Một số vấn đề về trách nhiệm dân sự trong pháp luật phong kiến Việt Nam

Mét sè vÊn ®Ò vÒ tr¸ch nhiÖm d©n sù trong ph¸p luËt phong kiÕn viÖt nam Trong thêi gian dµi gÇn 400 n¨m ( 1428-1802), c¸c nhµ n­íc phong kiÕn n­íc ta kh«ng ngõng x©y dùng vµ hoµn thiÖn ph¸p luËt. Do t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi ë tõng triÒu ®¹i vµ mçi ®êi vua cã nh÷ng biÕn ®éng, nªn t×nh h×nh ph¸t triÓn cña ph¸p luËt còng cã sù kh¸c nhau. H×nh thøc ph¸p luËt thÕ kû XV-XVIII rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. Nh­ng ph¸p luËt ë thêi kú nµy hÇu hÕt lµ cña triÒu Lª hoÆc ph¶i mang danh nghÜa vua Lª, nhÊt lµ thêi Hång §øc ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc cñng cè nhµ n­íc vµ quèc gia §¹i ViÖt. Bé Quèc triÒu h×nh luËt lµ sù kÕt tinh vµ ®Ønh cao cña nh÷ng thµnh tùu lËp ph¸p thÕ kû XV-XVIII, lµ bé luËt tiªu biÓu nhÊt trong lÞch sö ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam. Thµnh tùu ph¸p luËt ®iÓn h×nh cña triÒu NguyÔn lµ bé Hoµng ViÖt LuËt lÖ vµ c¸c tËp Héi ®iÓn. Hoµng ViÖt LuËt lÖ lµ mét trong 2 bé luËt ®iÓn h×nh ®­îc so¹n th¶o theo mét quy tr×nh chÆt chÏ d­¬Ý sù kiÓm so¸t cña Hoµng §Õ. Bé Hoµng ViÖt LuËt lÖ gåm 398 ®iÒu, chia thµnh 22 quyÓn. C¸ch thøc ph©n chia c¸c quyÓn, môc c¨n cø vµo thÈm quyÒn chøc n¨ng cña Lôc bé. CÊu tróc nµy gÇn gièng bé §¹i Thanh LuËt lÖ So víi Quèc triÒu h×nh luËt triÒu Lª, Hoµng ViÖt LuËt lÖ mang tÝnh kh¸i qu¸t cao h¬n, ViÖc chia quyÓn ®· b­íc ®Çu cã sù ph©n ngµnh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ¸p dông ph¸p luËt. C¸c chÕ ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm d©n sù ph¸p luËt thêi Lª (Quèc triÒu H×nh luËt) vµ ph¸p luËt thêi nhµ NguyÔn (Hoµng ViÖt luËt lÖ)®­îc quy ®Þnh s¬ sµi vµ t¶n m¹n. C¸c quy ®Þnh nµy kh«ng ph©n biÖt râ tr¸ch nhiÖm d©n sù vµ tr¸ch nhiÖm h×nh sù. ChÕ tµi h×nh sù ®­îc quy ®Þnh tr­íc hÕt nh»m trõng ph¹t kÎ nµo ®· x©m ph¹m vµo tµi s¶n hoÆc nh©n th©n cña ng­êi kh¸c, ngoµi h×nh ph¹t kÎ ph¹m téi cßn ph¶i båi th­êng cho n¹n nh©n vÒ thiÖt h¹i x¶y ra. Trong chÕ ®é phong kiÕn ruéng ®Êt lµ t­ liÖu s¶n xuÊt c¬ b¶n lµ tµi s¶n chÝnh trong gia ®×nh. Bëi vËy, ë Bé luËt Hång §øc ruéng ®Êt còng lµ ®èi t­îng ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt trong lÜnh vùc d©n sù. Nã ®­îc thÓ hiÖn qua h×nh thøc së h÷u vµ hîp ®ång. Quèc TriÒu h×nh luËt ®· ph¶n ¸nh hai chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt trong chÕ ®é phong kiÕn. Ruéng ®Êt thuéc së h÷u nhµ n­íc trong Bé luËt gäi lµ ruéng c«ng, ruéng ®Êt thuéc së h÷u t­ nh©n (ruéng t­). Vua lµ ng­êi ®øng ®Çu lµ chñ së h÷u tèi cao vÒ ruéng ®Êt c«ng cã quyÒn ban cÊp mét phÇn ruéng ®Êt c«ng cho quý téc