Kiến nghị một số giải pháp quản lý và thiết kế đô thị đối với hệ thống sông rạch trên địa bàn thành phố

Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 KIẾN NGHỊ MỘT SỐ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ VÀ THIẾT KẾ ĐÔ THỊ ĐỐI VỚI HỆ THỐNG SÔNG RẠCH TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ Lê Văn Năm Huỳnh Xuân Thụ I. TP. Hồ Chí Minh, đô thị sông nước: Thành phố Hồ Chí Minh hình thành trong khu vực đồng bằng hạ lưu sông Đồng Nai – Sài Gòn, giữa khu vực chuyển tiếp từ cực Nam Trung Bộ sang đồng bằng sông Cửu Long. Đây là khu vực có địa hình đồng bằng thấp (nơi cao nhất không vượt quá 40 m, nhiều chỗ còn thấp trũng), bề mặt tương đối bằng phẳng và bị chia cắt bởi mạng lưới sông ngòi, kênh rạch dày đặc. Ngoài các dòng sông chính, thành phố còn có mạng lưới kênh rạch chằng chịt, như rạch Láng The, Bàu Nông, rạch Tra, Bến Cát, kênh An Hạ, Tham Lương, Cầu Bông, Nhiêu Lộc-Thị Nghè, Bến Nghé, Lò Gốm, Kênh Tẻ, Tàu Hũ, Kênh Ðôi và ở phần phía Nam Thành phố thuộc địa bàn các huyện Nhà Bè, Cần Giờ mật độ kênh rạch dày đặc; cùng với hệ thống kênh cấp 3-4 của kênh Ðông -Củ Chi và các kênh đào An Hạ, kênh Xáng, Bình Chánh. Hệ thống sông rạch trên toàn bộ khu vực thành phố Hồ Chí Minh có tổng chiều dài khoảng 7.955 km, tổng diện tích mặt nước khoảng 16% diện tích đất thành phố tương đương 35.192 ha. 40 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 II. Đô thị phát triển cùng sông nước : Quá trình lịch sử hình thành và phát triển của Thành phố Sài Gòn – Bến nghé - Chợ Lớn luôn gắn với sông nước. Từ hơn ba thế kỷ trước, các đồn binh, thành lũy, chợ búa, công xưởng cùng các khu dân cư đông đúc đã hình thành và phát triển ngày càng quy mô, sầm uất dọc theo các tuyến sông rạch lớn của thành phố. Nhờ vào vị trí địa lý thuận lợi và hệ thống sông rạch kết nối giữa các tuyến vận tải nội địa và các tuyến thương thuyền quốc tế, đến đầu thế kỷ 20 thành phố Sài Gòn đã là một thương cảng hàng đầu của vùng Viễn Đông, là cửa ngõ ra thế giới cho 75% lượng hàng hóa xuất khẩu của xứ Đông Dương. Hoạt động kinh tế cảng, đóng và sửa chữa tàu thuyền, dịch vụ vận tải và giao nhận hàng hóa, thương mại trên bền dưới thuyền, du lịchlà trụ cột kinh tế của Thành phố qua nhiều thế kỷ. Những cái tên như Cảng Sài Gòn, Tân Cảng, cảng Bến Nghé, Khánh Hội, Nhà Rồng cho đến các cảng sông như : bến Bình Đông, bến Hàm Tử, Vân Đồn, Mễ Cốc, Lò Gốmđã đi vào lịch sử của Thành phố như những trung tâm hàng hóa, kinh tế dịch vụ chủ yếu. Cùng với các hoạt động kinh tế và thương mại, không gian đô thị thành phố qua các thời kỳ cũng phát triển mạnh mẽ gắn liền với các tuyến sông rạch. Trong đó đáng kể nhất là trục Sông Sài gòn với cảng Ba Son, bến Bạch Đằng, cảng Sài Gòn, cảng Nhà Rồng, Tân Thuận; trục kênh Tàu Hủ - Bến Nghé; kênh Đôi kênh Tẻ chảy qua khu vực Chợ Lớn với bến Chương Dương, bến Vân Đồn, bến Hàm Tử, Bình Đông rất sầm uất; trục Nhiêu Lộc- Thị Nghè, trục Tham Lương- Bến CátQuá trình phát triển đó đã tạo nên diện mạo một đô thị trung tâm kinh tế sầm uất với đặc trưng sông nước rất riêng biệt và lưu lại nhiều di sản đô thị đáng trân trọng, là nền tảng để thành phố tiếp nối và phát triển rực rỡ hơn trong tương lai. 41 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 III. Những thành tựu ban đầu và thách thức với hệ thống kênh rạch: Qua nhiều thăng trầm của đất nước nói chung và thành phố nói riêng, hệ thống sông rạch đã phát huy mạnh mẽ các thế mạnh đối với sự phát triển nhiều mặt của thành phố về kinh tế và xã hội. Bên cạnh đó, hệ thống sông rạch của thành phố cũng gánh chịu rất nhiều áp lực về nhiều mặt gây ra tình trạng ô nhiễm