Luận văn Đặc điểm ngôn ngữ của tít bài trên báo điện tử Vnexpress và Dân Trí

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM FENG RONG WAN (PHÙNG DUNG UYỂN) ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TÍT BÀI TRÊN BÁO ĐIỆN TỬ VNEXPRESS VÀ DÂN TRÍ LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM FENG RONG WAN (PHÙNG DUNG UYỂN) ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TÍT BÀI TRÊN BÁO ĐIỆN TỬ VNEXPRESS VÀ DÂN TRÍ Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam Mã số: 8220102 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN THỊ NHUNG THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa từng được công bố. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn có xuất xứ rõ ràng. Thái Nguyên, ngày 10 tháng 11 năm 2019 TÁC GIẢ LUẬN VĂN FENG RONG WAN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thị Nhung, người đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình xây dựng đề cương, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng sau Đại học và các thầy cô giáo trong khoa Ngữ Văn trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trường. Tôi cũng xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới người thân, bạn bè đã động viên, quan tâm chia sẻ và tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khóa học này. Dù đã rất cố gắng, nỗ lực hết mình để hoàn thiện luận văn, nhưng tôi nhận thấy luận văn của mình vẫn còn rất nhiều hạn chế thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp chân thành từ thầy cô và các bạn. Thái Nguyên, ngày 10 tháng 11 năm 2019 Tác giả FENG RONG WAN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC............................................................................................................ iii MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, phạm vi khảo sát.......................................... 4 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 5 5. Phương pháp khảo sát ...................................................................................... 5 6. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 6 7. Cấu trúc luận văn ............................................................................................. 6 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .................................................. 7 1.1. Báo chí và báo mạng điện tử ........................................................................ 7 1.1.1. Báo chí ....................................................................................................... 7 1.1.2. Báo mạng điện tử ....................................................................................... 8 1.2. Tít bài .......................................................................................................... 11 1.2.1. Khái niệm tít bài ...................................................................................... 11 1.2.2. Tính chất của tít bài ................................................................................ 11 1.2.3. Chức năng của tít bài ............................................................................... 12 1.2.4. Dạng và cấu trúc của tít bài ..................................................................... 12 1.2.5. Các thủ pháp đặt tít bài ........................................................................... 13 1.2.6. Các loại lỗi về tít bài ............................................................................... 15 1.3. Một số khái niệm ngôn ngữ học ................................................................. 15 1.3.1. Từ ............................................................................................................. 16 1.3.2. Cụm từ ..................................................................................................... 16 1.3.3. Câu ........................................................................................................... 20 1.4. Vài nét về báo điện tử VnExpress và Dân trí ............................................. 21 1.4.1. Lịch sử ..................................................................................................... 21 1.4.2. Tôn chỉ mục đích ..................................................................................... 22 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN 1.4.3. Đội ngũ phóng viên ................................................................................. 23 1.4.4. Phạm vi ảnh hưởng .................................................................................. 23 1.5. Tiểu kết ....................................................................................................... 24 Chương 2: CÁC TÍT BÀI TRÊN BÁO ĐIỆN TỬ VNEXPRESS VÀ DÂN TRÍ XÉT VỀ PHƯƠNG DIỆN HÌNH THỨC .................................................... 