Luận văn Nghiên cứu tác động của khai thác titan tới các hệ sinh thái ven biển tỉnh Bình Thuận và đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo tồn và phục hồi

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THẢO NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA KHAI THÁC TITAN TỚI CÁC HỆ SINH THÁI VEN BIỂN TỈNH BÌNH THUẬN VÀ ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP SỬ DỤNG HỢP LÝ TÀI NGUYÊN, BẢO TỒN VÀ PHỤC HỒI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG Hà Nội – Năm 2014 ii ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THẢO NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA KHAI THÁC TITAN TỚI CÁC HỆ SINH THÁI VEN BIỂN TỈNH BÌNH THUẬN VÀ ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP SỬ DỤNG HỢP LÝ TÀI NGUYÊN, BẢO TỒN VÀ PHỤC HỒI Chuyên ngành: Môi trƣờng trong Phát triển bền vững (Chƣơng trình đào tạo thí điểm) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC TS. HOÀNG VĂN THẮNG Hà Nội – Năm 2014 i LỜI CẢM ƠN Luận văn tốt nghiệp trong chƣơng trình đào tạo Thạc sỹ của tôi đƣợc hoàn thành là kết quả của quá trình học tập, rèn luyện và tích luỹ kiến thức tại Trung tâm Nghiên cứu Tài nguyên và Môi trƣờng - Đại học Quốc gia Hà Nội, cùng với sự hƣớng dẫn, dạy bảo tận tình của các thầy cô giáo và sự tham khảo ý kiến của các bạn đồng học. Nhân dịp này tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các cơ quan, tổ chức và cá nhân: Trung tâm Nghiên cứu Tài nguyên và Môi trƣờng – Đại học quốc gia Hà Nội đã giúp tôi hoàn thành khóa đào tạo. TS. Hoàng Văn Thắng – Giáo viên hƣớng dẫn khoa học của luận văn đã định hƣớng và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn. Trung tâm Môi trƣờng Công nghiệp – Viện Khoa học và Công nghệ mỏ Luyện kim; chính quyền và nhân dân địa phƣơng đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài. Do còn nhiều hạn chế về mặt thời gian, nhân lực, tài chính và các điều kiện nghiên cứu nên chắc chắn luận văn còn nhiều thiếu sót. Tôi mong muốn nhận đƣợc những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học và đồng nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn! Tác giả Nguyễn Thị Phƣơng Thảo ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực, không sử dụng số liệu của tác giả khác khi chƣa đƣợc công bố hoặc chƣa đƣợc sự đồng ý. Những kết quả nghiên cứu của tác giả chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Phƣơng Thảo iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................................... i LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................................. ii MỤC LỤC ............................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ....................................................................................... v DANH MỤC BẢNG ............................................................................................................ vi DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................. vii MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................................ 4 1.Cơ sở lý luận ................................................................................................................... 4 1.1. Một số khái niệm thuật ngữ .................................................................................... 4 1.2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu trên thế giới ................................................... 6 1.3. Tổng quan về tình hình nghiên cứu tại Việt Nam ................................................ 15 1.4. Tổng quan về đa dạng sinh học ............................................................................ 23 CHƢƠNG 2: ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, PHƢƠNG PHÁP LUẬN, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................................................................................... 28 2.1. Địa điểm .................................................................................................................... 28 2.2. Đặc điểm tự nhiên – kinh tế xã hội tỉnh Bình Thuận ................................................ 28 2.2.1. Đặc điểm tự nhiên .............................................................................................. 28 2.2.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................................... 34 3.2. Phƣơng pháp luận ..................................................................................................... 41 3.2.1. Tiếp cận hệ thống ............................................................................................... 41 2.2.2. Tiếp cận hệ sinh thái .......................................................................................... 42 3.2.3. Vận dụng phƣơng pháp luận vào thực tế khu vực nghiên cứu .......................... 43 3.3. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................................... 44 3.3.1. Thu thập tài liệu thứ cấp: ................................................................................... 44 3.3.2. Khảo sát thực địa/phỏng vấn.............................................................................. 44 3.3.3. Phƣơng pháp chồng xếp lớp bản đồ ................................................................... 45 3.3.4. Phƣơng pháp phân tích SWOT .......................................................................... 46 3.3.5. Phƣơng pháp DPSIR .......................................................................................... 46 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................................ 47 3.1. Hiện trạng khai thác titan tỉnh Bình Thuận ............................................................... 47 3.2. Hiện trạng đa dạng sinh học ven biển Bình Thuận ................................................... 49 3.3. Các chức năng, dịch vụ của hệ sinh thái ven biển tỉnh Bình Thuận ......................... 52 3.3.1. Làm giảm năng lƣợng của gió, sóng biển và giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu .......................................................................................................................... 53 3.3.2. Điều hòa nhiệt độ, độ ẩm không khí và đất ....................................................... 58 3.3.3. Cải thiện đặc tính lý, hóa của đất: ...................................................................... 58 3.3.4. Lƣu giữ và cung cấp nguồn nƣớc ngọt cho khu vực ven biển ........................... 58 3.3.5. Môi trƣờng sống cho các loài sinh vật ............................................................... 59 3.3.6. Cung cấp lƣơng thực, thực phẩm và các sản phẩm cần thiết khác. ................... 60 3.3.7. Cung cấp các giá trị thẩm mỹ, giải trí, du lịch, lịch sử .................................. 61 3.4. Phân tích DPSIR ....................................................................................................... 62 3.5. Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với việc sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo tồn. ........................................................................................................................ 70 iv 3.6. Đề xuất các giải pháp nhằm mục đích bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái ven biển; khai thác và sử dụng hợp lý tài nguyên tại tỉnh Bình Thuận ........................................... 81 3.6.1. Các tác động môi trƣờng .................................................................................... 81 3.6.2. Đề xuất giải pháp ............................................................................................... 81 KẾT LUẬN – KHUYẾN NGHỊ .......................................................................................... 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 92 PHỤ LỤC ............................................................................................................................ 97 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ĐDSH Đa dạng sinh học HST Hệ sinh thái KCN Khu công nghiệp KT-CB Khai thác – chế biến NSNN Ngân sách nhà nƣớc PHMT Phục hồi môi trƣờng QLTHĐB Quản lý tổng hợp đới bờ THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông vi DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Thống kê sản lƣợng khai khoáng và trữ lƣợng quặng titan trên thế giới .............. 7 Bảng 1.2: Hiện trạng phục hồi môi trƣờng tại cồn cát ở Zululand, Nam Phi ...................... 15 Bảng 1.3: Hiện trạng khai thác titan (đến 5/2011) ............................................................... 17 Bảng 1.4: Phân loại cỏ biển Việt Nam ................................................................................. 25 Bảng 1.5: Hiện trạng số loài cỏ biển của một số nƣớc trong khu vực ................................. 26 Bảng 1.6: Hiện trạng cỏ biển Việt Nam ............................................................................... 26 Bảng 2.1: Một số thông số thuỷ văn các sông tỉnh Bình Thuận .......................................... 32 Bảng 2.2: Trữ lƣợng nƣớc dƣới đất tỉnh Bình Thuận .......................................................... 33 Bảng 2.3: Tổng sản phẩm trên địa bàn (GDP) theo giá thực tế phân theo khu vực kinh tế 34 Bảng 2.4: Giá trị sản xuất công nghiệp theo giá cố định 1994 ............................................ 35 phân theo thành phần kinh tế ............................................................................................... 35 Bảng 2.5: Giá trị sản xuất nông nghiệp theo giá cố định 1994 phân theo ngành kinh tế .... 36 Bảng 2.6: Tổng lƣợng khách du lịch đến Bình Thuận (Giai đoạn 2006 - 2011) ................. 37 Bảng 2.7: Doanh thu du lịch theo giá thực tế phân theo thành phần kinh tế ....................... 