môi trường, nhà cửa công trình tự phát lấn chiếm kênh rạch, hệ thống thoát nước bị tắc nghẽnChính vì vậy, trong nhiều năm qua, Thành phố đã rất quan tâm, tăng cường công tác quy hoạch, quản lý, đầu tư cải tạo và chỉnh trang kênh rạch và đã đạt được nhiều thành quả rất đang khích lệ: • 42 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 • Nhận thức về vai trò của hệ thống sông rạch đối với sự phát triển thành phố đã lan tỏa khá rộng trong các ngành, các cấp, trong rộng rãi người dân Thành phố. • Công tác quy hoạch, đặc biệt là quy hoạch chung Thành phố, việc bảo vệ, chỉnh trang và phát huy hệ thống sông rạch đã được coi trọng và thể hiện trong định hướng phát triển không gian và bản đồ quy hoạch chung Thành phố, quy hoạch chung quận huyện, cũng như quy hoạch phân khu và các dự án đầu tư. • Thành phố đã nghiên cứu và ban hành quyết định 150/2004 và quyết định 22/2017 về quản lý và sử dung hanh lang ven bờ sông, suối, kênh rạch. • Đầu tư phát triển hệ thống cảng biển đạt hiệu quả cao như cảng Cát Lái, cảng Tân Thuận, Hiệp Phước. • Bước đầu tổ chức hệ thống giao thông hành khách đường thủy • Tổ chức triển khai nhiều dự án đầu tư quy mô lớn nhằm cải tạo và chỉnh trang kênh rạch đem lại nhiều kết quả như:  Giảm thiểu ô nhiễm môi trường nước.  Cải tạo hệ thống giao thông đường thủy  Di dời các khu nhà ở lụp xụp và xây dựng nhà ở mới.  Bổ sung không gian công viên cây xanh mặt nước. 43 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 Tuy nhiên, trong thời gian tới, hệ thống sông rạch của Thành phố phải đối mặt với rất nhiều thách thức, cụ thể như: • Ngập úng ngày càng nặng nề hơn do biến đổi khí hậu, nước biển dâng, và quá trình đô thị hóa nhanh chóng. Vì vậy, cần có những giải pháp căn cơ, bền vững, tổng thể về kinh tế và kỹ thuật để ứng phó lâu dài với các thác thức trong tương lai. • Ô nhiễm môi trường do sản xuất và đô thị hóa, lan tỏa ra các khu vực kênh rạch ngoại thành, thu giảm diện tích sông rạch do lấn chiếm và san lấp quá mức. Những thách thức này đòi hỏi chính quyền thành phố phải tăng cường công tác quản lý, kiểm tra, giám sát; tăng cường nhận thức của cộng đồng và doanh nghiệp để cùng chung tay bảo vệ môi trường nói chung và môi trường sông rạch nói riêng. • Quản lý còn nhiều bất cập và thiếu nguồn lực đầu tư. Do đó, cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, khuôn khổ pháp lý và các uy định nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với sông rạch. • Chất lượng quy hoạch và thiết kế chưa tương xứng, còn nhiều tiềm năng để phát huy hơn nữa kinh nghiệm, chất xám, sự sáng tạo để có thêm nhiều giải pháp quy hoạch và thiết kế tốt hơn, nâng cao chất lượng các không gian mở công cộng theo sông rạch, nâng cao hiệu quả khai thác sử dụng sông rạch trong sự phát triển chung của thành phố, đáp ứng đòi hỏi ngày càng cao của người dân Thành phố. IV. Tăng cường khai thác lợi thế sông rạch đối với sự phát triển của Thành phố: Ngày nay, đô thị Thành phố Hồ Chí Minh đã phát triển vượt bậc so với Sài Gòn năm xưa về diện tích, dân số và quy mô của nền kinh tế. Nhưng hệ thống sông rạch vẫn đóng vai trò hết sức quan trọng đối với sự phát triển của Thành phố. Bên cạnh những chức năng chính về phát triển kinh tế, cảng, logistic, giao thông vận tải hành khách đường thủy, thoát nước đô thị sông rạch còn đóng vai trò ngày càng quan trọng vào việc tạo lập cảnh quan, không gian mở đô thị và cải thiện chất lượng môi trường sống và trên hết là góp phần tạo dựng những nét đặc trưng hết sức riêng biệt của của thành phố Hồ Chí Minh như là một đô thị sông nước hiện đại và giàu truyền thống. 