quan l¹i ®Ó hä h­ëng thuÕ. Cßn tËp thÓ lµng x· cã quyÒn ph©n phèi ruéng c«ng cho c¸c gia ®×nh cµy cÊy vµ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®ãng thuÕ cho nhµ n­íc. Trong bé luËt Hång §øc quyÒn së h÷u nhµ n­íc vÒ ruéng ®Êt chØ ®­îc quy ®Þnh d­íi gãc ®é c¸c chÕ tµi ¸p dông ®èi víi c¸c hµnh vi vi ph¹m chÕ ®é sö dông ruéng c«ng vµ x©m h¹i tíi ruéng c«ng qua ®ã b¸c bá quyÒn lîi cña chñ së h÷u lµ nhµ n­íc. Phong kiÕn b¶o ®¶m nguån thu ng©n khè chñ yÕu, gãp phÇn gi÷ g×n trËt tù trÞ an trong lµng x·. VÝ dô: - Ng­êi ®­îc b¸n cÊp hoÆc ng­êi cµy cÊy kh«ng ®­îc b¸n ruéng ®Êt c«ng (§iÒu 342) - Kh«ng ®­îc chiÕm ruéng ®Êt c«ng qu¸ sè h¹n ®Þnh (§iÒu 343) - Kh«ng ®­îc nhËn bËy ruéng ®Êt c«ng cña ng­êi ®· ®­îc giao (§iÒu 344) - CÊm quan l¹i lµm sai quy ®Þnh ph©n cÊp ruéng ®Êt c«ng (§iÒu 347) - Trong h¹t cã n¬i nµo mµ bÞ n¹n lôt, n¹n m­a ®¸, s©u keo, ch©u chÊu, ph¸ ho¹i lóa m¸, quan chñ ty ®¸ng ph¶i t©u th× kh«ng t©u hoÆc t©u sai sù thËt th× xö téi tr­¬ng hay ph¹t. Quan kiÓm tra kh«ng xÐt ®óng sù thËt th× biÕm ba t­ vµ b·i chøc...(§iÒu 349) - Ruéng ®Êt khÊu phÇn th× kh«ng ®­îc b¸n cho ng­êi kh¸c hay chuyÓn riªng cho ai tr¸i ph¸p luËt th× ph¶i khÐp vµo téi chiÕm b¸n ruéng ®Êt c«ng (§iÒu 372) - Nh­ vËy râ rµng ruéng ®Êt c«ng kh«ng ph¶i lµ ®èi t­îng hîp ®ång mua b¸n. Trong khi ®ã ruéng ®Êt t­ còng ®­îc b¶o vÖ mét c¸ch ch¾c ch¾n nh­: - CÊm x©m lÊn ruéng ®Êt cña ng­êi kh¸c (§iÒu 357) - CÊm nhµ quyÒn quý chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt cña l­¬ng d©n (§iÒu 370) - CÊm t¸ ®iÒn tranh chiÕm ruéng ®Êt cña chñ (§iÒu 356) - CÊm b¸n trém ruéng ®Êt cña ng­êi kh¸c (§iÒu 382) - CÊm n« tú b¸n trém ruéng ®Êt cña chñ (§iÒu 386) - CÊm con c¸i b¸n trém ruéng ®Êt cña cha mÑ (§iÒu 378) - Kh«ng ®­îc øc hiÕp ®Ó mua ruéng ®Êt cña ng­êi kh¸c (§iÒu 353) - C¸c quy ®Þnh nµy cho ta thÊy bé luËt ®· ®iÒu chØnh ba lo¹i hîp ®ång vÒ ruéng ®Êt. - Hîp ®ång mua b¸n ruéng ®Êt nhµ lµm luËt thêi bÊy giê gäi lµ “b¸n ®øt” vµ hîp ®ång nµy chØ hîp ph¸p khi ®ñ hai ®iÒu kiÖn + Ruéng ®Êt ®em b¸n lµ cña m×nh + Kh«ng ®­îc øc hiÕp ®Ó mua ruéng ®Êt - Hîp ®ång cÇm cè ruéng ®Êt nhµ lµm luËt thêi bÊy giê gäi lµ “b¸n t¹m” hoÆc “ruéng cÇm”. Ng­êi b¸n cã quyÒn chuéc l¹i trong mét thêi gian mµ ®· tho¶ thuËn hoÆc theo luËt ®Þnh ®­îc ghi trong v¨n tù nh­ ch¼ng h¹n theo luËt ®Þnh lµ 30 n¨m vµ thêi ®iÓm chuéc lµ tr­íc vô ®Ó khái thiÖt h¹i hoa mµu lîi tøc cho ng­êi sö dông. - Hîp ®ång thuª m­ín ruéng ®Êt gäi lµ “cÊy rÏ ruéng” hoÆc “t¸ ®iÒn cÊy nhê ruéng” cho thuª ruéng ®Êt lµ cã thêi h¹n. NÕu vi ph¹m hîp ®ång thuª m­ín ruéng ®Êt th× bÞ ph¹t rÊt nÆng. - VÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm d©n sù ®­îc