Đề tài Thiên nhiên miệt vườn trong cadaodân ca

THIÊN NHIÊN MIỆT VƯỜN TRONG CA DAO DÂN CA TRẦN THỊ DIỄM THUÝ (*) Con người sống trong bất cứ thời đại nào, ở bất kỳ nơi đâu, đời sống văn hoá vẫn không tách rời thiên nhiên. Những sinh hoạt như cúng biển, cúng tế mùa màng, cúng vường, lễ hội cây trái,… tồn tại trong đời sống của nhân dân là một thực tế chứng minh mối quan hệ này. Trong công cuộc khai phá và xây dựng miền đất mới của cư dân người Việt Nam Bộ, dưới tác động của quang cảnh thiên nhiên mới, con người càng có ý thức cải tạo thiên nhiên. Lập vườn là công việc lao động đầy sáng tạo của những người mở đất với thiên nhiên Nam Bộ. Khác với vường ở đồng bằng sông Hồng, vường ở đồng bằng Cửu Long rộng lớn hơn nhiều, có hiện tượng tập trung nhiều vườn lại với nhau thành những không gian vườn tược rộng lớn có hiệu quả kinh tế cao. “Huê lợi vườn nhiều gấp 50 lần huê lợi ruộng” và riêng tỉnh Bến Tre thì “trong tổng số diện tích 154.606 mẫu tây, có 16.500 mẫu vườn tược” [chú thích 6, tr. 74]). Sự ra đời của miệt vườn không chỉ có ý nghĩa vật chất mà còn có ý nghĩa văn hoá, thể hiện khả năng ứng xử phù hợp của con người đối với thiên nhiên. Số đông các nhà nghiên cứu khi viết về văn hoá Nam Bộ có một cách hiểu chung miệt vườn là “những vùng, những tỉnh xưa được lưu dân Việt vào khai phá sớm hơn cả”. Đó là những dãy đất “giồng” cao ráo mà những người đi mở đất đã chọn “làm đất đứng chân” vì những nơi này “thoả mãn những yêu cầu ban đầu cho người dân đi khai phá có nươc ngọt, cao ráo, tránh được muỗi mòng, rắn rết, trồng được những hoa màu ngắn ngày và có cái ăn để tồn tại”.[chú thích 13, tr. 47]. Theo nhà văn Sơn Nam, miệt vườn là “những vùng cao ráo có vườn cam, vườn quýt” “được xây dựng trên những đất giồng, đất gò ở ven sông Tiền, sông Hậu” [chú thích 6, tr. 17 và 23]. Theo cách hiểu trên thì miệt vườn có ở các địa phương như: Cái Bè, Châu Thành, Mỹ Tho (thuộc Tiền Giang), Bình Minh, Tam Bình, Bình Hoà Phước (thuộc Vĩnh Long), Cả Côn, An Phú Tân, Châu Thành, Cồn Ninh ThớI, Tiểu Cần (thuộc Trà Vinh), Cái Mơn, Mỏ Cày, Ba Tri (thuộc Bến Tre), Cái Tàu, Hồng Ngự, Lai Vung (thuộc Đồng Tháp), Cái Răng, Cái Tắc, Ô Môn, Phụng Hiệp (thuộc Cần Thơ),… Quang cảnh thiên nhiên và đời sống văn hoá miệt vườn ảnh hưởng rất lớn đến những sáng tác ca dao dân ca (CDDC) miền đất này. Một trong những biểu hiện ấy là sự phong phú và mới mẻ của những hình tượng thiên nhiên liên quan miệt vườn. Bài viết này trình bày một số kết quả cụ thể trong việc khảo sát khía cạnh ấy. Chúng tôi tập họp 8 tư liệu (TL – chú thích 3, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12) sưu tầm CDDC ở Nam Bộ, ký hiệu N1; Thơ văn Đồng Tháp, ký hiệu N2; Văn học dân gian Tiềng Giang, ký hiệu N3; Văn học dân gian đồng bằng sông Cửu Long, ký hiệu N4; Câu hát góp, ký