Luận văn Tác động kinh tế của biến đổi khí hậu đến thu nhập ngành trồng trọt Việt Nam: Mô hình Ricardian

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH --------------- NGUYỄN CHÂU THOẠI TÁC ĐỘNG KINH TẾ CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN THU NHẬP NGÀNH TRỒNG TRỌT VIỆT NAM: MÔ HÌNH RICARDIAN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Tp.HCM năm 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH --------------- NGUYỄN CHÂU THOẠI TÁC ĐỘNG KINH TẾ CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN THU NHẬP NGÀNH TRỒNG TRỌT VIỆT NAM: MÔ HÌNH RICARDIAN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Chuyên ngành : Kinh tế phát triển Mã số : 60.31.05 Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN HỮU DŨNG i LỜI CAM KẾT Tôi xin cam đoan luận văn này hoàn toàn do tôi thực hiện. Các đoạn trích dẫn và số liệu sử dụng trong luận văn đều được dẫn nguồn và có độ chính xác cao nhất trong phạm vi hiểu biết của tôi. Luận văn này không nhất thiết phản ánh quan điểm của Trường Đại học Kinh Tế Thành Phố Hồ Chí Minh. Ký tên NGUYỄN CHÂU THOẠI Tháng 12/2010 ii LỜI CÁM ƠN Trước tiên và trên hết tôi vô cùng biết ơn thầy hướng dẫn khoa học, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Dũng, với sự hướng dẫn tận tình, những đề nghị rất giá trị, những lời khuyên hữu ích, sự nhiệt tình vô điều kiện và ủng hộ tinh thần của thầy trong quá trình học tập và thực hiện nghiên cứu này. Tôi cũng biết ơn chân thành đến PGS. Ts. Nguyễn Trọng Hoài – Trưởng Khoa, Ts. Trần Tiến Khai và các thầy cô khoa KTPT, Trường ĐHKT Tp.HCM đã tận tình dạy bảo tôi trong suốt thời gian học tập, hơn nữa những nhận xét góp ý tận tình trong quá trình hoàn thiện chất lượng đề tài tốt nghiệp. Tôi rất cảm kích sự giúp đỡ và hỗ trợ của của các bạn tôi, tập thể lớp Fetp 13, lớp KTPT Fb 4 đã động viên, hỗ trợ tinh thần và đóng góp ý kiến giúp tôi hoàn thành luận văn này. Lời cảm ơn chân thành của tôi xin gởi đến cha mẹ tôi và cha mẹ vợ tôi đã giành thời gian giúp đỡ gia đình trong khi tôi đi học. Cuối cùng, tôi vô cùng biết ơn người bạn đời, Cô Trần Thị Hoàng Anh, đã động viên, hỗ trợ tinh thần và cảm thông cho tôi trong suốt khóa học và là nguồn nỗ lực, kiên trì và quyết tâm của tôi để hoàn thành nghiên cứu này. iii TÓM TẮT Trái đất nóng lên là nguyên nhân chính gây nên biến đổi khí hậu (BĐKH) toàn cầu. Bên cạnh nước biển dâng, sự tăng lên của nhiệt độ và thay đổi lượng mưa sẽ gây thiệt hại cho phát triển các quốc gia nhất là các quốc gia đang phát triển. Việt Nam đứng thứ năm trong các nước chịu tác động của BĐKH, ngành nông nghiệp chiếm 20% GDP, 29% diện tích và 80% dân cư nông thôn phụ thuộc chịu tác động nhiều nhất. Vì thế nghiên cứu phân tích tác động của BĐKH lên ngành trồng trọt Việt Nam (chiếm 75% sản xuất nông nghiệp) bằng mô hình Ricardian nhằm dự báo thiệt hại do BĐKH gây nên cho sản xuất nông nghiệp là một việc làm cần thiết và có ý nghĩa. Đề tài phân tích ảnh hưởng của nhiệt độ và lượng mưa lên thu nhập ròng của nông hộ, sử dụng dữ liệu chéo cho cả ba mô hình tổng hợp, tưới tiêu chủ động và không chủ động, bao gồm 3616 nông hộ được chọn lọc từ bộ dữ liệu VHLSS 2008. Kết quả nghiên cứu cho thấy nhiệt độ và lượng mưa tăng làm giảm thu nhập ròng nông hộ, nhiệt độ có tác động phi tuyến tính lên thu nhập ròng và lượng mưa là không xác định được Các vùng có diện tích bình quân hộ lớn và nông hộ có tưới tiêu chủ động ít ảnh hưởng hơn. Dự báo, theo kịch bản BĐKH vào cuối thế kỷ, khi nhiệt độ bình quân tăng từ 1,5 đến 2,90C và lượng mưa tăng từ 3,4% đến 6,6% thì thiệt hại cho ngành nông nghiệp Việt Nam sẽ từ 2.000 đến 3.700 tỷ đồng (~115-220 triệu USD), GDP giảm tương đương từ 0,6 đến 1,3% (Nếu GDP tăng bình quân 3% từ nay đến cuối thế kỷ), trong đó tác động chủ yếu do nhiệt độ tăng chiếm hơn 80%. Kết quả nghiên cứu cung cấp thêm góc nhìn về tác động kinh tế của nhiệt độ và lượng mưa do sự “nóng” lên toàn cầu đến sản xuất nông nghiệp của Việt Nam. iv MỤC LỤC LỜI CAM KẾT..................................................................................................................... i LỜI CÁM ƠN......................................................................................................................ii TÓM TẮT...........................................................................................................................iii MỤC LỤC .......................................................................................................................... iv DANH MỤC BẢNG BIỂU – ĐỒ THỊ................................................................................ v CÁC CHỮ VIẾT TẮT........................................................................................................ vi CHƯƠNG I GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU ....................................................................... 1 1.1 Giới thiệu ...................................................................................................... 1 1.2 Vấn đề nghiên cứu ........................................................................................ 2 1.3 Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................... 3 1.4 Câu hỏi nghiên cứu ....................................................................................... 4 1.5 Phạm vi và giới hạn nghiên cứu ................................................................... 5 CHƯƠNG II TỔNG QUAN LÝ THUYẾT ...................................................................... 6 2.1 Biến đổi khí hậu và một số nguyên nhân gây nên BĐKH............................ 6 2.1.1 Biến đổi khí hậu......................................................................................... 6 2.1.2 Một số nguyên nhân gây nên BĐKH......................................................... 7 2.2 Những thách thức của Việt Nam với BĐKH................................................ 8 2.3 Diễn biến khí hậu thế giới............................................................................. 8 2.4 Khái quát khí hậu Việt Nam ......................................................................... 9 2.4.1 Đặc điểm khí hậu của Việt Nam................................................................ 9 2.4.2 Diễn biến khí hậu tại Việt Nam 2007- 2008............................................ 10 2.5 Kịch bản BĐKH Việt Nam......................................................................... 12 2.6 Ngành nông nghiệp Việt Nam .................................................................... 14 2.7 Lý thuyết mô hình Ricardian ....................................................................... 17 2.7.1 Mô hình phân tích Ricardian .............................................................. 18 2.7.2 Nghiên cứu ứng dụng mô hình Ricardian................................................ 22 CHƯƠNG III PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................................................ 26 3.1 Dữ liệu nghiên cứu....................................................................................... 26 3.2 Mô hình nghiên cứu.................................................................................... 30 3.3 Tác động biên và xu hướng tác động........................................................... 31 3.4 Dự báo biến đổi khí hậu.............................................................................. 34 CHƯƠNG IV HIỆN TRẠNG SẢN XUẤT NGÀNH TRỒNG TRỌT VIỆT NAM .... 36 4.1 Đặc điểm khí hậu ........................................................................................ 36 4.2 Đặc điểm đất đai canh tác........................................................................... 40 4.3 Đặc điểm kinh tế xã hội nông hộ ................................................................ 41 4.4 Tình hình tưới tiêu của nông hộ.................................................................. 42 4.5 Thu nhập ròng bình quân............................................................................ 43 4.6 Kết luận chương.......................................................................................... 45 CHƯƠNG V TÁC ĐỘNG KINH TẾ CỦA YẾU TỐ KHÍ HẬU................................... 46 5.1 Mô hình Ricardian cho Việt Nam............................................................... 46 5.2 Mối liên quan giữa thu nhập ròng và khí hậu:............................................ 48 5.3 Ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế xã hội của nông hộ .............................. 53 5.4 Giá trị tác động biên.................................................................................... 55 5.6 Dự báo tác động theo kịch bản BĐKH....................................................... 61 5.6.1 Dự báo tác động của nhiệt độ .................................................................. 61 5.6.2 Dự báo tác động của lượng mưa.............................................................. 63 5.7 Thảo luận đánh giá kết quả nghiên cứu ...................................................... 65 v CHƯƠNG VI KẾT LUẬN.............................................................................................. 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 72 PHỤ LỤC .......................................................................................................................... 75 DANH MỤC BẢNG BIỂU – ĐỒ THỊ Bảng 2.1 Kịch bản biến đổi nhiệt độ trung bình (0C/năm) ............................................ 13 Bảng 2.2 Kịch bản biến đổi lượng mưa (%/năm)......................................................... 13 Bảng 2.3 Diện tích đất sản xuất nông nghiệp Việt Nam .............................................. 15 Bảng 2.4 Giá trị sản xuất nông nghiệp Việt Nam ......................................................... 16 Bảng 2.5 Giá trị sản xuất ngành trồng trọt phân theo nhóm cây trồng.......................... 17 Bảng 3.1 Các biến sử dụng trong mô hình .................................................................... 30 Bảng 3.2 Kịch bản biến đổi khí hậu Việt Nam.............................................................. 34 Bảng 4.1 Nhiệt độ trung bình mùa khô theo vùng ........................................................ 37 Bảng 4.2 Nhiệt độ trung bình mùa mưa theo vùng....................................................... 37 Bảng 4.3 Lượng mưa trung bình mùa khô theo vùng................................................... 38 Bảng 4.4 Lượng mưa trung bình mùa mưa theo vùng.................................................. 39 Bảng 4.5 Diện tích đất bình quân / nông hộ theo vùng ................................................. 41 Bảng 4.6 Đặc điểm chủ hộ............................................................................................. 42 Bảng 4.7 Tình hình tưới tiêu của nông hộ ..................................................................... 43 Bảng 4.8 Thu nhập ròng bình quân năm theo vùng ...................................................... 44 Bảng 5.1 Kết quả hồi quy tổng hợp 3 mô hình – Biến phụ thuộc thu nhập ròng .......... 47 Bảng 5.2 Tác động biên của nhiệt độ lên thu nhập ròng ............................................... 55 Bảng 5.3 Tác động biên của lượng mưa lên thu nhập ròng ......................................... 57 Bảng 5.4 Tác động biên hàng năm theo diện tích (ha) ................................................. 60 Bảng 5.5 Tác động biên của nhiệt độ lên thu nhập ròng (ha/năm) ................................ 61 Bảng 5.6 Dự báo tác động của nhiệt độ năm lên thu nhập ròng nông hộ...................... 62 Bảng 5.7 Tác động của lượng mưa lên 1ha/năm ........................................................... 63 Bảng 5.8 Tác động của lượng mưa/năm lên thu nhập ròng........................................... 64 Bảng 5.9 Thu nhập ròng của nông hộ .......................................................................... 66 Bảng 5.10 So sánh kết quả nghiên cứu tại một số quốc gia........................................... 67 Đồ thị 4.1 Nhiệt độ và lượng mưa 2001-2009............................................................... 40 Đồ thị 5.1 Tác động biên của nhiệt độ lên thu nhập ròng(MH tổng hợp) ..................... 58 Đồ thị 5.2 Tác động biên của nhiệt độ lên thu nhập ròng(MH tưới chủ động) ............. 90 Đồ thị 5.3 Tác động biên của nhiệt độ lên thu nhập ròng(MH tưới không chủ động) .. 90 Đồ thị 5.4 Tác động biên của lượng mưa lên thu nhập ròng(MH tổng hợp)................. 60 Đồ thị 5.5 Tác động biên của lượng mưa lên thu nhập ròng(MH tưới chủ động)......... 90 Đồ thị 5.6 Tác động biên của lượng mưa lên thu nhập ròng(MH không chủ động) ..... 90 Đồ thị 5.7 Dự báo tác động của nhiệt độ lên thu nhập ròng hàng năm ......................... 64 Đồ thị 5.8 Dự báo tác động của lượng mưa lên thu nhập ròng hành năm ..................... 66 Đồ thị 5.9 Tác động biên của nhiệt độ lên thu nhập ròng - phụ lục 10.......................... 90 Đồ thị 5.10Tác động biên của lượng mưa lên thu nhập ròng - phụ lục 10 ..................... 90 Hình 2.1 Diễn biến chuẩn sai nhiệt độ bình quân toàn cầu .......................................... 79 Hình 2.2 Diễn biến lượng mưa năm ở các vùng trên thế giới....................................... 79 Bản đồ vị trí trạm khí tượng và vùng phân bố mẫu ........................................................ 77 Sơ đồ 3.1 Sơ đồ nghiên cứu............................................................................................ 35 vi CÁC CHỮ VIẾT TẮT B : Bắc CĐ-ĐH: Cao đẳng – Đại học ĐB : Đồng Bằng ĐBBB : Đồng Bằng Bắc Bộ ĐBSCL: Đồng Bằng Sông Cửu Long BĐKH: Biến đổi khí hậu IMHEN: Viện khoa học khí tượng thủy văn và môi trường. N : Nam TNMT: Tài nguyên môi trường VHLSS: Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam WMO: Tổ chức khí tượng thế giới WB: World Bank 1 CHƯƠNG I GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU 1.1 Giới thiệu Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là vấn đề thời sự hiện nay trên toàn cầu cũng như ở Việt Nam. BĐKH ảnh hưởng đến nhiều ngành và môi trường sản xuất như nông nghiệp, lâm nghiệp, năng lượng, các vùng ven biển tại các nước phát triển và đang phát triển (Nguyễn Hữu Ninh, 2010). BĐKH như một mối đe doạ đối với hoà bình và an ninh toàn cầu, có mức độ nguy hiểm xếp ngang hàng với xung đột vũ trang, buôn lậu vũ khí hay nghèo đói. BĐKH biểu hiện rõ nét qua các hiện tượng thời tiết bất thường, nước biển dâng cao, mưa lũ, giông bão ngày càng gia tăng, tác động không nhỏ đến đời sống con người, gây nên bệnh tật, nghèo đói, mất nhà cửa, mất đất đai canh tác, suy giảm môi trường sinh thái. Ngoài ra, BĐKH còn làm mất cân bằng cán cân thực phẩm-sinh quyển, đất và rừng suy kiệt (Lê Anh Tuấn, 2009). Hơn nữa, BĐKH sẽ tạo thêm gánh nặng cho phát triển. Nhiệt độ, lượng mưa thay đổi cũng như khí hậu ngày càng biến động khó lường hơn và ngày càng khắc nghiệt hơn sẽ ảnh hưởng đến sản lượng, thu nhập và sức khỏe không những ngay hôm nay mà còn ảnh hưởng đến phát triển trong tương lai (WB, 2010). Sản xuất nông nghiệp là ngành chịu tác động của BĐKH nhiều nhất trên toàn cầu. So với các nước phát triển, nông nghiệp ở các nước đang phát triển chịu tác động lớn hơn do điều kiện cơ sở hạ tầng và khả năng chịu ảnh hưởng cao hơn rất nhiều (WB, 2010). Cũng theo đánh giá của WB (2010), Châu Á là nơi bị ảnh hưởng nhiều nhất trong bối cảnh an ninh lượng thực, nhất là ngành trồng trọt phụ thuộc nguồn nước mưa ở các nước đang phát triển. Các nghiên cứu phân tích tác động kinh tế của BĐKH lên sản xuất nông nghiệp từ khoảng 20 năm trở lại đây được thực hiện ở một số nước đang phát 2 triển thế giới như Trung Quốc, các nước Châu Mỹ La Tinh, một số quốc gia Châu Phi Phương pháp mà các nghiên cứu này áp dụng phần lớn là dùng mô hình Ricardian để phân tích, tìm hiểu các yếu tố khí hậu thay đổi có ảnh hưởng đến kinh tế nông nghiệp ra sao và đã thu được những kết quả rất hữu ích cho việc hoạch định chính sách phát triển tại quốc gia của họ. Việt Nam là một trong những nước đang phát triển, nông nghiệp chiếm vị trí quan trọng trong phát triển kinh tế cũng như an ninh lương thực. Vì thế sự thay đổi bất kỳ của nông nghiệp, dù nhỏ, cũng sẽ ảnh hưởng đến phát triển và an ninh quốc gia. Hơn nữa, khoảng hơn 74% dân số sống tại nông thôn và 80% người dân sinh sống chủ yếu phụ thuộc vào sản xuất nông nghiệp. Mặt khác, Việt Nam đã là nước xuất khẩu gạo thứ 2 trên thế giới và các mặt hàng nông sản khác như cà phê, chè, hồ tiêu, điều, cao su là những nông sản xuất khẩu có giá trị cao mang lại một lượng lớn ngoại tệ hàng năm cho quốc gia. Do vậy, bằng cách này cách khác nghiên cứu BĐKH lên nông nghiệp sẽ giúp cải thiện cách nhìn nhận và lượng hóa các tác động tiêu cực, góp phần cho công tác đánh giá các kế hoạch ứng phó một cách kịp thời. Các tác động kinh tế của BĐKH lên nhiều lĩnh vực nhất là thiệt hại kinh tế do nước biển dâng đã được dự báo, nhưng các nghiên cứu tác động của thay đổi nhiệt độ trung bình và lượng mưa chưa được quan tâm phân tích. Vì thế nghiên cứu này sẽ phân tích tác động kinh tế của thay đổi này lên sản xuất nông nghiệp với đối tượng ngành trồng trọt trên phạm vi toàn quốc. Kết quả nghiên cứu được kỳ vọng là sẽ cung cấp thêm góc nhìn toàn cảnh mức độ tác động của BĐKH đến quá trình phát triển bền vững của đất nước. Thêm nữa, phương pháp áp dụng hứa hẹn đóng góp nhiều kết quả có ích cho việc xây dựng kế hoạch ứng phó với BĐKH trong tương lai. 1.2 Vấn đề nghiên cứu Trái đất đang ”nóng” lên (IPCC, 2007) là nguyên nhân chính dẫn đến BĐKH toàn cầu. BĐKH không chỉ là những hiện tượng nước biển dâng mà còn là giông bão, lũ lụt, hạn hán; là biến đổi của nhiệt độ bề mặt của nước biển, dòng