thÓ hiÖn qua ba b¶n hîp ®ång trªn kh¸ râ vµ trËt trÏ ®· cñng cè quyÒn nghÜa vô cña nh÷ng ng­êi cã liªn quan. - Trong khi ®ã ë bé luËt Hoµng ViÖt luËt lÖ cã nh÷ng quy ®Þnh kh¸ chi tiÕt rµnh m¹ch néi dung thÓ hiÖn trong phÇn luËt bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò sau: hé tÞch, nh©n khÈu, thuÕ ®iÒn s¶n, ®iÒn thÕ, kho tµng, chî, cöa hµng. Tµi s¶n mang ra giao dÞch d©n sù lµ ®iÒn s¶n, tiÒn lôa, vµng b¹c, xe thuyÒn, ®å gia dông, gia sóc, gia cÇm... - Còng nh­ bé Quèc TriÒu h×nh luËt ®èi t­îng ®iÒu chØnh quan träng nhÊt tµi s¶n lµ ruéng ®Êt vi tµi s¶n gi¸ trÞ nhÊt trong nÒn kinh tÕ träng n«ng lµ ruéng ®Êt. - Së h÷u ruéng ®Êt c«ng vµ t­ - Së h÷u c«ng thuéc nhµ n­íc, thuéc lµng x·. - Së h÷u ruéng ®Êt c«ng vµ t­ + Së h÷u c«ng thuéc nhµ n­íc lµ bÊt kh¶ x©m ph¹m nh­ cung ®iÖn, hoµng thµnh, th¸i miÕu, l¨ng tÈm... + Së h÷u thuéc lµng x· gåm c«ng ®iÒn, c«ng thæ, thÇn minh ®×nh, hå, ao... - Lý tr­ëng cã tr¸ch nhiÖm thu thuÕ theo ®Þnh kú. VÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm d©n sù còng ®Æt ra nghiªm kh¾c nÕu lý tr­ëng gian dèi ®Òu bÞ xö tr­îng truy thu nép vµo nhµ n­íc. NÕu n¬i nµo thiªn tai, ho¹n n¹n thÊt b¸t tra xÐt ®óng sù thËt cho miÔn gi¶m thuÕ + Së h÷u t­ tµi s¶n t­ h÷u bao gåm nhµ ë, ruéng ®Êt, ®å thê cóng, ®å gia dông. Mäi sù x©m h¹i ®Õn së h÷u t­ ®Òu bÞ trõng ph¹t. Trong viÖc x¸c ®Þnh chñ tµi s¶n theo ®iÒu 136 næi bËt nªn nh­ sau: Cña r¬i: ®å rít mÊt ¾t cã chñ nhÆt ®­îc trong h¹n n¨m ngµy ph¶i ®­a ®Õn cöa quan. Cña nhµ n­íc tr¶ cho nhµ n­íc, cña t­ nh©n tr¶ cho ng­êi ®Õn nhËn lÊy 1/2 tr¶ cho chñ cßn 1/2 th­ëng cho ng­êi nhÆt ®­îc trong 30 ngµy kh«ng ai ®Õn nhËn thi thuéc vÒ ng­êi nhÆt. Vµng b¹c ch«n giÊu duíi ®Êt kh«ng kÓ cña nhµ n­íc hay t­ nh©n, ®µo ®­îc th× cho phÐp sö dông kh«ng ph¶i b¶o qu¶n. §æ cæ, chung ®Ønh, phï Ên lµ c¸c nh÷ng kh¸c th­êng d©n kh«ng cã quyÒn sö dông, ph¶i nép cho nhµ n­íc vµ tr¸ch nhiÖm ®Æt ra lµ nh­ vËy, nÕu kh«ng sÏ bÞ ph¹t, sau 30 ngµy kh«ng nép th× sö ph¹t 80 tr­îng, thu vËt cho vµo quan. VÒ vÊn ®Ò hîp ®ång: chñ thÓ hîp ®ång lµ gia tr­ëng. Vî, con, ch¸u lµ chñ thÓ bÞ h¹n chÕ quyÒn. Ph¶i cã n¨ng lùc chñ thÓ thÓ hiÖn nh­ sau: Ng­êi bÞ rèi lo¹n tinh thÇn, ng­êi ®iªn dï bÖnh cã thuyªn gi¶m còng kh«ng cã quyÒn kÕt ­íc. Hä lu«n bÞ qu¶n chÕ bëi ng­êi th©n trong gia ®×nh, gia téc (§iÒu 261) Theo lÖ 1- §iÒu 82 : “Tr­êng hîp cha mÑ, «ng ba cßn sèng c¸c con ch¸u còng kh«ng thÕ giao kÕt khæ ­íc ph©n s¶n, chia gia tµi vµ xin ®øng sè riªng” Bé luËt quy ®Þnh “NÕu cha mÑ «ng bµ cho phÐp th× ®­îc” §iÒu kiÖn ®Ó kÕt ­íc lµ sù tho¶ thuËn gi÷a c¸c bªn, lµ sù thèng nhÊt ý chÝ cña nh÷ng ng­êi tham gia khÕ ­íc Trong vÊn ®Ò khÕ ­íc ®o¹n mai