Thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển cây xanh đô thị thành phố Cần Thơ

SË 95+96 . 2018130 Lời nói đầu Cần Thơ là thành phố nằm trên bờ phải sông Hậu. Sau hơn 120 năm phát triển, nơi đây đang là trung tâm quan trọng nhất của vùng đồng bằng sông Cửu Long về kinh tế, văn hóa, khoa học và kỹ thuật. Thành phố Cần Thơ còn là một trong 4 tỉnh thuộc vùng kinh tế trọng điểm của vùng đồng bằng sông Cửu Long và là vùng kinh tế trọng điểm thứ tư của Việt Nam. Hệ thống cây xanh đô thị là bộ phận cấu thành chức năng không thể thiếu trong thành phố Cần Thơ, đồng thời là yếu tố cải thiện môi trường như điều hòa khí hậu, hạn chế sự phá hoại của thiên nhiên, làm phong phú đời sống văn hóa, mỹ quan thành phố và mang lại lợi ích kinh tế rõ rệt. Môi trường đang trở thành vấn đề thời đại. Phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường phù hợp với chiến lược quốc gia cũng là chiến lược phát triển kinh tế - xã hội thành phố Cần Thơ. Để thành phố Cần Thơ sớm trở thành phố Xanh - Sạch - Đẹp với sức hút phát triển mạnh mẽ về kinh tế xã hội, dịch vụ thương mại, đặc biệt là dịch vụ du lịch trên cơ sở khai thác những lợi thế về tiềm năng đa dạng, phong phú là cảnh quan thiên nhiên sinh thái đặc thù sông nước thì việc đẩy nhanh tốc độ xây dựng phát triển đô thị theo quy hoạch được duyệt đáp ứng sự phát triển kinh tế xã hội là việc làm cần thiết. Mặc dù trong thời gian qua, thành phố đã triển khai các dự án, đầu tư xây dựng nhiều cơ sở hạ tầng, khu đô thị mới quan trọng và GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÂY XANH ĐÔ THỊ THÀNH PHỐ CẦN THƠ THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT ĐA NGÀNH PGS.TS.KTS. LƯU ĐƯùC CƯơØNG Viện trưởng Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn quốc gia (VIUP) Cây xanh đô thị là thành tố quan trọng trong cấu trúc đô thị. Không chỉ là lá phổi xanh, là máy điều hòa không khí, là thiết bị lọc bụi, giảm tiếng ồn và khí thải cây xanh còn gắn bó thân thiết với con người, với môi trường sống và với sự phát triển của đô thị. Vậy cây xanh đô thị TP Cần Thơ có những nổi bật, khó khăn gì trong quá trình phát triển đô thị và thích ứng với biến đổi khí hậu. 131SË 95+96 . 2018 cấp thiết theo quy hoạch chung, nhưng chưa có điều kiện triển khai dự án quy hoạch tổng thể hệ thống cây xanh đô thị và dự án đầu tư xây dựng các khu công viên cây xanh. Thành phố Cần Thơ cần có một nghiên cứu tổng thể về hệ thống cây xanh đô thị nhằm có cơ sở quản lý sử dụng đất đai hợp lý và lập kế hoạch đầu tư đồng bộ, góp phần tạo nên một không gian kiến trúc đô thị hoàn chỉnh, mẫu mực là rất cần thiết và cấp bách. Bài viết tham luận cũng nhằm đóng góp một vài ý để Cần Thơ là một Thành phố sinh thái điển hình của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Đánh giá chung TP Cần Thơ Vị trí địa lý Thành phố Cần Thơ nằm trên bờ phải sông Hậu có tọa độ địa lý 105013’38” - 105050’35” kinh độ Đông và 9055’08” - 10019’38” vĩ độ Bắc, trải dài trên 55 km dọc bờ Tây sông Hậu. Phía bắc giáp tỉnh An Giang, phía đông giáp tỉnh Đồng Tháp và tỉnh Vĩnh Long, phía tây giáp tỉnh Kiên Giang, phía nam giáp tỉnh Hậu Giang. Thành phố Cần Thơ có tổng diện tích tự nhiên là 1.409,0 km2, chiếm 3,49% diện tích toàn vùng. Quy mô dân số khoảng 1.2 triệu người, mật độ dân số: 860 người/km2. Cần Thơ cũng là thành phố hiện đại và lớn nhất của cả vùng hạ lưu sông Mê Kông. Đặc điểm cảnh quan Trong suốt quá trình lịch sử hình thành, các sông, kênh, rạch có ý nghĩa lớn về mặt quốc phòng, giao thông và thủy lợi. Sông Hậu, sông Cần Thơ có vai trò chủ đạo, dẫn dắt cảnh quan của thành phố. Ngoài ra, vào thời Pháp thuộc, Pháp đã cho đào rất nhiều kênh đào khác nhau. Hệ thống kênh đào này đã biến đổi khu vực để trở thành một vùng nông nghiệp có hiệu quả kinh tế cao, với mạng lưới giao thương từ những trang trại nông thôn đến các trung tâm thương mại. Hiện nay, Cần