44 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 Với nhận thức đó, để hệ thống sông rạch đóng góp nhiều hơn nữa cho sự phát triển bền vững của Thành phố, chúng ta có thể nghiên cứu triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp sau đây: 1. Về các giải pháp chính sách : a. Đẩy mạnh hơn nữa việc xây dựng và hoàn thiện các khuôn khổ pháp lý về quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị của hệ thống sông rạch vào sự phát triển của Thành phố. b. Tạo các cơ chế chính sách khuyến khích cộng đồng dân cư và doanh nghiệp tham gia tích cực bảo vệ và phát huy giá trị của kênh rạch vào cuộc sống đô thị. 2. Về các giải pháp truyền thông a. Đẩy mạnh công tác tuyên tuyền, giáo dục, quảng bá về ý nghĩa. Vai trò, giá trị, tiềm năng của sông rạch đối với sự phat triển bền vững của Thành phố, nhất là tuyên truền trong giới thanh thiếu niên thông qua các hoạt động dã ngoại, phong trào bảo vệ môi trường nói chung và bảo vệ kênh rạch nói riêng. b. Tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về sông rạch, thi chụp ảnh, các hoạt động thể thao dưới nước nhằm thu hút sự quan tâm và sáng kiến của cộng đồng đối với các ấn đề của sông rạch. c. Xây dựng các chương trình truyền thông về kênh rạch trên các phương tiện truyền thông đại chúng. d. Lập website, facebook về bao vệ kênh rạch. Lập các nhóm tình nguyện viên bảo vệ kênh rạch trong học sinh sinh viên. 45 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 3. Nhóm giải pháp đầu tư: a. Tăng thêm mức đầu tư từ ngân sách thành phố cho các công tác liên quan đến bảo vệ, cải tạo chỉnh trang và phát huy lợi thế sông rạch. Trước mắt tập trung cho công tác quy hoạch, thiết kế đô thị, lập dự án nhằm kêu gọi đầu tư theo hình thức PPP. b. Xây dựng các cơ chế linh hoạt nhằm tăng cường thu hút các nguồn lực đầu tư tư nhân, xã hội hóa các dự án cải tạo chỉnh tranh sông rạch. c. Lập danh mục các tuyến kênh rạch trọng điểm cần đầu tư cải tạo, nâng cấp, xây dựng kế hoạch tổng thể, phân kỳ đầu tư từng giai đoạn. 4. Nhóm giải pháp quy hoạch và xây dựng: a. Lập Quy hoạch chung mạng lưới kênh rạch cấp quận. Lập hồ sơ kiểm toán kênh rạch cấp quận huyện. b. Tăng cường quy hoạch bảo vệ kênh rạch trong các đồ án quy hoạch nhất là quy hoạch phân khu, quy hoạch chi tiết, thiết kế đô thị 1/500 các tuyến kênh rạch chính tiến tới lập các dự án đầu tư cải tạo kênh rạch. c. Xây dựng và ban hành hướng dẫn thiết kế đô thị, thiết kế kỹ thuật xây dựng cải tạo, nâng cấp kênh rạch cấp Thành phố. d. Tăng cường kiểm tra và giám sát việc quản lý đất đai, môi trường vệ sinh kênh rạch. e. Bổ sung chức năng quản lý kênh rạch cho thanh tra môi trường và xây dựng. V. Đề xuất một số định hướng thiết kế đô thị cho không gian sông nước Để phát huy hơn nữa lợi thế của hệ thống sông nước vào việc nâng cao chất lượng sống của người dân đô thị nói chung, tạo lập được các không gian đô thị có giá trị đặc trưng cho Thành phố, thu hút thêm đầu tư phát triển, xin đề xuất một số định hướng thiết kế đô thị như sau : 1. Hài hòa: thiết kế đô thị các trục cảnh quan sông rạch cần nhìn nhận không gian đô thị không trong trạng thái cô lập mà trong tổng hòa những cấu thành của cả khu vực đô thị. Ví như một tuyến sông rạch cần gắn kết về không gian với các trục đường phố, đường phố gắn với các khu phố, từng khu phố gắn với thành phố, thành phố hài hòa với tổng thể vùng đô thị. Thiết kế đô thị quan tâm đến các yếu tố không gian và nỗ lực tạo nên sự hài hòa giữa các yếu tố nêu trên và với hoạt động của cư dân đô thị như một hệ thống. 