tr¸ch nhiÖm cña hai bªn mua b¸n ®­îc qui ®Þnh mét c¸ch cô thÓ, vÝ dô: §iÒu 87: “Ng­êi b¸n vµ ng­êi mua sau khi tho¶ thuËn, ng­êi b¸n giao vËt, ng­êi mua giao tiÒn, sau khi chuyÓn quyÒn, mäi sù tranh chÊp ®Òu bÞ nghiªm trÞ. Trong vÊn ®Ò khÕ ­íc thuª m­ín thÓ hiÖn qua thuª m­ín nh©n c«ng, theo ®iÒu 283 Hoµng ViÖt LuËt lÖ: “Nh÷ng n«ng phu, t¸ ®iÒn hay nh÷ng ng­êi ®­îc thªu m­ín ®Ó cµy cÊy, nh÷ng ng­êi ®­îc thuª m­ín lµm viÖc t¹i cöa hµng. Hä kh«ng ph¶i h¹ng sai b¶o, t¹p dÞch, kh¸c h¼n víi n« tú. NÕu chñ thuª ®¸nh chÕt hay g©y th­¬ng tÝch cho hä xö nh­ ng­êi th­êng”. Tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i chØ ph¸t sinh nÕu thiÖt h¹i x¶y ra lµ do ng­êi g©y thiÖt h¹i ®· thùc hiÖn mét hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. Hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt cña ng­êi g©y thiÖt h¹i lµ sù vi ph¹m quy ®Þnh cña ph¸p luËt Ên ®Þnh râ viÖc ®­îc lµm hay kh«ng ®­îc lµm. Nghiªn cøu ph¸p luËt phong kiÕn chóng ta cã thÓ nhËn thÊy mÆc dï ch­a cã sù t¸ch biÖt khái tr¸ch nhiÖm h×nh sù, nh­ng ph¸p luËt thêi bÊy giê quan niÖm vÒ tr¸ch nhiÖm d©n sù còng t­¬ng tù nh­ d©n luËt hiÖn ®¹i. VÝ dô: §iÒu 455 Quèc triÒu H×nh luËt quy ®Þnh cÊm kh«ng ®­îc chøa chÊp qu©n trém c­íp mµ ng­êi chñ trang tr¹i l¹i chøa chÊp, th× ngoµi viÖc bÞ ph¹t 500 quan vµ tÞch thu trang tr¹i, ng­êi ®ã cßn ph¶i båi th­êng c¶ tang vËt nÕu cã. Trong tr­êng hîp nµy ng­êi chñ trang tr¹i ®· vi ph¹m quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ kh«ng ®­îc lµm mét viÖc (kh«ng chøa chÊp qu©n trém c­íp). Do ®ã, ng­êi chñ trang tr¹i ph¶i båi th­êng tang vËt do hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt cña m×nh. §iÒu 457 cña Quèc triÒu H×nh luËt quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ ph¶i båi th­êng tang vËt thay cho con khi con vi ph¹m nh÷ng ®iÒu mµ ph¸p luËt cÊm. Trong tr­êng hîp nµy cha mÑ ®· kh«ng thùc hiÖn tèt tr¸ch nhiÖm nu«i d­ìng gi¸o dôc con (viÖc ph¶i lµm mµ kh«ng lµm trän vÑn). §iÒu 74 Hoµng ViÖt luËt lÖ quy ®Þnh: x· tr­ëng Èn lËu d©n ®inh ngoµi ph¶i chÞu nh÷ng h×nh ph¹t nh­ tr­îng, ®å, l­u... cßn ph¶i chÞu ph¹t tiÒn. Sè tiÒn ph¹t tuú theo sè ®inh Èn lËu, ng­êi tè gi¸c ®­îc th­ëng mét kho¶n tiÒn nhÊt ®Þnh. KhÕ ­íc vay nî, tr¸ch nhiÖm cña ng­êi cho vay vµ ng­êi vay còng giµnh m¹ch. VD: §iÒu 134: “Cho vay, cÇm ®å lµ ®Ó gióp cho sù tiªu xµi lóc gÊp lóc ho¹n, trong viÖc lÊy lêi còng cã ý nghÜa gióp nhau. Còng cã kÎ thõa c¬ héi ng­êi ta cÇn gÊp mµ siÕt nî v« ®é, còng cã ng­êi chËm r·i nªn kÎ thiÕu nî lÇn khÇn trÔ hÑn kh«ng tr¶ cho nªn lËp ®iÒu cÊm h¹n nµy”. ThiÖt h¹i ®­îc ®Ò cËp trong hai bé luËt bao gåm c¶ thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt vµ thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn. ThiÖt h¹i vÒ vËt chÊt lµ nh÷ng tæn thÊt vËt chÊt thùc tÕ, ®­îc ®Ò cËp ®Õn trong hÇu hÕt c¸c ®iÒu luËt liªn quan ®Õn vÊn ®Ò båi th­êng thiÖt h¹i do x©m ph¹m ®Õn søc khoÎ, tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n. VÝ dô: §iÒu 29 cña Quèc triÒu H×nh luËt quy ®Þnh vÒ tr­êng hîp båi th­êng thiÖt h¹i do x©m ph¹m ®Õn tÝnh m¹ng: “TiÒn ®Òn m¹ng - nhÊt phÈm, tßng nhÊt phÈm ®­îc ®Òn 15.000 quan; nhÞ phÈm, tßng nhÞ phÈm 9.000 quan; tam phÈm, tßng tam phÈm 7.000 quan; tø phÈm, tßng tø phÈm 5.000 quan; ngò phÈm, tßng ngò phÈm 2.000 quan; lôc phÈm, tßng lôc phÈm 1.000 quan; thÊt phÈm, tßng thÊt phÈm 500 quan; b¸t phÈm ®Õn cöu phÈm 300 quan, thø nh©n trë xuèng 150 quan”. §o¹n 235 Hång §øc ThiÖn chÝnh th­ quy ®Þnh: “SÇy da, ®Òn ba tiÒn, ch¶y m¸u, ®Òn mét quan; g·y mét ngãn tay, mét c¸i r¨ng, ®Òu ®Òn mét quan; ®©m chÐm ®Õn nçi bÞ th­¬ng, ®Òu ®Òn m­êi l¨m quan; ®¸nh ®äa thai ch­a thµnh h×nh, ®Òn n¨m m­¬i quan”. §iÒu 391 Hoµng ViÖt luËt lÖ quy ®Þnh: C¸c tµi s¶n ë kinh thµnh, hay tØnh, c¸c n¬i c«ng s¶nh, th­¬ng khè, phßng x¸ h­ h¹i, cÇn söa ch÷a th× c¸c quan cai qu¶n ph¶i xin söa sang. NÕu kh«ng söa sang lµm h­ h¹i ®Õn tµi s¶n ®ã th× bÞ ph¹t vµ båi th­êng nh÷ng vËt bÞ h­ h¹i. ThiÖt h¹i vÒ tinh thÇn lµ nh÷ng tæn thÊt vÒ tinh thÇn do søc khoÎ, tÝnh m¹ng, danh dù, nh©n phÈm, uy tÝn bÞ x©m ph¹m. Trong c¸c quy ®Þnh liªn quan ®Õn tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i cña Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ, thuËt ng÷ “thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn” kh«ng ®­îc ®Ò cËp nh­ng th«ng qua mét sè ®iÒu luËt cô thÓ, chóng ta cã thÓ suy ®o¸n ®­îc ®ã lµ båi th­êng thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn. VÝ dô, trong Quèc triÒu h×nh luËt, §iÒu 473 quy ®Þnh tr­êng hîp ®¸nh c¸c quan chøc bÞ th­¬ng, th× ngoµi tiÒn båi th­êng th­¬ng tÝch, ng­êi g©y thiÖt h¹i cßn ph¶i ®Òn tiÒn t¹ t­¬ng tù, §iÒu 474 quy ®Þnh tr­êng hîp ®¸nh ng­êi trong hoµng téc, v.v... còng ®Òu ®­a ra mét kho¶n tiÒn t¹ ngoµi viÖc ph¶i chÞu mét kho¶n tiÒn ph¹t. Trong c¸c vÝ dô trªn ®©y, kho¶n tiÒn t¹ cã thÓ hiÓu lµ mét kho¶n tiÒn båi th­êng thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn cho c¸c vÞ quan l¹i phong kiÕn, tuú theo ®Þa vÞ x· héi cña hä do danh dù, nh©n ph¶m, uy tÝn bÞ x©m ph¹m. §èi víi ng­êi d©n th­êng trong x· héi, kho¶n tiÒn t¹ kh«ng thÊy ®­îc ph¸p luËt phong kiÕn ®Ò cËp. BÊt c«ng x· héi ®­îc ph¶n ¸nh trong ph¸p luËt: chØ cã danh dù, nh©n phÈm, uy tÝn cña tÇng líp vua chóa, quan l¹i míi ®­îc b¶o vÖ, cßn thø d©n th× kh«ng ®­îc quan t©m. Ngoµi ra, sù båi th­êng do