hiệu N5; Hò xay lúa, ký hiệu N6; Câu hát huê tình, ký hiệu N7; Hò miền Nam, ký hiệu N8. Thống kê những hình tượng thiên nhiên có liên quan đến miệt vườn trong 8 TL trên, có kết quả như sau: Tư liệu Stt Hình tượng N1 N2 N3 N4 N5 N6 N7 N8 Tổng số 1 bầu 8 2 2 3 15 2 bí 8 5 4 9 26 3 bìm bìm 2 1 1 11 1 16 4 bình bát 1 1 1 3 5 bồn hòn 1 2 3 6 bòn bon 1 2 3 7 bưởi 14 3 5 2 1 25 8 bướm 18 10 8 15 8 2 4 1 66 9 hoa 290 59 67 91 57 14 13 2 593 10 cam 15 4 1 6 2 12 40 11 chim 302 33 74 141 98 14 1 663 12 cau 5 7 8 12 6 38 13 chanh 20 6 2 10 10 1 49 14 chôm chôm 1 29 30 15 chuối 20 16 8 15 9 1 69 16 dâu 16 2 1 3 1 1 24 17 dưa 16 7 7 8 2 40 18 dừa 16 3 1 3 1 24 19 đu đủ 4 1 2 7 20 gà 32 7 6 20 3 1 69 21 gừng 9 2 6 15 9 2 15 58 22 khế 14 7 9 6 3 39 23 kiểng 23 2 12 9 6 3 1 56 24 mận 1 1 2 1 1 1 7 25 mật 2 4 6 26 măng cụt 4 4 27 mãng cầu 4 1 1 1 7 28 me 1 1 1 3 29 mít 5 2 1 8 30 mồng tơi 1 2 4 7 31 mương 12 2 5 1 20 32 mù u 11 2 2 3 1 19 33 nhãn 2 1 1 4 34 nhãn lồng 2 1 3 35 ổi 1 2 1 4 36 ong 13 2 4 7 4 1 3 34 37 quýt 6 3 3 1 13 38 sa kê 1 1 4 2 4 12 39 sầu riêng 1 1 40 trâm bầu 6 2 8 41 trầu 40 11 11 19 7 88 42 vườn 30 4 14 7 3 1 59 43 vú sữa 3 3 44 xoài 7 3 3 3 1 17 Hệ thống hình tượng thiên nhiên liên quan đến miệt vườn có 44 hình tượng, xuất hiện 2283 lần. Trong số đó, các loài hoa, các loài chim có khả năng biểu đạt phong phú. Sắp xếp các hình tượng này theo tần số xuất hiện tăng dần, thì có: Sầu riêng (1), nhãn lồng, bình bát, bồ hòn, me, vú sữa (đều có số lần xuất hiện là 3), nhãn, ổi, măng cụt (đều có số lần xuất hiện là 4), mật (6), mồng tơi, đu đủ, mận, mãng cầu (đều có số lần xuất hiện là 7), trâm bầu và mít (8 và 8), sa kê (12), quýt (13), bầu, bìm bìm, xoài (15, 16, 17), mương và mù u đều có số lần xuất hiện là 20, các cây trái dâu, bưởi, dừa, bí xuất hiện từ 24 đến 26 lần, chôm chôm, cau, khế, ong có số lần xuất hiện từ 30 đến 39 lần, với cam và dưa là 40. Những hình tượng có tần số lặp lại cao là chanh, đào, kiểng, vườn (từ 49 đến 59 lần), bướm, chuối, gà (66 – 69), trầu (88), đáng kể nhất là chim và các loài hoa, có đến 593 và 663 lần xuất hiện. Từ đây, chúng tôi có một số nhận xét sơ bộ: 1. Hình tượng chim và hoa có số lần xuất hiện cao nhất. Hệ thống hình tượng thiên nhiên liên quan đến miệt vườn có 44 hình tượng, xuất hiện 2283 lần. Trong số đó, những hình tương có tần số lặp lại cao là chanh, đào, kiểng, vườn (từ 49 đến 59 lần), bướm, chuối, gà (66 – 69), trầu (88), đáng kể nhất là chim và các loài hoa, có đến 593 và 663 lần xuất hiện. Hình tượng chim và hoa không chỉ có trong CDDC Nam Bộ mà phổ biến trong CDDC các miền nói chung. Tính phổ biến này bao gồm cả tính truyền thống của thể loại CDDC trữ tình. Tuy nhiên sự lặp lại 593 và 663 lần trong các bài tuy không hoàn toàn khẳng định nhưng cũng đã gợi cho ta hiểu rằng: hình tượng chim và hoa trong CDDC nơi khác cũng có nhưng ở CDDC Nam Bộ sử dụng thường xuyên hơn. 2. Trong hệ thống thiên nhiên miệt vườn, đối tượng được phản ánh chính là những hình tượng cây trái do con người trồng trọt. Hệ thống cây trái do trồng trọt chiếm đa số trong hệ thống những hình tượng thiên nhiên liên quan đến miệt vườn: 32/ 44 hình tượng chiếm tỷ lệ 72,72%. Đó là: Sầu riêng (1), me, vú sữa (đều có số lần xuất hiện là 3), nhãn, ổi, măng cụt (đều có số lần xuất hiện là 4), mồng tơi, đu đủ, mận, mãng cầu (đều có số lần xuất hiện là 7), mít (8), sa kê (12), quýt (13), xoài (15, 16, 17), các cây trái dâu, bưởi, dừa, bí xuất hiện từ 24 đến 26 lần, chôm chôm, cau, khế xuất hiện trên 30 lần, cam là 40 lần. Những hình tượng loại này thường thể hiện một quang cảnh thiên nhiên miệt vườn đầy ắp cây trái: Sầu riêng, măng cụt Cái Mơn, Nghêu sò Cồn Lợi, thuốc ngon Mỏ Cày, Xoài chua, cam ngọt Ba Lai, Bắp thì chợ Giữa, giồng khoai Mỹ Hoà, Quýt đường, vú sữa, ngổn ngang, Dừa xanh Số Sãi, tơ vàng Ba Tri. [N1 – 132 – 1] Một số hình tượng như sầu riêng, mù u,… còn tạo nên nét độc đáo riêng: Bướm vàng đậu đọt mù u, Lấy chồng càng sớm tiếng ru càng buồn. [N1 – 426 – 5] Nước ròng chảy thấu Nam Vang, Mù u chín rụng sao chàng bặt tin. [N1 – 349 – 4] Nước ròng bỏ trái mù u, Lỗi duyên cạo trọc đi tu chùa bà. [N1 – 252 –2]. Sự xuất hiện của những hình tượng là cây trái miệt vườn đã chứng tỏ có một lực lượng chính sáng tác CDDC là những “nhà vườn”. Tư duy sáng tác của họ chọn những gì là thành quả lao động của chính mình, họ chọn cái gần gũi, cái cụ thể để sáng tác CDDC. Trong số những “nhà vườn” có người xuất thân là nhà Nho, thầy đồ, quan lại thất cơ lỡ vận. Có lẽ vì vậy mà CDDC sưu tầm ở miệt vườn có phần thoáng đạt, âm hưởng nhẹ nhàng thanh tao, lời lẽ bóng bẩy, trau chuốt hơn so với những bài ca hát trên miền sông nước, hình tượng thiên nhiên được chọn lựa có sức biểu cảm cao và có khả năng thệ hiện những nhân vật trữ tình với những nội dung trữ tình khác nhau. Ví dụ trong so sánh, ẩn dụ, tượng trưng, nhan sắc, tuổi xuân, tính cách đáng quý của con người gái được ví với lựu chín trên cành, quả xoài trên cây [N1 – 362 –3; 369 – 2; N4 – 396 – 2], hay hoa lài [N5 – 112 – 7], cụm hoa hường [N1 – 383 – 2; N4 – 459 – 5], bông bưởI trắng [N1 – 377 – 1], hoa cúc [N2 – 271 – 2], nhưng khi nói đến “thân phận” thì là trái mù u như đã dẫn ở trên. 3. Trong việc chọn lựa sử dụng hình tượng thiên nhiên, mặc dù có sự xâm chiếm của những hình tượng mới nhưng các hình tượng truyền thống vẫn được tác giả dân gian chú ý sử dụng thường xuyên. Những bướm, hoa, trầu, cau, đào, ong, mật, cam, quýt, mận, đào … có tần số xuất hiện vượt trội hẳn. Ví dụ như bướm hoa, trầu cau xuất hiện rất nhiều: 67 – 606, 91 và 39 lần. Như vậy, trong CDDC Nam