vị được kiểm toán ................. 117 Bảng 4.17. Kết quả EFA thang đo phát triển kiểm toán hoạt động ................................... 118 Bảng 4.