g©y thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn ®­îc dù liÖu chung cho tÊt c¶ mäi ng­êi trong tr­êng hîp tõ h«n, nghÜa lµ ®· nhËn ®å sÝnh lÔ g¶ con g¸i råi l¹i thay ®æi ý kiÕn, hoÆc nhµ trai mang ®å sÝnh lÔ ®Õn d¹m hái råi mµ thay ®æi ý kiÕn kh«ng kÕt h«n n÷a ph¶i båi th­êng thiÖt h¹i vÒ danh dù cho ng­êi kia (§iÒu 315 Quèc triÒu H×nh luËt vµ §iÒu 94 Hoµng ViÖt luËt lÖ). Ph¸p luËt phong kiÕn quy ®Þnh vÒ ph­¬ng thøc båi th­êng thiÖt h¹i còng t­¬ng tù nh­ d©n luËt hiÖn ®¹i: thiÖt h¹i x¶y ra còng cã thÓ båi th­êng b»ng hiÖn vËt, b»ng tiÒn, b»ng tµi s¶n kh¸c hoÆc lµ mét kho¶n tiÒn cÊp d­ìng. Sau ®©y chóng ta sÏ nhgiªn cøu vÒ c¸c ph­¬ng thøc båi th­êng trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ. C¸c vi ph¹m khÕ ­íc chØ ph¶i båi th­êng khi ®· g©y tæn thiÖt, cã thÓ ®Òn båi b»ng vËt hoÆc b»ng tiÒn theo møc trung b×nh, cã thÓ tiÕp tôc thùc hiÖn nghÜa vô ®· cam kÕt, cã thÓ kh«i phôc quyÒn së h÷u hoÆc hä tù tho¶ thuËn víi nhau. - Tr¸ch nhiÖm båi th­êng d©n sù g©y thiÖt h¹i ®ã lµ: “C¸c hµnh vi g©y thiÖt h¹i lµm h­ phßng èc cña quan, d©n buéc ph¶i ph¹t b»ng c¸ch söa sang dÆm v¸ l¹i nhµ cöa Êy; bá bª lµm mÊt, lì lµm h­, chÆt ph¸ ®å cña quan th× tr¶ cho quan, liªn hÖ ®Õn d©n th× tr¶ cho chñ” (§iÒu 91) -Tr¸ch nhiÖm nghÒ nghiÖp: ThÇy thuèc hµnh nghÒ g©y tæn h¹i cho søc khoÎ, m¹ng sèng cña bÖnh nh©n bÞ cÊm hµnh nghÒ y, cho chuéc téi b»ng tiÒn, cÊp cho gia ®×nh n¹n nh©n.(§iÒu 206) -Tr¸ch nhiÖm båi th­êng cho ng­êi kh¸c hoÆc sóc vËt g©y nªn, gia tr­ëng båi th­êng cho nh÷ng hµnh vi g©y thiÖt h¹i cña con ch¸u trong gia ®×nh, ph¹t v¹ ®Òn sÝnh lÔ. (§iÒu 21, 94,109, 269). Båi th­êng thiÖt h¹i b»ng hiÖn vËt: ph­¬ng thøc nµy ®¸p øng ®­îc ý nguyÖn cña ng­êi bÞ thiÖt h¹i h¬n c¶. V× viÖc båi th­êng b»ng hiÖn vËt lµ nh»m lËp l¹i t×nh tr¹ng ban ®Çu nh­ khi ch­a x¶y ra thiÖt h¹i. ViÖc båi th­êng thiÖt h¹ b»ng hiÖn vËt ®­îc chÊp nhËn trong c¶ hai Bé luËt. VÝ dô §iÒu 315 cña Quèc triÒu H×nh luËt quy ®Þnh: g¶ con g¸i ®· nhËn ®å sÝnh lÔ (nh­ tiÒn, lôa, vµng, b¹c, lîn, r­îu) mµ kh«ng g¶ n÷a th× ph¶i ph¹t 80 tr­îng.v.v. cßn ng­êi con g¸i th× ph¶i g¶ cho ng­êi hái tr­íc, nÕu ng­êi hái tr­íc kh«ng lÊy n÷a th× ph¶i båi th­êng ®å sÝnh lÔ gÊp hai, ng­êi con g¸i ®­îc g¶ cho ng­êi hái sau. Nhµ trai ®· cã sÝnh lÔ råi mµ kh«ng hái n÷a, th× ph¶i ph¹t 80 tr­îng vµ mÊt ®å sÝnh lÔ. §iÒu 94 cña Hoµng ViÖt luËt lÖ còng quy ®Þnh víi néi dung t­¬ng tù. ChÊp nhËn hiÖu lùc cña sù ®Ýnh h«n sau khi ®· n¹p sÝnh lÔ, nhµ lµm luËt ®· b¾t buéc hai bªn ph¶ gi÷ lêi høa vµ dù kiÕn sù t¸i lËp tr¹ng th¸i ban ®Çu trong mét lÜnh vùc mµ viÖc thùc hiÖn rÊt khã. Cã lÏ còng ý thøc ®­îc khã kh¨n ®ã nªn nhµ lµm luËt còng ®· dù