46 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 2. Đặc trưng: các tuyến sông rạch cần được thiết kế để có thể phản ánh và phát huy những đặc trưng riêng biệt và những giá trị văn hóa của khu vực đô thị lân cận đồng thời cũng nhìn nhận những đặc trưng và giá trị đó luôn vận động. Nó nhắm tới việc từng công trình kiến trúc trong đô thị có những đặc trưng riêng của chúng, hài hòa với cảnh quan đô thị xung quanh và bổ trợ cho những giá trị lịch sử. Hệ thống sông rạch Thành phố Hồ Chí Minh rất dày đặc, đan xen trong khung cảnh đô thị với rất nhiều các khu vực có những yếu tố văn hóa, lịch sử và hình thái đô thị khác nhau. Nếu đi sâu nghiên cứu, khai thác một cách tinh tế, khéo léo, có thể tạo ra những tuyến, không gian cảnh quan mở đô thị rất phong phú, sinh động và giàu bản sắc, hấp dẫn với người dân và du khách. 47 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 3. Đa dạng: Thiết kế đô thị các tuyến cảnh quan sông nước cũng cần hướng đến hướng tới sự đa dạng và tạo điều kiện cho cư dân đô thị có nhiều lựa chọn về sử dụng về hoạt động, khuyến khích tạo lập được nhiều chức năng khác nhau, tạo điều kiện tiếp cận nhiều loại phương tiện vận chuyển và nhà ởđáp ứng yêu cầu của nhiều đối tượng cư dân khác nhau, nhất là người già, trẻ em và người tàn tật. Sự linh hoạt cũng là một yếu tố quan trọng cho phép đô thị thay đổi đáp ứng với hoàn cảnh mới ngoài dự đoán trong tương lai. 4. Kết nối: Các trục sông rạch là những không gian công cộng hết sức lý tưởng, các phương án thiết kế cần cố gắng cải thiện sự kết nối để nhằm nâng cao khả năng tiếp cận của cư dân đô thị, nâng cao khả năng lựa chọ các hoạt động và dịch vụ, tạo điều kiện cho sự giao tiếp và gắn kết xã hội, tạo nên các không gian đô thị sinh động và an toàn. Thiết kế đô thị nhìn nhận tầm quan trọng của việc kết nối các hệ thống giao thông: cơ giới, xe đạp, đi bộ, giao thông công cộng, giao thông đường sông với các dịch vụ đô thị, các tiện ích công cộng để hoàn thiện các không gian đô thị, giúp giảm thời gian di chuyển và giúp cư dân đô thị, du khách dễ dàng định hướng không gian, tiếp cận các dịch vụ một cách dễ dàng. Các trục đường dọc theo các tuyến sông rạch, nhất là trục đường đi bộ cần bảo đảm được kết nối liên tục. 48 Quy hoạch và phát triển kè bờ sông Sài Gòn và sông, kênh nội thành và các giải pháp để hoàn thành cơ bản kè sông Sài Gòn, sông và kênh nội thành vào năm 2025 5. Sáng tạo: thiết kế đô thị khuyến khích sự sáng tạo và những giải pháp mới. Sáng tạo bổ sung cho đô thị sự đa dạng và phong phú và chuyển biến những không gian chức năng thành những nơi chốn đáng ghi nhớ, có giá trị về nghệ thuật. Sự sáng tạo tạo điều kiện cho những lối suy nghĩ mới, thể nghiệm và thiết lập nên những chuẩn mực mới, thách thức công nghệ và hiện thực hóa tương lai, nó làm cho môi trường văn hóa của đô thị phong phú hơn và làm cho bản sắc đô thị đậm nét hơn. Các giải pháp sáng tạo bao gồm nhiều thể loại, từ sáng tạo về phương án khai thác không gian mặt nước, các giải pháp thiết kế quy hoạch tổng thể đến các giải pháp về kỹ thuật, trang trí, thi công, cây xanh, chiếu sáng. Các giải pháp sáng tạo trong khai thác, sử dung các không gian công cộng cũng được hoan nghênh, tạo nên sự sống động, hấp dẫn của các không gian công cộng, khuyến khích sự sáng tạo về văn hóa, nghệ thuật của người dân thành phố. 6. Thân thiện: thiết kế đô thị làm giảm tác động môi trường thông qua các nguyên tắc thiết kế hướng tới bền vững về môi trường bao gồm đất đai, hệ sinh thái, cảnh quan thiên nhiên, những công trình có giá trị về văn hóa và lịch sử chuyển lại cho các thế hệ sau trong điều kiện tốt hoặc tốt hơn. Thiết kế đô thị cũng nhắm tới việc tổ chức các không gian đô thị an toàn, có lợi cho sức khỏe cộng đồng. 49