Luận văn Vận dụng phương pháp dạy học nhóm để dạy một số bài mới và bài tập toán học ở trung học phổ thông

TRƯỜNG ĐẠI HỌC AN GIANG KHOA SƯ PHẠM Khóa Luận Tốt Nghiệp Ngành Sư phạm Toán, Khóa 2004 – 2008 Chuyên Ngành Phương Pháp Dạy Học GVHD: Th.S – Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều Long Xuyên, 5/2008 GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP LỜI CẢM ƠN ! Trước hết em xin chân thành cám ơn Ban giám hiệu Trường Đại Học An Giang và Ban chủ nhiệm khoa Sư phạm đã tạo điều kiện thuận lợi để em hoàn thành Khóa luận tốt nghiệp này. Em xin cám ơn quý thầy (cô) của Trường Đại học An Giang trong thời gian qua đã nhiệt tình giảng dạy, cung cấp cho em những kiến thức quí báo, giúp em có cơ sở để tiến hành việc nghiên cứu của mình. Em xin gởi lời cảm ơn sâu sắc đến Thạc sĩ Vương Vĩnh Phát - người thầy đã tận tình chỉ dạy, hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin cảm ơn Ban giám hiệu và tập thể giáo viên tổ Toán Trường Trung học Phổ Thông Long Xuyên đã nhiệt tình giúp đỡ, góp ý, để em có điều kiện hoàn thành Khóa luận của mình. Cuối cùng em xin được cảm ơn tất cả người thân, bạn bè đã động viên, ủng hộ và giúp đỡ cho công việc nghiên cứu của em hoàn thành đúng kế hoạch ! Long Xuyên, tháng 05 năm 2008. SVTH: TRỊNH THỊ THÚY KIỀU GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang i MỤC LỤC Mục Trang MỞ ĐẦU .................................................................................... 1 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI:............................................................................................1 II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU: ......................................................1 III. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:................................................................................1 IV. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU:................................................................................2 V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:.........................................................................2 VI. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC: ...............................................................................2 VII. NỘI DUNG KHÓA LUẬN:................................................................................2 CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN............................................... 3 I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN TOÁN:..........3 1. Quan điểm chung về đổi mới phương pháp dạy học môn Toán ở Trường Trung học Phổ Thông: .......................................................................................................3 2. Thực trạng phương pháp dạy học môn Toán ở Trường Trung học Phổ Thông:.3 II. MỘT SỐ KHÁI NIỆM:..........................................................................................5 1. Phương pháp dạy học:.........................................................................................6 2. Khái niệm hoạt động nhóm:................................................................................6 3. Phương pháp dạy học theo nhóm:.......................................................................7 4. Phương pháp thảo luận nhóm:.............................................................................8 III. NHỮNG MỤC TIÊU ĐẶT RA KHI LÀM VIỆC NHÓM:..................................9 IV. NỘI DUNG CHÍNH: ............................................................................................9 1. Vai trò của làm việc theo nhóm: .........................................................................9 2. Hoạt động nhóm được sử dụng khi nào? ..........................................................10 3. Vai trò của giáo viên: ........................................................................................10 4. Những kỹ năng hoạt động nhóm quan trọng:....................................................10 5. Những giai đoạn chính cần thực hiện đối với hoạt động nhóm: .......................11 CHƯƠNG II: VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC NHÓM ĐỂ DẠY MỘT SỐ BÀI MỚI VÀ GIẢI BÀI TẬP TOÁN HỌC ............................................................................. 