Luận án Quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ sau Chiến tranh thế giới thứ hai (Từ năm 1945 đến năm 1960)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ THU HẰNG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ SAU CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ HAI (TỪ NĂM 1945 ĐẾN NĂM 1960) Ngành: Lịch sử thế giới Mã số: 9229011 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. TRẦN THỊ VINH Hà Nội - 2019 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu được sử dụng trong luận án hoàn toàn trung thực, khách quan và có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Những kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Lê Thị Thu Hằng iii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Trần Thị Vinh, giáo viên hướng dẫn, người đã ủng hộ ý tưởng nghiên cứu khoa học của tôi và là chỗ dựa tinh thần quan trọng giúp tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Viện Nghiên cứu Châu Mỹ đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và công tác, các thầy cô trong Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, Khoa Lịch sử, Học viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và đồng nghiệp Viện Nghiên cứu Châu Mỹ đã quan tâm, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời biết ơn sâu sắc tới gia đình tôi, chồng, các con và bạn bè thân thiết đã là nguồn động viên lớn lao và động lực để tôi hoàn thành luận án này. Xin chân thành cảm ơn! MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..........................................................iv DANH MỤC HÌNH VÀ BẢNG BIỂU........................................................... v MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ...................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án ....................................... 4 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án .................. 5 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án .................................................. 6 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ................................................. 7 7. Cơ cấu của luận án .................................................................................. 9 CHƯƠNG 1-TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ ....... 10 1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước ............................................... 10 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ................................................ 12 1.2.1. Công trình về những vấn đề lý thuyết ............................................ 13 1.2.2. Các công trình nghiên cứu kinh điển .............................................. 15 1.2.3. Các công trình nghiên cứu đương đại ............................................. 19 1.2.4. Các công trình nghiên cứu về xã hội tiêu dùng Mỹ thời hậu chiến 22 1.2.5. Các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của xã hội tiêu dùng Mỹ28 Một số nhận xét ......................................................................................... 32 CHƯƠNG 2-CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ ................................................................. 35 2.1. Cơ sở lý luận về xã hội tiêu dùng .................................................... 35 2.1.1. Khái niệm xã hội tiêu dùng ............................................................. 35 2.1.2. Các lý thuyết về sự tồn tại và phát triển của xã hội tiêu dùng ........ 37 2.2. Cơ sở lịch sử của xã hội tiêu dùng Mỹ ........................................... 43 2.2.1. Thời kỳ lập quốc (1620-1775) ........................................................ 43 ii 2.2.2. Thời kỳ Cách mạng Mỹ (1776-1854) ............................................. 45 2.2.3. Thời kỳ đầu công nghiệp hóa (1885-1920) .................................... 47 2.3. Cơ sở hình thành xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960 ....... 52 2.3.1. Yếu tố chính trị ............................................................................... 52 2.3.2. Yếu tố kinh tế .................................................................................. 57 2.3.3. Yếu tố xã hội ................................................................................... 61 Tiểu kết chương 2 ...................................................................................... 66 CHƯƠNG 3-SỰ VẬN ĐỘNG CỦA XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ (1945 - 1960) ................................................................................................................ 67 3.1. Những thay đổi trong phương thức tiêu dùng của nước Mỹ (1945-1960) ............................................................................................... 67 3.1.1. Thay đổi về nhà ở ........................................................................... 67 3.1.2. Thay đổi về phương tiện di chuyển ................................................ 