37 Bảng 2.8: Tổng mức bán lẻ hàng hoá và doanh thu dịch vụ tiêu dùng theo giá thực tế phân theo thành phần kinh tế và phân theo ngành hoạt động ....................................................... 38 Bảng 2.9: Diện tích, dân số và mật độ dân số năm 2011 phân theo huyện, thị xã, thành phố ............................................................................................................................................. 39 Bảng 2.10: Tỷ lệ học sinh chuyển cấp và hoàn thành cấp học phân theo cấp học .............. 40 Bảng 2.11: Một số chỉ tiêu về chăm sóc sức khoẻ ............................................................... 40 Bảng 3.1: Chức năng, dịch vụ của các hệ sinh thái ............................................................. 53 Bảng 3.2: Tác dụng chắn gió và cố định cát của đai rừng 3 tuổi ......................................... 54 Bảng 3.3: Sóng leo, cao độ và chiều rộng yêu cầu của cồn cát ........................................... 57 Bảng 3.4: Quy mô một số tác động môi trƣờng chủ yếu tới 2030 theo QH Titan .............. 64 Bảng 3.5: Dự báo diện tích rừng, dân cƣ nƣơng rẫy... bị chồng lấn khi khoanh vùng QH từ nay đến 2020 và xét đến 2030 ............................................................................................. 65 Bảng 3.6: Phân tích SWOT .................................................................................................. 71 vii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Hiện tƣợng cát thải xâm lấn nhà dân và cặn bùn khô từ các rãnh nƣớc thải khâu khai thác-tuyển thô ............................................................................................................... 18 Hình 1.2: Nƣớc thải của khâu khai thác - tuyển thô xả thẳng ra môi trƣờng ..................... 19 Hình 1.3: Rừng phi lao phòng hộ và dứa dại ....................................................................... 21 Hình 1.4: Hồ nuôi tôm ......................................................................................................... 21 Hình 1.5: Rừng cây bạch đàn ............................................................................................... 22 Hình 1.6: Khu du lịch sinh thái ............................................................................................ 22 Hình 1.7: Khu định cƣ mới .................................................................................................. 22 Hình 1.8: Rừng dừa và cây ăn trái ....................................................................................... 22 Hình 2.1: Vị trí khu vực nghiên cứu .................................................................................... 28 Hình 3.1: Sơ đồ sự tấn công của bão tới bãi biển và cồn cát ............................................... 56 Hình 3.2: Phân tích DPSIR cho khu vực nghiên cứu .......................................................... 63 Hình 3.3: Khai thác titan tại khu vực Đảo Hòn Nghề - Bắc Bình – Bình Thuận ................ 66 Hình 3.4: các loại hình du lịch trên cát tại Bình Thuận ....................................................... 70 Hình 3.5: Công nghệ khai thác titan .................................................................................... 79 Hình 3.6: Sơ đồ mô hình PHMT theo hình thức cuốn chiếu ............................................... 87 1 MỞ ĐẦU Việc sử dụng hợp lý tài nguyên nhằm bảo vệ môi trƣờng và phát triển bền vững là một vấn đề nóng bỏng đối với các nƣớc trên toàn thế giới, trong đó có Việt Nam. Là quốc gia của biển cả, với chiều dài đƣờng bờ biển 3260km dài hơn cả chiều dài của đất nƣớc thì việc sử dụng hợp lý tài nguyên tại khu vực này có ý nghĩa vô cùng quan trọng với sự phát triển của đất nƣớc. Riêng khu vực ven biển miền trung với đặc điểm địa hình ngắn dốc từ Tây sang Đông, thời tiết khắc nghiệt và thƣờng xuyên chịu ảnh hƣởng nặng nề do tác động của biến đổi khí hậu thì việc nghiên cứu về khu vực này là hết sức cần thiết. Các nghiên cứu về các hệ sinh thái ven biển đã chứng minh đƣợc tầm quan trọng đặc biệt của các hệ sinh thái trong việc bảo vệ khu vực ven bờ, giảm nhẹ thiên tai. Các hệ sinh thái ven biển không những cung cấp các dịch vụ cần thiết cho sự tồn tại của con ngƣời mà còn giúp che chở, bảo vệ khu vực ven bờ trƣớc các thảm họa thiên nhiên và các tác động khác. Quá trình khai thác và tận thu sa khoáng titan đã làm mất nhiều diện tích các hệ sinh thái ven biển. Sự suy giảm về diện tích hoặc suy giảm đa dạng sinh học đồng nghĩa với sự suy giảm hoặc biến mất của nhiều chức năng và dịch vụ của các hệ sinh thái, trong đó bao gồm cả vai trò quan trọng của hệ sinh thái trong ứng phó với biến đổi khí hậu nhƣ chống lại sự xói mòn do gió, nƣớc biển, thu giữ khí CO2, dự trữ nƣớc, nơi sống của các loài sinh vật, v.v. Mặt khác, khai thác và tận thu sa khoáng còn