phßng r»ng, trong tr­êng hîp ng­êi hái vî tr­íc kh«ng muèn tiÕp tôc thùc hiÖn gi¸ thó, c¸c ®å sÝnh lÔ ph¶i ®­îc båi th­êng gÊp hai. Hay nãi c¸ch kh¸c, trong nh÷ng tr­êng hîp kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc sù båi th­êng b»ng hiÖn vËt th× ph¶i båi th­êng b»ng tiÒn hoÆc b»ng tµi s¶n kh¸c. Båi th­êng b»ng tiÒn: ViÖc båi th­êng b»ng tiÒn ®­îc ph¸o luËt phong kiÕn chÊp nhËn d­íi hai h×nh thøc båi th­êng trong tr­êng hîp th«ng th­êng vµ trong mét sè tr­êng hîp ®Æc biÖt (nguyªn t¾c “béi tang phÇn”). + Båi th­êng trong tr­êng hîp th«ng th­êng: trong trêng hîp th«ng th­êng ng­êi g©y thiÖt h¹i ph¶i båi th­êng cho ng­êi bÞ thiÖt h¹i gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng cña thiÖt h¹i x¶y ra. VÝ dô: trong Quèc triÒu H×nh luËt §iÒu 353 quy ®Þnh lµ kÎ nµo ®em ruéng cña ng­êi kh¸c khai vµo sæ lµ cña m×nh th× ph¶i biÕm ba t­ vµ tr¶ tiÒn ®Êt cho chñ cò. §iÒu 208 cña Hoµng ViÖt luËt lÖ, kho¶n cuèi quy ®Þnh r»ng ng­êi nµo th¶ chã ch¹y r«ng c¾n gia sóc cña ng­êi kh¸c bÞ th­¬ng hay chÕt, th× ph¶i ph¹t 40 roi vµ ph¶i®Òn thiÖt h¹i. Trong lêi gi¶i thÝch nhµ lµm luËt triÒu NguyÔn ®· nhÊn m¹nh vÒ ng¹ch gi¸ båi th­êng ®èi víi c¸c sóc vËt bÞ th­êng lµ kho¶n tiÒn mµ sóc vËt ®· bÞ gi¶m gi¸ v× th­¬ng tÝch. §iÒu 18 cña Quèc triÒu H×nh luËt ®· nªu mét nguyªn t¾c båi th­êng tæng qu¸t bao gåm tÊt c¶ c¸c téi ph¹m cã tang vËt, ®­îc ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c thiÖt h¹i cã tÝnh chÊt h×nh sù. Tuy nhiªn, do ch­a cã sù t¸ch biÖt gi÷a tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ tr¸ch nhiÖm d©n sù, v× vËy §iÒu 28 cña Quèc triÒu H×nh luËt còng ®­îc ¸p dông ®èi víi c¸c vÊn ®Ò båi th­êng thuÇn tuý d©n sù. Do tiÒn båi th­êng trong ph¸p luËt phong kiÕn mang s¾c th¸i h×nh sù vµ cßn ghi l¹i dÊu tÝch cña chÕ ®é thôc kim (ng­êi g©y thiÖt h¹i ph¶i nép mét kho¶n tiÒn chuéc), nªn trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ ®Òu cã mét sè ®iÒu kho¶n Ên ®Þnh s½n sè tiÒn båi th­êng trong c¸c tr­êng hîp ®¸nh bÞ th­êng hay chÕt. VÝ dô: tr­êng hîp ®¸nh ng­êi g©y th­¬ng tÝch(§iÒu 466 cña Quèc triÒu H×nh luËt vµ §iÒu 271 Hoµng ViÖt luËt lÖ), tr­êng hîp giÕt ng­êi (§iÒu 29 cña Quèc triÒu H×nh luËt vµ §iÒu 261 cña Hoµng ViÖt luËt lÖ). Båi th­êng b»ng tµi s¶n kh¸c: Ng­êi g©y thiÖt h¹i cã thÓ båi th­êng thiÖt h¹i x¶y ra b»ng mét tµi s¶n kh¸c nh»m bï ®¾p tæn thÊt mµ m×nh ®· g©y ra cho ng­êi bÞ thiÖt h¹i. Trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ HoµngViÖt luËt lÖ ®Òu cã nh÷ng kho¶n quy ®Þnh vÒ vÊn ®Ò nµy. §iÒu 360 cña Quèc triÒu H×nh luËt quy ®Þnh: “§­¬ng tranh kiÖn nhau vÒ ruéng ®Êt mµ l¹i ®¸nh ng­êi ®Ó gÆt c­íp lóa, th× ph¶i ph¹t 60 tr­îng, biÕm