72 3.1.3. Thay đổi về thiết bị tiêu dùng tiết kiệm lao động ........................... 78 3.1.4. Thay đổi về các loại hình giải trí .................................................... 85 3.2. Sự phát triển của các công cụ thúc đẩy tiêu dùng ở Mỹ .............. 88 3.2.1. Quảng cáo và truyền thông ............................................................. 89 3.2.2. Thẻ tín dụng .................................................................................... 94 3.2.3. Trung tâm thương mại .................................................................... 97 3.2.4. Phương thức chăm sóc và giáo dục trẻ em ................................... 102 Tiểu kết chương 3 .................................................................................... 106 CHƯƠNG 4-MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ .... 108 4.1. Tác động của xã hội tiêu dùng Mỹ ............................................... 108 4.1.1. Tác động kinh tế ........................................................................... 108 4.1.2. Tác động xã hội ............................................................................. 114 4.1.3. Tác động môi trường..................................................................... 124 4.2. Một số nhận xét về xã hội tiêu dùng Mỹ và gợi ý cho Việt Nam 129 iii 4.2.1. Một số nhận xét về xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960 .... 129 4.2.2. Xu hướng tiêu dùng ở Việt Nam hiện nay .................................... 135 4.2.3. Một số gợi ý đối với Việt Nam ..................................................... 142 Tiểu kết chương 4 .................................................................................... 148 KẾT LUẬN .................................................................................................. 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN............................................................................. 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 154 PHẦN PHỤ LỤC ............................................................................................... iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AT&T - American Telephone & Telegraph Tập đoàn viễn thông Mỹ CEDA - Clean Energy Deployment Administration DDT – Dichloro Diphenyl Trichloroethane Cơ quan triển khai năng lượng sạch Thuốc trừ sâu EPA - Environmental Protection Agency Hiệp hội bảo vệ môi trường Mỹ FHA - Federal Housing Administration Cơ quan quản lý nhà liên bang G.I. Bill - Genera Issue Bill Luật dành cho cựu chiến binh Mỹ IMF - International Monetory Fund Quỹ tiền tệ quốc tế IT&T - International Telephone and Telegraph Tập đoàn viễn thông quốc tế LEED - Leadership in Energy and Environmental Design Hệ thống tiêu chuẩn quốc tế về kiến trúc xanh MIT - Massachusetts Institute of Technology Viện công nghệ Masachusettes NATO - The North Atlantic Treaty Organization Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương NDEA - National Defense Education Act Luật giáo dục quốc phòng NPR - National Public Radio Đài phát thanh quốc gia OECD - Organisation for Economic Co-operation and Development Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế v DANH MỤC HÌNH VÀ BẢNG BIỂU 1.Hình 2.1.Bùng nổ trẻ sơ sinh thời kỳ hậu chiến.......................................... 171 2.Hình 2.2.Số trẻ em được sinh ra mỗi năm ở Mỹ (1940-1980).................... 61 3.Hình 3.1.Nhà ở khu đô thị Levittown, Pennsylvania................................. 171 4.Hình 3.2.Tỉ lệ hộ gia đình Mỹ sở hữu xe hơi và sở hữu nhà (1890- 1980)............................................................................................................... 72 5.Hình 3.3.Một số mẫu xe hơi phổ biến trong thập niên 1950....................... 172 6.Hình 3.4.Căn bếp Mỹ thập niên 1950........................................................ 172 7.Hình 3.5.Giấc mơ Mỹ thập niên 1950......................................................... 173 8.Hình 3.6.Rạp chiếu phim ngoài trời cho các gia đình đi xe hơi.................. 174 9.Bảng 3.1.Một số nhà hàng ăn nhanh nổi tiếng ra đời trong thập niên 1950................................................................................................................. 82 10.Bảng 3.2.Các trung tâm thương mại được xây dựng ở Mỹ thập niên 1950................................................................................................................. 174 11.Hình 4.1.Diện tích nhà trung bình ở Mỹ qua các năm (1980-2013).......... 116 12.Hình 4.2.Thời gian làm việc trung bình của một số quốc gia phát triển, năm 2014....................................................................................................... 