26 2.1. Cấu tạo của tít trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ............................... 26 2.1.1. Kết quả khảo sát ...................................................................................... 26 2.1.2. Tít được thể hiện bằng cụm từ ................................................................. 27 2.1.3. Tít được thể hiện bằng câu ...................................................................... 34 2.2. Đánh giá chung về hình thức của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ...................................................................................................... 40 2.2.1. Ưu điểm về hình thức của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ...... 40 2.2.2. Hạn chế về hình thức của các tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ...................................................................................................... 46 2.3. Tiểu kết ....................................................................................................... 52 Chương 3: CÁC TÍT BÀI TRÊN BÁO ĐIỆN TỬ VNEXPRESS VÀ DÂN TRÍ XÉT VỀ PHƯƠNG DIỆN NGỮ NGHĨA ................................................... 54 3.1. Nội dung của các tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ................ 54 3.1.1. Nội dung phản ánh thực trạng, thực tại trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ...................................................................................................... 55 3.1.2. Nội dung phản ánh suy nghĩ, đánh giá của người viết trên báo điện tử VnExpress và Dân trí............................................................................... 61 3.2. Đánh giá chung về nội dung của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí .... 65 3.2.1. Ưu điểm về nội dung của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ....... 65 3.2.2. Hạn chế về nội dung của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí ........ 69 3.3. Tiểu kết ....................................................................................................... 73 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 74 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 78 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Báo chí là một trong những phương tiện truyền thông không thể thiếu trong cuộc sống của con người Việt Nam hiện đại. Báo chí mang thông tin muôn mặt của đời sống đến với người dân một cách cập nhật, đầy đủ, toàn diện, phong phú, đa chiều. Trong những năm gần đây, báo chí không ngừng phát triển về loại hình để bắt kịp nhịp sống của công dân thời đại công nghệ 4.0. Những thành tựu của lĩnh vực công nghệ thông tin đã tạo ra sự bùng nổ thông tin trên phạm vi toàn cầu. Cùng với đó, sự ra đời của báo mạng điện tử là vấn đề tất yếu. Báo mạng điện tử tuy ra đời sau những loại hình báo chí khác nhưng đã nhanh chóng phát triển về số lượng, chất lượng và ngày càng khẳng định được vị trí của mình trong đời sống xã hội. Ở bất kì đâu, chỉ cần một chiếc máy tính, điện thoại thông minh, máy tính bảng chúng ta đều có thể thỏa sức tìm kiếm thông tin trên mọi lĩnh vực từ kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội mà không bị phụ thuộc vào thời gian và không gian. Với những lợi thế của mình, báo mạng điện tử khiến việc truy cập và trao đổi thông tin của người dân trở nên cập nhật, dễ dàng hơn; góp phần làm tăng hiệu quả xã hội của báo chí. Đối với một văn bản báo chí, tít (tiêu đề, đầu đề ) là bộ phận giữ vai trò quan trọng. Nó là cơ sở để phân biệt bài báo này với bài báo khác, giúp người đọc dễ dàng xác định nội dung, mức độ quan trọng của thông tin và chọn đọc. Việc đặt tít như thế nào cho thực sự hay, hấp dẫn và lôi cuốn người đọc luôn là nỗi bận tâm của các nhà báo. Trong đời sống báo chí Việt Nam hiện nay, bên cạnh những tít bài đáp ứng được yêu cầu về mặt lí thuyết như: chính xác, ngắn gọn, hấp dẫn, biểu cảm vẫn còn những tít bài chưa phù hợp với nội dung tác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN phẩm, quá dài, giật gân, tít sai hoặc mơ hồ khó hiểu, thậm chí vi phạm chuẩn mực đạo đức. Tuy nhiên, nghiên cứu toàn diện về tít báo điện tử lại chưa được quan tâm đúng mức. Đã có một số công trình nghiên cứu về đặc điểm tít báo nhưng kết quả nghiên cứu đều có những hạn chế nhất định, chưa làm nổi bật đặc điểm ngôn ngữ tít báo. chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí. Qua khảo sát, tít bài trên hai trang báo điện tử VnExpress và Dân trí đã bộc lộ những điểm độc đáo cần khẳng định, những điểm mạnh cần phát huy và những điểm yếu cần khắc phục. Nhằm đóng góp thêm một nghiên cứu nhỏ để khỏa lấp khoảng trống lớn trong lĩnh vực này, chúng tôi quyết định chọn vấn đề Đặc điểm ngôn ngữ của tít bài trên báo điện VnExpress và Dân trí làm đề tài luận văn