21 I. DẠY HỌC GIẢI BÀI TẬP TOÁN: ......................................................................21 1. Vị trí, yêu cầu của dạy học giải bài tập Toán học: ............................................21 GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang ii 2. Dạy học một số bài tập ôn tập bằng phương pháp dạy học nhóm: ...................21 II. DẠY HỌC NỘI DUNG BÀI MỚI:......................................................................34 1. Vị trí, chức năng của việc dạy bài mới: ............................................................34 2. Dạy học một số bài mới bằng phương pháp dạy học nhóm:.............................34 CHƯƠNG III: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................... 39 I. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM: ...............................................................................39 1. Mục đích việc nghiên cứu: ................................................................................39 2. Biện pháp thực hiện: .........................................................................................39 3. Nội dung phiếu thực nghiệm:............................................................................39 4. Kết quả: .............................................................................................................42 II. MỘT SỐ Ý KIẾN ĐỀ XUẤT: .............................................................................46 GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 1 MỞ ĐẦU I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Trong thời đại khoa học công nghệ ngày nay, lượng tri thức mà học sinh phải tiếp nhận khi ngồi trên ghế nhà trường tăng lên rất nhiều. Từ đó đòi hỏi học sinh phải tiếp thu kiến thức một cách tích cực và sáng tạo, có như vậy mới đáp ứng được yêu cầu của nền giáo dục trong thời đại mới. Cùng với việc cải cách chương trình và thay sách giáo khoa, phương pháp dạy học phải được chọn lọc sao cho phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Thông qua phương pháp dạy học theo nhóm giáo viên sẽ giúp học sinh tiếp xúc và cùng nhau giải quyết những vấn đề khó khăn trong lí luận cũng như trong thực tiễn học tập. Điều đó khơi gợi cho học sinh sự hứng thú trong học tập, tạo được niềm tin vào khả năng sẽ giải quyết được vấn đề đặt ra. Quá trình hoạt động giúp cho học sinh cùng nhau khám phá lại những tri thức mà nhân loại đã tích lũy được, làm cho học sinh hiểu sâu hơn, hiểu rõ hơn và nhớ lâu hơn vì học sinh đã nắm được bản chất của vấn đề thông qua ý kiến của tập thể. Phương pháp dạy học này đáp ứng được yêu cầu đổi mới “Lấy học sinh làm trung tâm”. Bên cạnh đó, trong quá trình học tập đôi khi phải giải quyết nhiều bài tập có mức độ khó khác nhau mà từng cá nhân xuất sắc đôi khi không giải quyết được hết các bài tập đặt ra. Do đó, sự cộng tác của tập thể, sự chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm giữa các thành viên trong nhóm với nhau là rất cần thiết. Chính vì vậy, em chọn đề tài: “VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC NHÓM ĐỂ DẠY MỘT SỐ BÀI MỚI VÀ BÀI TẬP TOÁN HỌC Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG”. II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU: Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu phương pháp dạy học nhóm trong giải bài tập Toán ở trường THPT; nghiên cứu về hình thức tổ chức các nhóm khác nhau và vận dụng phương pháp này vào quá trình giải bài tập của học sinh. Phạm vi nghiên cứu: Một số bài tập Toán học và một số nội dung bài mới ở Trung học Phổ Thông. III. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU: Mục đích nghiên cứu là tìm hiểu phương pháp dạy học nhóm trong việc dạy bài mới và giải bài tập Toán ở Trung học Phổ Thông. Đây là một trong những phương pháp dạy học được nhiều nhà sư phạm đánh giá cao. Việc nghiên cứu đề tài này sẽ giúp cho sinh viên hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học nhóm cũng như khả năng vận dụng phương pháp này vào công tác giảng dạy Toán ở Trường Trung học Phổ Thông, đáp ứng được yêu cầu đổi mới của nền giáo dục hiện đại vì tính hiệu quả của nó và có tác dụng rất tốt trong quá trình học tập cũng như làm việc sau này. GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 2 IV. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU: Nghiên cứu cơ sở lí luận của phương pháp dạy học nhóm. Nghiên cứu việc vận dụng phương pháp dạy học nhóm để dạy học Toán ở Trung học Phổ Thông. Nghiên cứu, đề xuất một số biện pháp nhằm giúp cho việc sử dụng phương pháp dạy học nhóm trong dạy học Toán ở Trường Phổ Thông Trung học đạt hiệu quả hơn. V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU: Nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu sách giáo khoa, nghiên cứu tài liệu tham khảo về phương pháp dạy học nhóm. Lấy ý kiến chuyên gia: Phỏng vấn các giáo viên có kinh nghiệm trong công tác giảng dạy về phương pháp dạy học nhóm. Thực nghiệm sư phạm để tìm hiểu khả năng làm việc nhóm của học sinh trong quá trình giải bài tập. VI. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC: Trong quá trình dạy học một số bài tập Toán học ở Trung học Phổ Thông nếu ta sử dụng phương pháp dạy học nhóm sẽ giúp cho học sinh lĩnh hội kiến thức một cách chủ động, tích cực và sáng tạo. Điều đó sẽ tạo ra những giờ học đạt hiệu quả cao, và luôn đáp ứng được yêu cầu đổi mới “Lấy học sinh làm trung tâm”. VII. NỘI DUNG KHÓA LUẬN: Chương I: Cơ sở lí luận. Chương II: Vận dụng phương pháp dạy học nhóm để dạy một số bài mới và giải bài tập Toán học. Chương III: Thực nghiệm sư phạm. GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 3 CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN TOÁN: (Phần này được viết theo tài liệu “Đổi mới phương pháp dạy học Toán ở phổ thông”) 1. Quan điểm chung về đổi mới phương pháp dạy học môn Toán ở Trường Trung học Phổ Thông: - Nghị quyết hội nghị lần thứ IV ban chấp hành Trung Ương Đảng cộng sản Việt Nam khoá VII đã chỉ rõ: “Mục tiêu giáo dục và đào tạo phải hướng vào đào tạo những con người lao động tự chủ, sáng tạo, có năng lực giải quyết những vấn đề thường gặp, qua đó mà góp phần tích cực thực hiện mục tiêu lớn của đất nước là dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ văn minh”. - Về phương pháp giáo dục, phải khuyến khích tự học, phải áp dụng những phương pháp giáo dục hiện đại để bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải qyuết vấn đề. - Nghị quyết hội nghị lần thứ II Ban chấp hành Trung Ương Đảng cộng sản Việt Nam (khoá VIII, 1997) tiếp tục khẳng định: “Phải đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên Đại học”. - Như vậy quan điểm chung về hướng đổi mới phương pháp dạy học đã được khẳng định, không còn là vấn đề tranh luận. Cốt lõi của việc đổi mới phương pháp dạy học môn Toán ở Trường Trung học Phổ Thông là làm cho học sinh học tập tích cực, chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động. 2. Thực trạng phương pháp dạy học môn Toán ở Trường Trung học Phổ Thông: 2.1. Thực trạng: Không ít giáo viên có tâm huyết với nghề, có hiểu biết sâu sắc về bộ môn, có tay nghề vững, có nhiều giờ dạy tốt. Song phải thừa nhận rằng, giáo viên vẫn dạy theo cách như mấy chục năm trước đây. Đó là kiểu thầy đọc trò chép vào vở, thầy nói trò ghi, còn dùng nhiều phương pháp thuyết trình… Việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học môn Toán có một số chuyển biến bước đầu như: GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 4 ¾ Đối với bài giảng kiến thức mới, giáo viên có quan tâm đặt vấn đề, dùng hệ thống câu hỏi dẫn dắt học sinh thông qua đàm thoại, gợi mở, củng cố kiến thức bằng bài tập, chú trọng câu hỏi và hướng dẫn học sinh học ở nhà… ¾ Đối với giờ luyện tập, học sinh được chuẩn bị trước ở nhà, một vài học sinh trình bày lên bảng cách giải, giáo viên hướng dẫn cả lớp nhận xét, giáo viên tổng kết ưu khuyết điểm về lời giải và đưa ra lời giải mẫu. ¾ Hình thức dạy học Toán có sinh động hơn. Song về bản chất, các giờ học đó vẫn dạy theo kiểu thầy truyền đạt trò tiếp nhận. Cách dạy đó chưa phản ánh được những đặc thù trong dạy học Toán, chưa phản ánh được các hoạt động tích cực của học sinh trong dạy học Toán học, cũng như vận dụng kiến thức trong giải Toán vào thực tiễn. Khi học, học sinh chủ yếu là nghe giảng, xem giáo viên làm mẫu rồi làm theo mẫu, học sinh học thụ động, luôn luôn phụ thuộc vào giáo viên, học sinh chưa được tự giác, tự do, tự khám phá kiến thức. Không ít giáo viên dạy theo kiểu áp đặt, nên học sinh chỉ quen nói theo và làm theo sự áp đặt đó. Như vậy rất nhiều học sinh sau khi học chỉ hiểu kiến thức một cách máy móc, hình thức. Đôi khi cũng có giáo viên áp dụng phương pháp dạy học nhóm, nhưng không thường xuyên và ít nghiêm khắc nên học sinh chưa có một thói quen tốt khi làm việc nhóm. 2.2. Nguyên nhân: 2.2.1. Quản lí chỉ đạo: Công tác quản lí chỉ đạo chưa kịp thời, trong một thời gian khá dài với thời lượng và điều kiện lên lớp không đủ, không ổn định, quy mô mỗi lớp thường từ 40 đến 50 học sinh nên giáo viên rất khó khăn trong việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học. Cơ sở vật chất trường lớp và phương tiện giảng dạy có khá hơn trước nhưng không phải là phổ biến tất cả. Đời sống giáo viên và học sinh nhìn chung còn khó khăn. Tất cả những điều đó đã ảnh hưởng không nhỏ đến nề nếp chuyên môn và chất lượng giảng dạy, tạo nên trạng thái giáo viên giảng dạy sơ cứng, rập khuôn theo sách giáo khoa. Bên cạnh đó việc đánh giá giờ giảng còn nặng hình thức, cứng nhắc theo các điều đã qui định, đã có sẵn (chẳng hạn như phải dạy đúng như sách giáo khoa…), đã làm mất đi tính sáng tạo của giáo viên. 2.2.2. Phương pháp dạy học môn Toán: Nội dung chương trình sách giáo khoa chưa hỗ trợ cho giáo viên đổi mới phương pháp dạy học. Một số nội dung có tính chất kinh viện, yêu cầu chặt chẽ (tiên đề hoá…).Tồn tại quá nhiều loại sách, nhiều bài tập khó, bài tập nâng cao, ít những bài tập liên quan đến thực tiễn, liên môn. Từ đó giáo viên chủ yếu dùng phương pháp thuyết trình, đôi khi dùng phương pháp đàm thoại gợi mở, tập trung chủ yếu vào việc truyền thụ sao cho đủ kiến thức có trong GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 5 sách giáo khoa với thời lượng 45 phút theo quy định. Từ đó gây nên hiện tượng dạy thoáng cho xong nội dung… Hiện tượng dạy học bình quân rất phổ biến, yêu cầu cả lớp như nhau, bằng lòng với cách giải quyết sẵn có trong sách giáo khoa. Tình trạng này chẳng những không khuyến khích học sinh nỗ lực cá nhân mà còn tạo ra sự nhàm chán trong học tập, tạo ra sự trì trệ trong hoạt động của giáo viên. 2.2.3. Những yếu tố khác: Việc chậm đổi mới phương pháp dạy học phải kể đến các nguyên nhân: • Giáo viên cũng như học sinh chưa khắc phục được nhận thức, thói quen dạy học truyền thống nặng về lý thuyết, coi nhẹ thực hành ứng dụng. • Việc bồi dưỡng giáo viên chưa sát với yêu cầu nâng cao kiến thức, cũng như nghiệp vụ sư phạm, chưa theo hướng đổi mới phương pháp dạy học. • Mối quan hệ giữa đào tạo giáo viên tại các Trường Sư Phạm với việc sử dụng giáo viên ở Trường Phổ Thông cũng như sự chỉ đạo của các cấp quản lí còn nhiều bất cập. • Đánh giá thi cử chủ yếu vẫn dựa theo nội dung và hình thức truyền thống làm hạn chế việc đổi mới phương pháp dạy học. • Thông tin chưa cập nhật theo khu vực và thế giới. Từ những điều nói ở trên ta thấy rằng, nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học đã trở thành một đòi hỏi bức xúc của sự nghiệp giáo dục nói riêng và của toàn xã hội nói chung. Và để đáp ứng nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học