175 13.Hình 4.3.Kỳ nghỉ và ngày nghỉ được trả lương của Mỹ so với các nước OECD.............................................................................................................. 176 14.Bảng 4.1.Một vài số liệu về mức tiêu dùng của người Mỹ........................ 176 15.Bảng 4.2.Mô hình mua sắm xanh ở Mỹ..................................................... 178 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sau hơn 30 năm đổi mới, Việt Nam đã trở thành quốc gia đang phát triển với mức thu nhập trung bình trong một nền kinh tế năng động và có mức hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới. Với dân số gần 95 triệu người, Việt Nam hiện là nước đông dân thứ 14 trên thế giới [5] và đang bước vào thời kỳ cơ cấu dân số vàng với tỷ lệ thanh thiếu niên cao nhất trong lịch sử của Việt Nam. Cơ cấu dân số này sẽ vừa là lực lượng sản xuất chủ lực, vừa là lực lượng tiêu dùng chính trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Dân số trong độ tuổi lao động tăng nhanh đã giúp cho thị trường tiêu thụ được mở rộng. Cùng với quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và thị trường hóa nền kinh tế, đô thị hóa ở Việt nam đã diễn ra nhanh hơn. Mục tiêu đến năm 2020, dân số đô thị sẽ là khoảng 44 triệu người, chiếm 45% dân số cả nước, năm 2025 dân số đô thị sẽ là khoảng 52 triệu người, chiếm 50% dân số cả nước [28]. Tốc độ tăng trưởng kinh tế thường xuyên ở mức cao đi kèm với sự cải thiện chất lượng hệ thống hạ tầng kỹ thuật cũng như hạ tầng xã hội là điều kiện làm gia tăng chất lượng đời sống mọi mặt của cư dân đô thị, tạo nên sức hút mạnh cho các dòng di dân lớn từ nông thôn vào đô thị. Thêm vào đó, sự xuất hiện nhiều đô thị mới do sự hình thành các khu công nghiệp, khu kinh tế, khu thương mại, trung tâm hành chính... khiến cho tỷ trọng dân cư đô thị ở Việt Nam tăng nhanh hơn nhiều so với các thời kỳ trước [10]. Sự phát triển dân số cùng quá trình dịch chuyển dân cư vào các trung tâm đô thị lớn đang tạo ra những ảnh hưởng quan trọng đến thói quen tiêu dùng tại Việt Nam. Việc gia tăng lực lượng lao động và hộ gia đình hạt nhân sẽ là động lực kích thích tiêu dùng và đưa tiêu dùng trở thành một yếu tố lớn trong tổng thể nền kinh tế. Điều đó không chỉ tạo điều kiện gia tăng về số lượng hàng tiêu dùng và dịch vụ mà còn đa dạng hóa về chủng loại, hình thức, 2 khuyến khích các nhà kinh doanh mở rộng hoạt động sang nhiều ngành nghề, lĩnh vực, nâng cao đổi mới chất lượng sản phẩm, tận dụng tối đa lợi thế của thị trường. Bên cạnh đó, những tiện ích về cơ sở hạ tầng và sự kết nối xã hội thuận lợi đã tạo điều kiện làm gia tăng năng lực mua sắm và thay đổi hành vi tiêu dùng của người Việt. Lối tiêu dùng của người Việt đang chuyển mạnh từ tầm tiêu dùng của một nước nông nghiệp sang lối tiêu dùng của một xã hội công nghiệp. Do điều kiện sinh hoạt vật chất và tinh thần thay đổi, thu nhập và mức sống được cải thiện, hệ thống dịch vụ xã hội được mở rộng nên dân cư đô thị có nhiều cơ hội để phát triển, hoàn thiện văn hóa và lối sống của mình. Trong đó, biểu hiện rõ nhất là chi tiêu cho nhà ở, giáo dục - đào tạo, y tế, thông tin, văn hóa, du lịch, văn học nghệ thuật....trong tổng cơ cấu chi tiêu của các gia đình ở đô thị đang ngày càng cao hơn so với trước. Các đô thị đang hình thành một cấu trúc đa văn hóa, gắn với quá trình phân hóa xã hội và đa dạng hóa thành phần dân cư [10]. Nước Mỹ cũng đã từng trải qua thời kỳ công nghiệp hóa với sự bùng nổ kinh tế, đô thị và dân số trong 15 năm sau Chiến tranh thế giới thứ hai, trở thành quốc gia có đặc trưng là một xã hội tiêu dùng hiện đại bậc nhất thế giới. Thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai, từ năm 1945 đến năm 1960, được xem là thời kỳ vàng của nước Mỹ. Tốc độ tăng trưởng kinh tế cao dẫn đến những thay đổi xã hội lớn chưa từng thấy, cho phép người Mỹ phá vỡ những khuôn khổ của lối sống cũ. Sự hưng thịnh của nền kinh tế cùng với sự phát triển của các công cụ chính sách trên nhiều phương diện trong hơn một thập kỷ này đã đưa đời sống tiêu dùng của nước Mỹ đến một cấp độ mới. Nước Mỹ bước vào thời kỳ khi các giá trị tiêu dùng thống lĩnh và chi phối nền kinh tế, văn hóa, xã hội Mỹ. “Cuộc sống tươi đẹp” được định nghĩa bằng các giá trị kinh tế hay đời sống vật chất. Cuộc sống của người lao động Mỹ cũng thay đổi mạnh mẽ cùng với sự chuyển mình của một nước Mỹ được công nghiệp 3 hóa với số người tham gia vào các ngành dịch vụ ngày một gia tăng. Sự phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ trong thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai một mặt đã tạo ra chất xúc tác thúc đẩy sản xuất, khoa học kỹ thuật, nâng cao mức sống, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn những nguy cơ gây bất ổn kinh tế, xã hội và môi trường cho quốc gia này trong những thập kỷ sau. Do vậy, việc nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960 và tác động đa chiều của nó đến nước Mỹ trong những thập kỷ tiếp theo có ý nghĩa cấp thiết về khoa học và thực tiễn đối với Việt Nam. Về khoa học, việc nghiên cứu làm rõ những vấn đề cốt lõi về sự phát triển của xã hội tiêu dùng từ góc độ lịch sử vẫn còn là