Bộ, những hình tượng truyền thống được tiếp nhận và phát triển thêm trong sự kết hợp với yếu tố mới làm phong phú thêm hệ thống hình tượng. Nhìn chung, nét đặc thù của thiên nhiên miệt vườn có tác động trực tiếp đến những sáng tác CDDC miền đất này. Quá trình hình thành miệt vườn không chỉ đem lại lợi ích kinh tế mà còn tạo ra những yếu tố văn hoá tinh thần phù hợp với đặc điểm tự nhiên và tư duy sáng tác CDDC của con người miền đất Nam Bộ. Sáng tạo đó đã góp phần phát triển thể loại CDDC nói chung và góp phần làm phong phú, đa dạng thêm văn hoá Việt. THE NATURE IN THE GARDEN REGION OF FOLK SONG IN THE SOUTH. TRAN THI DIEM THUY The article introduces some lines about nature and activities of people living in the garden region of the South. It also presents the result of the study on a system of nature symbolism relaed to garden region in lyrical character of folk song in the South. The garden region of the South has its own character of people, nature, economy, culture, society and the sense of aesthetic… The system of symbolism is rich and varied. It gives expression a close relationship between nature and people, nature and folkore of the South. It doesn’t mean anything in nature can get into folkore song or many nature symbolism is concerned similarly by the author. The answer is drawn from the natural particular trait, psychological habit traditional create, artistic sense’ the preference of the peasant in the garden region of the South. CHÚ THÍCH 1. Thạch Phương, Ngô Quang Hiển – Ca dao Nam Trung Bộ - Nxb KHXH, Hà Nội, 1999. 2. Lê Anh Trà (chủ biên) - Mấy đặc điểm văn hoá Đồng bằng sông Cửu Long, Viện Văn học xuất bản, 1984. 3. Huỳnh Tịch Của – Câu hát góp, Ménard, Sài Gòn, 1901. (Ký hiệu N5). 4. Mã Giang Lân, Nguyễn Đình Bưu – Hát ví Đồng bằng Hà Bắc, Ty Văn Hoá Hà Bắc xuất bản, 1976. 5. Lê Thị Minh – Hò Miền Nam, Nxb Phạm Văn Tươi, S, 1956. (Ký hiệu N8) 6. Sơn Nam – Văn minh miệt vườn, Nxb Văn hoá, 1992. 7. Nhiều tác giả - Ca dao dân ca Nam Bộ, Nxb Tổng hợp Đồng Tháp, 1986. (Ký hiệu N1). 8. Nhiều tác giả - Thơ văn Đồng Tháp, Nxb Tổng hợp Đồng Tháp, 1986. (Ký hiệu N2) 9. Nhiều tác giả - Văn học dân gian Tiền Giang, tập 1, Sở Văn hoá và Thông tin tỉnh Tiền Giang xuất bản 1985. (Ký hiệu N3). 10. Nhiều tác giả - Văn học dân gian đồng bằng sông Cửu Long, Nxb Giáo dục, 1997. (Ký hiệu N4). 11. Hoàng Minh Tự - Hò xay lúa, Nxb Phạm Văn Cường in lại, Chợ Lớn, không ghi năm in lại. (Ký hiệu N6). 12. Đinh Thái Sơn – Câu hát huê tình, Nxb Thuận Hoá, Chợ Lớn, 1966. (Ký hiệu N7). 13. Nguyễn Phương Thảo – Văn hoá dân gian Nam Bộ - Nxb GD, Hà NộI, 1997. 14. Ngô Đức Thịnh – Vùng văn hoá Gia Định – Nam Bộ, tạp chí Nghiên cứu Văn hoá nghệ thuật, số 4/1992. 15. Lê Bá Thảo – Thiên nhiên Việt Nam – Nxb Khoa học Kỹ thuật, Hà NộI, 1977.