đó, các nhà khoa học và các nhà sư phạm đã đề ra một số phương pháp mới trong dạy học, nhằm phát huy tối đa tính tích cực của người học như: phương pháp dạy học nhóm, phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, dạy học chương trình hoá,… Trong số đó, phương pháp dạy học nhóm được rất nhiều nhà sư phạm chú ý và cho rằng đây là phương pháp đáp ứng rất tốt cho yêu cầu “hoạt động hoá” người học. Để hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học này, trước hết chúng ta đi vào một số khái niệm quan trọng được sử dụng trong phương pháp này. II. MỘT SỐ KHÁI NIỆM: Nhiều năm gần đây, hoạt động nhóm được sử dụng tương đối phổ biến trong quá trình dạy học ở bậc đại học, còn giáo dục ở bậc phổ thông chưa được sử dụng nhiều. Tuy nhiên cách đánh giá về hoạt động nhóm là một hiện tượng khá phổ biến. Cách tổ chức nhóm và cách đánh giá nhóm là một chủ đề được nhiều nhà sư phạm quan tâm, được nghiên cứu và bàn luận rất nhiều. GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 6 Có rất nhiều tình huống giảng dạy mà hoạt động nhóm có thể tăng cường việc học cho học sinh. Những nguyên tắc này được thành lập để giúp giáo viên sử dụng hoạt động nhóm một cách phù hợp. Những nguyên tắc này (cách đánh giá) được chia làm ba phần. Thứ nhất là xác định chiến thuật để đảm bảo rằng hoạt động nhóm là phù hợp, được lập kế hoạch và quản lí tốt. Thứ hai là đánh giá được hoạt động nhóm. Cuối cùng là cung cấp một số yêu cầu, đề nghị để đánh giá tính hữu ích của hoạt động nhóm. 1. Phương pháp dạy học: - Hiện nay có rất nhiều định nghĩa khác nhau về khái niệm phương pháp dạy học. Sau đây là một vài định nghĩa trong số đó: - Theo Nguyễn Bá Kim, phương pháp dạy học là cách thức hoạt động và giao lưu của thầy giáo, gây nên những hoạt động và giao lưu cần thiết của trò nhằm đạt được các mục đích dạy học [7;102]. - Theo Iu.K.Babaskin, phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học [10;210]. - Theo I.Ia.Lecne, phương pháp dạy học là hệ thống những hành động có mục đích của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của học sinh, đảm bảo học sinh lĩnh hội nội dung học vấn [10;210]. - Theo I.D.Dverev, phương pháp dạy học là cách thức hoạt động tương hỗ giữa thầy và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thủ thuật logic, các dạng hoạt động độc lập của học sinh và cách thức điều khiển quá trình nhận thức của thầy giáo [10;210]. - Mặc dù chưa có ý kiến thống nhất về định nghĩa của khái niệm phương pháp dạy học, song các tác giả đều thừa nhận rằng khái niệm phương pháp dạy học có những dấu hiệu đặc trưng sau: Nó phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của học sinh nhằm đạt được mục đích đặt ra. Phản ánh sự vận động của nội dung đã được nhà trường quy định. Phản ánh cách thức trao đổi thông tin giữa thầy và trò. Phản ánh cách thức điều khiển hoạt động nhận thức, kích thước và xây dựng động cơ, tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm tra, đánh giá kết quả hoạt động [10;211]. 2. Khái niệm hoạt động nhóm: Hoạt động nhóm được sử dụng để đạt được một kiểu dạy và mục đích học (liên quan đến quá trình và kết quả). Khi các thuật ngữ phát triển thì văn học đã xác định 3 loại hoạt động nhóm: nhóm bình thường, nhóm nghi thức và nhóm nghiên cứu. GVHD: TH.S Vương Vĩnh Phát SVTH: Trịnh Thị Thúy Kiều KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Trang 7 - Nhóm bình thường gồm một số học sinh không theo thể thức hoạt động trong lớp học để thảo luận một vấn đề hoặc tìm hiểu bài kiểm tra. - Nhóm nghi thức được lập ra nhằm hoàn thành một bài tập cụ thể tại lớp hoặc ngoài giờ với thời hạn trong một tuần. Ví dụ: bài thí nghiệm, biểu diễn âm nhạc hay soạn báo cáo tác động đến môi trường. Công việc của nhóm nghi thức có thể hoặc không thể xác định được số lượng. - Nhóm nghiên cứu được thành lập để phục vụ cho các thành viên, thường là trong suốt khoá học. Những nguyên tắc này đáp ứng được việc thành lập, quản lý và phục vụ nhóm học theo ng