một khoảng trống trong các công trình nghiên cứu về Mỹ ở Việt Nam. Về thực tiễn, việc nghiên cứu đánh giá những tác động của xã hội tiêu dùng Mỹ và những ảnh hưởng lâu dài của nó sẽ góp phần nhận diện, giải mã xu hướng phát triển của xã hội và văn hóa tiêu dùng ở Việt Nam hiện nay để từ đó đưa ra những gợi ý cho Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Xuất phát từ nhận định này, tác giả đã lựa chọn vấn đề về xã hội tiêu dùng Mỹ làm đề tài nghiên cứu, đặc biệt là thời kỳ sau Chiến tranh thế giới thứ hai (từ năm 1945 đến năm 1960), khi nước Mỹ đang trong giai đoạn hưng thịnh về kinh tế và thực thi chính sách khuyến khích tiêu dùng, nhằm tăng cường tri thức về lịch sử Mỹ và gợi mở cho Việt Nam nhiều gợi ý quan trọng trong việc định hướng chính sách về phát triển kinh tế, văn hóa tiêu dùng hiện nay và trong những thập niên tới phù hợp với xu thế phát triển chung của thế giới. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích của luận án Mục đích của luận án là làm rõ sự vận động và thay đổi của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ hậu chiến (1945-1960). Trên cơ sở đó, luận án đánh giá những tác động của xã hội tiêu dùng đối với sự phát triển của nước Mỹ và đưa ra những gợi ý kinh nghiệm cho Việt Nam. 4 2.2. Nhiệm vụ của luận án Để thực hiện mục đích trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: - Hệ thống hóa tư liệu trong và ngoài nước có liên quan đến xã hội tiêu dùng Mỹ - Phân tích cơ sở lý thuyết về xã hội tiêu dùng Mỹ và những yếu tố chi phối, tác động đến sự hình thành của xã hội tiêu dùng Mỹ trong thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai - Phân tích sự vận động và thay đổi của xã hội tiêu dùng Mỹ trong giai đoạn 1945 – 1960 để thấy rõ xu hướng tiêu dùng của quốc gia này và những vấn đề đặt ra - Đánh giá những tác động tích cực và tiêu cực của xã hội tiêu dùng đối với nước Mỹ và đưa ra những gợi ý cho Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa, hội nhập kinh tế và phát triển xã hội. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu về quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng ở nước Mỹ thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai (từ năm 1945 đến năm 1960). 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian, luận án nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ; những biến đổi mạnh mẽ về điều kiện phát triển, sự vận động và hệ quả của xã hội tiêu dùng Mỹ trong phạm vi 50 bang của nước Mỹ giai đoạn hậu Chiến tranh thế giới thứ hai. - Về thời gian, luận án tập trung nghiên cứu quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai (1945 - 1960). Tuy nhiên, để có một cách nhìn tổng thể trong tiến trình lịch sử nhằm rút ra những đánh 5 giá, kết luận xác đáng, tác giả cũng đề cập đến một số nội dung liên quan đến giai đoạn trước và sau thời gian nêu trên. Luận án chọn thời điểm nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ bắt đầu từ năm 1945 vì đây là năm Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, đánh dấu sự khởi đầu một thời kỳ lịch sử mới của nước Mỹ khi bước vào thời kỳ hoàng kim của sản xuất công nghiệp và sự bùng nổ của nhu cầu tiêu dùng bị kìm nén trong thập niên 1930 do khủng hoảng kinh tế và thời kỳ Chiến tranh thế giới thứ hai (1939-1945). Thời điểm nghiên cứu được lựa chọn kết thúc vào năm 1960 vì đây là thời điểm kết thúc 15 năm nước Mỹ tập trung phát triển kinh tế - xã hội vượt bậc, là thời kỳ người dân thực hiện “Giấc mơ Mỹ” của họ. Đây được xem là thời kỳ nền kinh tế Mỹ đạt được tốc độ tăng trưởng cao và ổn định xã hội thời kỳ hậu chiến, trước khi chuyển sang những năm 60 của thế kỷ XX với những biến động lớn trong đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội. - Về nội dung, luận án sẽ tổng quan tình hình nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ; phân tích những yếu tố tác động đến sự phát triển và quá trình vận động của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ 1945-1960; đánh giá tác động của xã hội tiêu dùng đến nước Mỹ trong thời kỳ này và ảnh hưởng của nó trong những thập kỷ sau để từ đó rút ra một số gợi ý cho Việt Nam. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận Luận án sử dụng phương pháp duy vật biện chứng và phương pháp duy vật lịch sử để nghiên cứu, phân tích, đánh giá và rút ra các kết luận nhằm làm rõ mối liên hệ và các tác động của bối cảnh lịch sử đối với xã hội Mỹ trong thời kỳ 15 năm sau Chiến tranh thế giới thứ hai. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp lịch sử và phương pháp logic là hai phương pháp chủ đạo được sử dụng trong luận án nhằm giải quyết những nhiệm vụ của luận án. Tác giả sử dụng phương pháp lịch sử để tái hiện trung 6 thực bức tranh về xã hội Mỹ từ năm 1945 đến năm 1960. Phương pháp logic được sử dụng kết hợp để luận giải các vấn đề trong lịch sử và tìm ra bản chất, sự vận động không ngừng của xã hội tiêu dùng Mỹ. - Phương pháp so sánh cũng được vận dụng nh