làm xuất hiện các hiện tƣợng nhƣ biến dạng đƣờng bờ biển, sạt lở bờ moong và bờ biển, cát bay lấn vào đất liền hay sụt lún các trảng cát v.v. Trong quá trình khai thác và quy hoạch khai thác đã có những đánh giá về tác động cũng nhƣ đề ra giải pháp giảm thiểu tác động tới hệ sinh thái. Tuy nhiên, phần lớn các chức năng và dịch vụ của các hệ sinh thái, nhất là các hệ sinh thái ven biển chƣa đƣợc nghiên cứu và đánh giá một cách đầy đủ. Việc lựa chọn giữa khai thác khoáng sản hay bảo tồn, phục hồi tài nguyên đa dạng sinh học vẫn chƣa đƣợc giải quyết thỏa đáng. Nghiên cứu tác động của khai thác khoáng sản titan tới các hệ sinh thái là hƣớng đi vô cùng quan trọng và cấp thiết nhằm bảo tồn 2 các chức năng và dịch vụ của các hệ sinh thái và bảo tồn cảnh quan đẹp của khu vực cũng nhƣ sử dụng hợp lý tài nguyên. Do đó tác giả đã lựa chọn đề tài là “Nghiên cứu tác động của khai thác titan tới các hệ sinh thái ven biển tỉnh Bình Thuận và đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo tồn và phục hồi”. Trong đề tài, tác giả tập trung nghiên cứu các tác động của khai thác titan tới đa dạng sinh học, bao gồm cả cảnh quan cùng các chức năng, dịch vụ của các hệ sinh thái. Mức độ tác động và tầm quan trọng của các hệ sinh thái sẽ đƣợc xem xét để có thể có đƣa ra các giải pháp giúp sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái ven biển. Mục tiêu chung: Đánh giá tác động của khai thác khoáng sản titan tới các hệ sinh thái ven biển tỉnh Bình Thuận nhằm đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái ven biển. Mục tiêu cụ thể: o Đánh giá tác động của khai thác khoáng sản tới đa dạng sinh học (hệ sinh thái, cảnh quan cùng các chức năng và các dịch vụ hệ sinh thái ). o Đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái ven biển nhằm phát triển bền vững và ứng phó với biến đổi khí hậu... Nội dung nghiên cứu: Nội dung 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu. Nội dung 2: Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội tỉnh Bình Thuận. Nội dung 3: Các chức năng và dịch vụ của hệ sinh thái ven biển tỉnh Bình Thuận . Nội dung 4: Tác động của việc khai thac titan lên các chức năng và dịch vụ hệ sinh thái ven biển Bình Thuận. 3 Nội dung 5: Đề xuất các giải pháp nhằm mục đích sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái ven biển tại tỉnh Bình Thuận. -Hiện trạng bảo vệ và phục hồi các hệ sinh thái trong khu vực quặng titan tỉnh Bình Thuận. - Đề xuất các giải pháp nhằm sử dụng hợp lý, bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái ven biển Bình Thuận. Cấu trúc của luận văn bao gồm 5 phần chính o Mở đầu o Chƣơng 1: Tổng quan tài liệu o Chƣơng 2: Địa điểm, thời gian, phƣơng pháp luận, phƣơng pháp nghiên cứu. o Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu o Kết luận - Khuyến nghị o Tài liệu tham khảo và Phụ lục 4 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.Cơ sở lý luận 1.1. Một số khái niệm thuật ngữ Hệ sinh thái: là tổ hợp của một quần xã sinh vật với môi trƣờng vật lý mà quần xã đó tồn tại, trong đó các sinh vật tƣơng tác với nhau và với môi trƣờng để tạo nên chu trình vật chất và sự chuyển hóa năng lƣợng [9]. Chức năng, dịch vụ hệ sinh thái: Chức năng của hệ sinh thái: là khả năng của các quá trình và thành phần của tự nhiên cung cấp hàng hóa và dịch vụ làm thỏa mãn các nhu cầu của con ngƣời một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Theo định nghĩa này thì chức năng hệ sinh thái là tập hợp của các quá trình và cấu trúc của hệ sinh thái. Các quá trình tự nhiên là kết quả của sự tƣơng tác phức tạp giữa các thành phần hữu sinh và vô sinh của hệ sinh thái thông qua quá trình trao đổi vật chất và năng lƣợng [57]. Với 4 nhóm chức năng chính của hệ sinh thái là: 1. Chức năng điều tiết. 2. Chức năng hỗ trợ. 3. Chức năng sản xuất. 4. Chức năng cung cấp thông tin. Dịch vụ hệ sinh thái (HST): là các lợi ích mà HST mang lại cho con ngƣời. Các lợi ích đó chia làm các nhóm trên cơ sở các chức năng của hệ sinh thái: Dịch vụ cung cấp nhƣ thực phẩm và nƣớc; Dịch vụ hỗ trợ nhƣ hình thành đất và chu trình dinh dƣỡng; Dịch vụ điều tiết nhƣ: điều tiết lũ lụt, hạn hán, chống xói mòn đất và dịch bệnh; Dịch vụ du lịch và văn hóa nhƣ: giá trị du lịch, giải trí, nghiên cứu, tôn giáo và các lợi ích phi vật chất khác [11]. Cải tạo, phục hồi môi trường: trong khai thác khoáng sản là hoạt động đƣa môi trƣờng, hệ sinh thái (đất, nƣớc, không khí, cảnh quan thiên nhiên, thảm thực 5 vật,...) tại khu vực khai thác khoáng sản và các khu vực bị ảnh hƣởng do hoạt động khai thác khoáng sản về trạng thái môi trƣờng gần với trạng thái môi trƣờng ban đầu hoặc đạt đƣợc các tiêu chuẩn, quy chuẩn về an toàn, môi trƣờng và phục vụ các mục đích có lợi cho con ngƣời [28]. Bảo tồn ĐDSH: là các hoạt động nhằm gìn giữ đƣợc ĐDSH về các mặt: cung cấp các nguyên vật liệu cần thiết cho cuộc sống của con ngƣời, các giá