hai t­, b¾t tr¶ gÊp ®«i phÇn lóa cho ng­êi kia. Trong Hoµng ViÖt luËt lÖ còng cã mét ®iÒu khon¶ ¸p dông biÖn ph¸p båi th­êng ®Æc biÖt nµy, cô thÓ lµ §iÒu 271. Theo quy ®Þnh cña ®iÒu nµy th× ng­êi g©y thiÖt h¹i khi ®¸nh ng­êi kh¸c lµm háng hai m¾t, ®¸nh gÉy hai tay ch©n, lµm háng hai bé hËn trong th©n thÓ.v.v. th× kh«ng nh÷ng ph¶i chÞu h×nh ph¹t nÆng (ph¹t 100 tr­îng, l­u ®i ch©u xa 3000 lý) mµ cßn ph¶i ®Õn nöa sè gia s¶n cho n¹n nh©n ®Ó hä nu«i th©n. Nu«i b¶o c«: Trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ nhµ lµm luËt ®· ®­a ra mét h×nh thøc ®Æc biÖt cña båi th­êng t­¬ng ®­¬ng lµ sù nu«i b¶o c« (nghÜa lµ nu«i d­ìng vµ ®iÒu trÞ thuèc thang cho ng­êi bÞ thiÖt h¹i). VÒ thêi h¹n nu«i b¶o c« ®­îc hai Bé luËt quy ®Þnh trong mét sè ®iÒu luËt cô thÓ. VÝ dô §iÒu 468 cña Quèc triÒu H×nh luËt ®· Ên ®Þnh thêi h¹n nu«i b¶o c« nh­ sau: §¸nh bÞ th­¬ng b»ng ch©n tay, th× ph¶i nu«i 10 ngµy; §¸nh b»ng vËt g× kh¸c, th× ph¶i nu«i 20 ngµy; §¸nh b»ng thø cã mòi nhän, n­íc s«i hay löa th× ph¶i nu«i 40 ngµy; §¸nh g·y x­¬ng th× ph¶i nu«i 80 ngµy. Trong Hoµng ViÖt luËt lÖ, thêi h¹n nu«i b¶o c« ®­îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 272 nh­ng t­¬ng ®èi ng¾n h¬n: §¸nh bÞ th­¬ng nhÑ b»ng tay ch©n hay ®å vËt, thêi h¹n nu«i b¶o c« lµ 20 ngµy; §anh b»ng vËt nhän, n­íc s«i hay löa th× hêi h¹n lµ 30 ngµy; §¸nh g·y x­¬ng, truþ thai, huû ho¹i bé phËn th©n thÓ, thêi h¹n nu«i b¶o c« lµ 50 ngµy. Nu«i b¶o c« cã thÓ ®­îc coi nh­ mét h×nh thøc cÊp d­ìng mµ ngµy nay c¸c Toµ ¸n th­êng ¸p dông cho ng­êi bÞ thiÖt h¹i nÕu ng­êi ®ã kh«ng cßn kh¶ n¨ng lao ®éng. Tr­êng hîp ng­êi ®ã chÕt th× cho nh÷ng ng­êi th©n gÇn nhÊt mµ ng­êi chÕt cã nghÜa vô nu«i d­ìng nÕu nh­ cßn sèng d­íi thÓ thøc tiÒn cÊp d­ìng. Tuy nhiªn, ®iÒu ®¸ng l­u ý lµ trong ph¸p luËt phong kiÕn, nu«i b¶o c« kh«ng chØ nh»m môc ®Ých nu«i d­ìng n¹n nh©n mµ cßn ph¶i ch÷a ch¹y cho n¹n nh©n n÷a. §iÒu nµy ®­îc nhµ lµm luËt triÒu NguyÔn quy ®Þnh râ trong §iÒu 272: “phµm nu«i b¶o c« tr­íc hÕt ph¶i gi¶o nghiÖm xem th­¬ng tÝch nÆng hay nhÑ, ®¸nh b»ng tay ch©n hay vËt g× kh¸c hoÆc lµ ®¸nh b»ng ®å nhän, ®Ó ®Þnh râ thêi h¹n nu«i b¶o c« vµ tr¸ch cø ph¹m nh©n ph¶i ch÷a thuèc”. Trong tr­êng hîp n¹n nh©n kh«ng lµnh bÖnh :Theo §iÒu 468 Quèc triÒu H×nh luËt ®o¹n cuèi: “...cßn trong thêi h¹n nu«i mµ ng­êi bÞ th­¬ng chÕt, xö nhÑ h¬n téi ®¸nh chÕt ng­êi mét bËc. NÕu ®· hÕt h¹n nu«i hay lµ cßn trong thêi h¹n nu«i, nh­ng v× cí kh¸c mµ chÕt, th× xö nh­ téi ®¸nh ng­êi bÞ th­¬ng”. §iÒu 272 Hoµng ViÖt luËt lÖ còng cã sù ph©n biÖt vµ gi¶i quyÕt nh­ trªn chØ kh¸ chi tiÕt vÒ h×nh ph¹t. Ngoµi ra §iÒu 272 cßn mét kho¶n quy ®Þnh vÒ tr­êng hîp hÕt h¹n nu«i b¶o c« m