của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Đôi nét về các công trình nghiên cứu ngôn ngữ báo chí, truyền thông Sự phát triển như vũ bão của mạng Internet là môi trường thuận lợi để truyền thông đa phương tiện phát triển, đồng thời cũng là cơ hội để người dân hòa mình vào đời sống báo chí dễ dàng hơn bao giờ hết. Ngôn ngữ báo chí cũng vì thế nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu từ nhiều góc nhìn khác nhau. Tác giả Hà Minh Đức trong cuốn Cơ sở lí luận báo chí, đặc tính chung và phong cách [62], cho rằng, ngôn ngữ báo chí và ngôn ngữ văn học đều là những ngôn ngữ có tính chuẩn mực cao. Đồng thời khẳng định ngôn ngữ báo chí là ngôn ngữ chính luận, đảm nhiệm chức năng chính là chức năng thông tin. Năm 2003, tác giả Hoàng Anh cho ra đời cuốn sách Một số vấn đề sử dụng ngôn từ trên báo chí [63]. Cuốn sách này đề cập đến một số vấn đề bức Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN xúc nhưng chưa được các nhà nghiên cứu quan tâm đúng mức trong địa hạt ngôn ngữ báo chí. Đó là một số vấn đề như: trách nhiệm của nhà báo trong việc giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt, các tính chất của ngôn ngữ báo chí, cách sử dụng thành ngữ - tục ngữ trên báo chí, một số nét khác biệt cơ bản giữa ngôn ngữ báo chí và ngôn ngữ văn học Năm 2007, Nguyễn Đức Dân trong cuốn Ngôn ngữ báo chí, những vấn đề cơ bản [64], đã trình bày những vấn đề cơ bản nhất của ngôn ngữ báo chí, đặc điểm và khả năng hoạt động của tiếng Việt trong phong cách ngôn ngữ báo chí. Đây là công trình có ý nghĩa thiết thực đối với những người nghiên cứu ngôn ngữ báo chí, đặc biệt là những người làm báo. Trên đây là những công trình nghiên cứu về ngôn ngữ báo chí tiêu biểu. Những công trình này có ý nghĩa như một chỉ dẫn cho những người đam mê nghiên cứu ngôn ngữ báo chí. Tuy nhiên, những công trình này chưa nghiên cứu sâu về ngôn ngữ tít bài. 2.2. Các công trình nghiên cứu về tít bài trong tác phẩm báo chí Ở một phương diện khác, đã có những công trình đi sâu nghiên cứu tít bài báo và mang lại những đóng góp nhất định, là nền tảng vững chắc cho những công trình nghiên cứu tiếp theo về vấn đề này. Tác giả Vũ Quang Hào trong cuốn Ngôn ngữ báo chí [20] đã dành hẳn một phần để nói về tít báo. Thuật ngữ tít còn có nhiều tên gọi khác như tiêu đề, nhan đề, đầu đề nhưng ông sử dụng thuật ngữ tít, bởi theo ông, tít vừa là một thuật ngữ báo chí, lại là một từ nghề nghiệp được dùng rất phổ biến. Ngoài ra, thuật ngữ “tít” còn mang tính quốc tế, đồng thời có khả năng phái sinh cao hơn các thuật ngữ khác nên thuận tiện trong sử dụng, có khả năng gọi tên các khái niệm phái sinh và tên các thao tác trong xử lí tít. Chúng tôi cũng đồng tình và chấp nhận cách gọi này của Vũ Quang Hào. Nghiên cứu từ góc độ lý luận, tác giả Shostak. M có bài viết Tiêu đề tác phẩm báo chí trên Tạp chí Nhà báo, Nga, số 5, 6 từ năm 1996 [59]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN Nghiên cứu từ góc độ thực tiễn, tác giả Đỗ Thị Thanh Huyền với bài viết Bàn về đặc điểm đầu đề bài viết trên báo Nhân dân [60] đã phân tích và rút ra những đặc điểm chính về cách thức sử dụng ngôn ngữ trong tít bài báo Nhân dân. Khảo sát này bao gồm: đặc điểm từ vựng (sử dụng từ ngữ rút gọn, từ dịch âm và lối viết tắt tiếng nước ngoài, từ ngữ toàn dân và cách dùng số từ), đặc điểm ngữ pháp (kết cấu câu, dấu câu) và một số thủ pháp tu từ cụ thể nhằm đưa ra đặc điểm khái quát trong việc sử dụng ngôn ngữ của tờ báo nổi tiếng này. Tác giả Nguyễn Đức Dân trong bài Ý tại ngôn ngoại, những thông tin chìm trong ngôn ngữ báo chí [12] đã có những nhận xét trên phương diện ngữ dụng đối với tiêu đề báo chí. Ngoài ra có thể kể đến một số công trình nghiên cứu, bài viết của các tác giả: Vũ Thị Chín với Từ trái nghĩa trong các tiêu đề báo chí Nga [8]; Lê Đình ,“Mèo Trạng Quỳnh ăn rau” không phải là mèo ăn rau...[14]. Trong quá trình tìm hiểu tư liệu, chúng tôi cũng quan tâm đến những luận văn chọn tít bài làm vấn đề nghiên cứu như, Đặc điểm ngôn ngữ của các tít bài trên tạp chí khoa học của tác giả Dương Thị Sinh; Tên bài trên báo Thái Nguyên[38] của tác giả Đoàn Thị Minh Phương. Những luận văn này là nguồn tài liệu quý giá cho những ai say mê nghiên cứu ngôn ngữ báo chí, đặc biệt là những người quan tâm đến tít bài. Nghiên cứu tít bài của một văn bản báo chí có thể dựa trên nhiều góc độ, tư liệu khác nhau. Tuy nhiên đến nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí. Vì vậy, có thể nói đề tài luận văn “Đặc điểm ngôn ngữ của tít bài trên báo điện tử VnExpress và Dân trí” là một đề tài mới, không có sự trùng lặp với công trình của những người đi trước. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, phạm vi khảo sát 3.1. Đối tượng nghiên cứu Tít bài trên báo điện tử VnExpress và báo Dân trí. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN