Luận văn Phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh trường PTDT nội trú tỉnh Hà Giang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN VĂN GIỎI PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH TRƢỜNG PTDT NỘI TRÚ TỈNH HÀ GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thái Nguyên – Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM Nguyễn Văn Giỏi PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH TRƢỜNG PTDT NỘI TRÚ TỈNH HÀ GIANG Chuyên ngành: Giáo dục học Mã số: 60.14.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Hƣớng dẫn khoa học: TS. Nông Khánh Bằng Thái Nguyên – Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên LỜI CẢM ƠN Nghiên cứu khoa học là một chặng đường đầy khó khăn và thử thách. Sau hơn một năm làm luận văn, tôi đã trải nghiệm được rất nhiều điều, rút ra được những bài học bổ ích cho cuộc sống. Công trình được hoàn thành bên cạnh sự cố gắng của cá nhân là sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo, của đồng nghiệp, của bạn bè và những người thân. Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Nông Khánh Bằng – người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Kính chúc thầy và gia đình luôn mạnh khỏe, hạnh phúc ! Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo, Ban chủ nhiệm khoa Tâm lý – Giáo dục, các cán bộ khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái Nguyên đã dạy dỗ, chỉ bảo tôi trong suốt hai năm học vừa qua. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự quan tâm và giúp đỡ nhiệt tình của Ban giám hiệu, các thầy cô giáo, các em học sinh trường PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi tiến hành điều tra, nghiên cứu để hoàn thành luận văn. Tôi xin được bày tỏ sự cảm ơn chân thành của mình tới bạn bè đồng nghiệp, tới những người thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ tôi về mọi mặt để tôi có thể hoàn thành khóa học và thực hiện luận văn này. Thái Nguyên, tháng 08 năm 2011 Tác giả Nguyễn Văn Giỏi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU......1 1. Lý do chọn đề tài........................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu......2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu2 3.1. Khách thể nghiên cứu.......2 3.2. Đối tượng nghiên cứu.......3 4. Giả thuyết khoa học........3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .....3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu .........3 7. Phƣơng pháp nghiên cứu.........4 8. Đóng góp mới của luận văn.....................................................................5 9. Cấu trúc luận văn.....................................................................................5 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH PTDT NỘI TRÚ 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu..............................................................6 1.1.1. Các nghiên cứu ở nước ngoài...........................................................6 1.1.2. Các nghiên cứu trong nước...............................................................8 1.2. Những khái niệm công cụ.....................................................................9 1.2.1. Giao tiếp.............................................................................................9 1.2.1.1. Khái niệm giao tiếp...............................................................9 1.2.1.2. Chức năng của giao tiếp.....................................................13 1.2.1.3. Vai trò của giao tiếp trong sự hình thành và phát triển nhân cách...................................................................................................14 1.2.2. Kỹ năng giao tiếp.............................................................................15 1.2.2.1. Khái niệm kỹ năng..............................................................15 1.2.2.2. Khái niệm kỹ năng giao tiếp...............................................16 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1.2.2.3. Phân loại kỹ năng giao tiếp..............................................18 1.2.3. Phát triển kỹ năng giao tiếp............................................................19 1.2.4.. Biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú......................................................................................................20 1.3. Một số vấn đề về phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú hiện nay........................................................................................21 1.3.1. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh PTDT Nội trú ( bậc THPT )....21 1.3.2. Vai trò của giao tiếp và kỹ năng giao tiếp trong sự phát triển nhân cách của học sinh PTDT Nội trú......................................................23 1.3.3. Các nhiệm vụ phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú........................................................................................................24 1.3.4. Con đường và phương pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú...............................................................................25 1.4. Phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội Trú thông qua các môn học ƣu thế và tổ chức hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp......26 1.4.1. Các môn học ưu thế.........................................................................26 1.4.2. Hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp trong chương trình giáo dục bậc THPT.............................................................................................27 1.4.3. Tổ chức hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú............................................29 1.4.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển kỹ năng giao tiếp của học sinh PTDT Nội Trú...........................................30 1.5. Tiểu kết chƣơng 1................................................................................33 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CỦA HỌC SINH TRƢỜNG PTDT NỘI TRÚ TỈNH HÀ GIANG 2.1. Khái quát về khảo sát thực trạng.........................................................34 2.1.1. Khái quát về trường PTDT Nội trú và học sinh trường PTDT Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Nội trú tỉnh Hà Giang...............................................................................34 2.1.2. Mục tiêu, nội dung khảo sát.............................................................35 2.2. Thực trạng nhận thức về phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú.............................................................................................36 2.2.1. Nhận thức về mức độ cần thiết của kỹ năng giao tiếp đối với học sinh PTDT Nội trú ...................................................................................36 2.2.2. Nhận thức về các kỹ năng giao tiếp cần hình thành, phát triển cho học sinh PTDT Nội trú...............................................................................39 2.2.3. Nhận thức về phương pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú.....................................................................................40 2.2.4. Nhận thức của giáo viên về mục đích tổ chức phát triển KNGT cho học sinh.......................................................................................................43 2.2.5. Nhận thức về các yếu tố ảnh hưởng đến kết quả hình thành và phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú.............................................44 2.3. Thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp của học sinh PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang ............................................................................................47 2.3.1. Thực trạng kỹ năng giao tiếp của học sinh trường PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang.............................................................................................47 2.3.2. Đối tượng giao tiếp và nội dung giao tiếp của học sinh trường PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang....................................................................53 2.3.3. Thực trạng các phương pháp và hình thức tổ chức hoạt động giáo dục được sử dụng để hình thành và phát triển kĩ năng giao tiếp cho học sinh............................................................................................................60 2.3.4. Một số chân dung giao tiếp của học sinh trường PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang...................................................................................................70 2.3.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc hình thành và phát triển kỹ năng giao tiếp của học sinh PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang................................73 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2.4. Một số đánh giá về khảo sát thực trạng...............................................79 2.5. Tiểu kết chƣơng 2................................................................................80 Chƣơng 3. BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH TRƢỜNG PTDT NỘI TRÚ TỈNH HÀ GIANG 3.1. Các nguyên tắc đề xuất biện pháp.......................................................82 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục đích..................................................82 3.1.2. Nguyên tắc phù hợp với đối tượng giáo dục....................................82 3.1.3. Nguyên tắc cung cấp thông tin cơ bản.............................................83 3.1.4. Nguyên tắc khuyến khích động viên, cổ vũ người học và hướng họ tới một tương lai tươi sáng hơn.................................................................83 3.1.5. Nguyên tắc phát huy óc phê phán và khả năng lựa chọn phương án phù hợp của người học..............................................................................84 3.1.6. Nguyên tắc phối hợp các lực lượng giáo dục...................................84 3.1.7. Nguyên tắc giáo dục đồng đẳng.......................................................84 3.1.8. Nguyên tắc thực hiện giáo dục kiên trì, củng cố thường xuyên và lâu dài.........................................................................................................84 3.2. Một số biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang ........................................................................................85 3.2.1. Nâng cao nhận thức cho giáo viên, phụ huynh học sinh, học sinh về tầm quan trọng cuả việc phát triển KNGT; tăng cường sự phối hợp giữa các hoạt động giáo dục để phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú..............................................................................................85 3.2.2. Phát triển năng lực tổ chức hoạt động cho giáo viên và các chủ thể tham gia giáo dục, nhằm rèn luyện kỹ năng giao tiếp cho học sinh thông qua các môn học ưu thế và hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp..........................87 3.2.3. Nâng cao tính tích cực, tự giác cho học sinh trong các hoạt động, trau dồi vốn ngôn ngữ cho học sinh thông qua quá trình học tập cũng như Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên các hình thức giao tiếp...............................................................................90 3.2.4. Đổi mới hình thức tổ chức hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp; thiết kế các chủ đề phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh phù hợp với các loại hình hoạt động giáo dục của nhà trường....................................................92 3.2.5. Xây dựng hệ thống các bài tập thực hành và tổ chức cho học sinh luyện tập một cách có hiệu quả....................................................................................97 3.2.6. Mối quan hệ giữa các biện pháp....................................................100 3.3. Khảo nghiệm các biện pháp sƣ phạm đƣợc đề xuất ....102 3.5. Tiểu kết chƣơng 3..............................................................................103 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ..................................................105 1. Kết luận chung......................................................................................105 2. Khuyến nghị..........................................................................................106 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Stt Viết tắt Viết đầy đủ 1 CSVC Cơ sở vật chất 2 GD – ĐT Giáo dục và Đào tạo 3 GDCD Giáo dục công dân 4 HĐGDNGLL Hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp 5 HS Học sinh 6 KN Kỹ năng 7 KNGT Kỹ năng giao tiếp 8 PTDT Phổ thông dân tộc 9 SL Số lƣợng 10 STT Số thứ tự 11 UBND Ủy ban nhân dân 12 TB Thứ bậc 13 TBC Trung bình chung 14 THPT Trung học phổ thông 15 TS Tiến sĩ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN Stt Tên bảng Trang Bảng 2.1 Nhận thức của giáo viên về mức độ cần thiết của các KNGT đối với học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang 36 Bảng 2.2 Nhận thức của học sinh về mức độ cần thiết của các KNGT 37 Bảng 2.3 Nhu cầu phát triển và rèn luyện KNGT của học sinh 39 Bảng 2.4 Nhận thức của giáo viên và học sinh về biện pháp, phƣơng pháp phát triển KNGT cho học sinh 41 Bảng 2.5 Quan điểm của giáo viên về mục đích phát triển KNGT cho học sinh 43 Bảng 2.6 Một số yếu tố ảnh hƣởng đến quá trình phát triển KNGT của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang 44 Bảng 2.7 KNGT của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang xét theo khối 48 Bảng 2.8 KNGT của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang xét theo giới 50 Bảng 2.9 Hành vi, cử chỉ không phù hợp trong giao tiếp của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang 51 Bảng 2.10 Đối tƣợng giao tiếp của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang 53 Bảng 2.11 Nội dung giao tiếp của học sinh trƣờng PTDT Nội trú 56 Bảng 2.12 Mức độ sử dụng tiếng mẹ đẻ và tiếng việt của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang 59 Bảng 2.13 Các hình thức hoạt động giúp học sinh trƣờng PTDT nội trú tỉnh Hà Giang phát triển KNGT 61 Bảng 2.14 Vai trò của các môn học trong việc phát triển KNGT cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh 62 Bảng 2.15 Thời điểm lồng ghép việc phát triển KNGT cho học sinh thông qua các môn học chính khóa 63 Bảng 2.16 Biện pháp, phƣơng pháp phát triển KNGT cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang 64 Bảng 2.17 Nhận xét của giáo viên về mức độ và tính hiệu quả của các chủ thể tham gia phát triển KNGT cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú 67 Bảng 3.1 Kết quả khảo nghiệm các biện pháp đƣợc đề xuất 103 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Chúng ta đã biết, đầu thế kỷ XXI, nền giáo dục của nhân loại có những bƣớc tiến lớn với nhiều thành tựu về mọi mặt. Hầu hết các quốc gia đều nhận thức đƣợc sự cần thiết và cấp bách phải đầu tƣ cho giáo dục. Đầu tƣ cho giáo dục đƣợc coi là đầu tƣ có lãi nhất cho tƣơng lai của mỗi dân tộc, mỗi cộng đồng, mỗi gia đình, dòng tộc và mỗi cá nhân. Muốn hoạch định đƣợc chính sách đầu tƣ sâu rộng có hiệu quả cho giáo dục phải có tầm nhìn xa trông rộng. Vấn đề chiến lƣợc con ngƣời, xây dựng nguồn nhân lực để đáp ứng yêu cầu đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc, làm cho dân giàu, nƣớc mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh phải là nhiệm vụ ƣu tiên hàng đầu. Ở mọi thời đại, trong mọi xã hội, giao tiếp, ứng xử giữa con ngƣời với con ngƣời diễn ra liên tục, trên mọi lĩnh vực của đời sống từ sinh hoạt đời thƣờng đến công việc. Giao tiếp vừa biểu hiện văn hóa của mỗi con ngƣời, vừa biểu hiện mức độ văn minh của xã hội. Chính vì vậy, giao tiếp, ứng xử là một mặt cơ bản của công tác giáo dục và đào tạo. Cùng với sự phát triển của xã hội, của nền kinh tế hàng hoá vận động theo cơ chế thị trƣờng, việc lĩnh hội và phát triển kỹ năng giao tiếp trở thành đòi hỏi cấp thiết của nhiều ngành nghề, nhiều lĩnh vực, là điều kiện để con ngƣời, đặc biệt là giới trẻ thành đạt trong cuộc sống. Thực tế thời gian qua, việc tổ chức giáo dục, phát triển kỹ năng giao tiếp (KNGT) cho học sinh bậc THPT vẫn còn nhiều bất cập, nhất là đối tƣợng học sinh các trƣờng phổ thông dân tộc nội trú. Các trƣờng học, các cơ sở giáo dục đa phần đều chƣa chú trọng đến việc phát triển KNGT cho học sinh, các kỹ năng này chủ yếu đƣợc hình thành tự phát thông qua việc tự rèn luyện của học sinh và qua những hoạt động ngoài giờ lên lớp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 Tỉnh Hà Giang là một tỉnh miền núi, địa đầu của tổ quốc, nền kinh tế còn nghèo, đời sống nhân dân lạc hậu. Trong dân cƣ còn tồn tại nhiều hủ tục lạc hậu, tỉ lệ mù chữ, tái mù cao so với cả nƣớc. Nhiều địa phƣơng, làng bản còn xu hƣớng sống co cụm ít giao lƣu, trao đổi văn hóa, kinh tế giữa các vùng miền, còn tự canh, tự cung, tự cấp. Điều đó dẫn tới tình trạng ngƣời dân, kể cả các em học sinh ở vùng cao, vùng sâu ngại giao tiếp hoặc không biết cách giao tiếp. Nhiều vùng đồng bào dân tộc thiểu số, con cái vẫn xƣng hô với cha mẹ, ông bà là “ tao, mày”, “ cái mày, cái tao”, hoặc dùng từ “nó” để chỉ những ngƣời lớn tuổi.v.v. Trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang là nơi giáo dục, đào tạo những học sinh ngƣời dân tộc thiểu số của tỉnh. Đây là lực lƣợng kế cận đặc biệt quan trọng trong việc phát triển kinh tế, xã hội ở miền núi sau này. Đối với những học sinh ngƣời dân tộc thiểu số, chúng tôi nhận thấy, do sự khác biệt bởi nhiều yếu tố nhƣ: tính cách dân tộc, văn hóa, lối sống, trình độ nhận thức nên KNGT của các em còn bộc lộ những hạn chế nhất định. Do đó, việc nghiên cứu về KNGT là một việc làm cần thiết góp phần nâng cao chất lƣợng giáo dục và giảng dạy ở bậc THPT hiện nay. Từ những phân tích trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài:“Phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh trường PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh ở trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang; từ đó đề xuất các biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh THPT. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 3.2. Đối tượng nghiên cứu Biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang. 4. Giả thuyết khoa học Việc phát triển và rèn luyện kỹ năng giao tiếp cho học sinh ở trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang chƣa hệ thống và còn một số hạn chế nhất định. Nếu xây dựng đƣợc các biện pháp và hình thức tổ chức phát triển kỹ năng giao tiếp phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh THPT, phù hợp với điều kiện địa phƣơng, điều kiện nhà trƣờng, phát huy đƣợc ƣu thế của hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xây dựng cơ sở lý luận về phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh PTDT Nội trú. 5.2. Khảo sát, đánh giá thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang . 5.3. Đề xuất một số biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang . 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 6.1. Về nội dung - Thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp của học sinh trƣờng PTDT Nội trú tỉnh Hà Giang, các yếu tố ảnh hƣởng đến thực trạng này. - Đề tài tập chung nghiên cứu 10 kỹ năng giao tiếp cơ bản là: 1.Kỹ năng tiếp xúc, thiết lập các mối quan hệ; 2.Kỹ năng cân bằng nhu cầu cá nhân và đối tƣợng trong khi tiếp xúc; 3.Kỹ năng lắng nghe đối tƣợng giao tiếp; 4.Kỹ năng tự chủ cảm xúc, hành vi; 5.Kỹ năng tự kiềm chế, kiểm tra ngƣời khác; 6.Kỹ năng diễn đạt cụ thể, dễ