Thơ là một trung tâm nông nghiệp quan trọng, trong đó cuộc sống đô thị và nông thôn đan xen và phụ thuộc lẫn nhau. Các vườn cây ăn trái là yếu tố thiết yếu đối với nền kinh tế và diện mạo riêng của thành phố. Cần Thơ có một hệ thống đường thủy kéo dài và rộng, theo mặt tự nhiên cũng như do nhân tạo, có giá trị lịch sử trong việc phân bố lãnh thổ. Nhân tố nước đã tạo hình vùng châu thổ, cũng như đóng vai trò quan trọng trong giao thông, thủy lợi và thoát nước. Canh tác nông nghiệp đòi hỏi một hệ thống thủy lợi tốt, điều này phụ thuộc rất nhiều vào kênh rạch và đê điều. Đê kè cho phép cung cấp một diện tích đất lớn hơn dành cho mùa màng và cây ăn quả. Các điểm dân cư cũng được phân tán cho phép nông dân tiếp cận với ruộng đồng nhiều hơn. Như vậy, tính năng động và phức tạp trong cảnh quan của đồng bằng sông Cửu Long đã được tạo ra bởi một mô hình phân tán có kiểm soát với các điểm nút mà Cần Thơ luôn luôn là quan trọng nhất. Khác biệt về địa hình đôi khi chỉ là vài cm đã ảnh hưởng rất lớn đến yếu tố cảnh quan của một vùng như thành phố Cần Thơ. Những sự thay đổi này có quan hệ mật thiết đến mức độ ngập lụt và là yếu tố nòng cốt để xác định tính chất sử dụng của từng loại đất. Điều này thể hiện rõ sự logic của phân bố nông nghiệp địa phương: đất trũng trồng lúa nước, đất tự nhiên cao hơn thì tận dụng để trồng những loại cây dễ bị tổn thương hơn (cây ăn quả). Trên góc nhìn vi mô, địa hình rất hay bị các yếu tố nhân tạo tác động theo logic đào và đắp. Số lượng đất được đào để làm hố hoặc mương thủy lợi (ví dụ trong vườn cây ăn trái) sau đó có thể sử dụng để đắp và làm đê chắn. Trong tương lai, nông sản vẫn nắm thế mạnh trong sự phát triển của vùng. Do vậy, trên góc nhìn kinh tế, sẽ không ngạc nhiên khi nói rằng công cuộc cơ giới hóa và tối ưu hóa nông nghiệp sẽ là một thách thức trong việc tổ chức không gian của đồ án. Các tiến bộ về nông nghiệp của Cần Thơ sẽ ảnh hưởng đến cảnh quan, vì vậy cần phải có những sự lựa chọn có cân nhắc trong việc phân bố và thiết kế quy hoạch đất nuôi trồng thủy sản/lúa/cây ăn trái. Cảnh quan sản xuất - Cảnh quan nông nghiệp của Cần Thơ có sự khác biệt nhỏ về cao độ nền. Cánh đồng lúa trên đất thấp xen kẽ với các vườn cây ăn trái trên nền đất cao và các ao hồ nuôi tôm cá. Thông qua nguyên tắc đào đắp, địa hình được vận dụng một cách chính xác. Sự mở rộng của mạng lưới kênh rạch cả tự nhiên và nhân tạo là cấu trúc không gian cơ bản tạo nên ranh giới nông nghiệp và vùng đô thị hóa. Cây ăn trái được phân bổ theo dải đất tự nhiên ven sông, trong khi vùng đất thấp thì để trồng lúa nước và nuôi trồng thủy sản. Các vấn đề ngập lụt, xâm mặn & biến đổi khí hậu Việt Nam là một nước nằm trong 5 quốc gia bị ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu do nước biển tăng nhanh và bất thường về thời tiết. Điều này cũng ảnh hưởng đến đồng bằng sông Cửu Long. Tại đây, biến đổi khí hậu đã ảnh hưởng lên chế độ thủy văn, thủy triều trên các sông kênh lớn của toàn vùng đồng bằng sông Cửu Long nói chung và địa bàn thành phố Cần Thơ nói riêng. Phần lớn diện tích trên địa bàn thành phố chịu ảnh hưởng của chế độ bán nhật triều không đều của biển Đông. Với mật độ sông rạch ß a n g µ n h Hình 1. 1: Bản đồ vị trí và mối liên hệ vùng SË 95+96 . 2018132 trung bình là 1,80 km/km2, tổng chiều dài dòng chảy là 3.405 km, dòng chảy chính là sông Hậu chảy qua địa bàn thành phố, nằm trong khu vực trung chuyển giữa nguồn và triều, lưu lượng nước trong thời kỳ đỉnh lũ ứng với tần suất 50% vào khoảng 12.800m3/s. Ngoài ra, các kênh rạch quan trọng khác là: các kênh rạch chuyển nước từ sông hậu về biển Tây và bán đảo Cà Mau (kênh Cái Sắn, kênh Thốt Nốt, kênh Ô Môn – Thị Đội, rạch Soi – Vàm Cống, kênh Xà No), các kênh song song với sông Hậu và các sông rạch tự nhiên ảnh hưởng triều. Vào mùa lũ tháng 7 đến tháng 11, thành phố chịu ảnh hưởng trực tiếp của dòng lũ từ sông Hậu và tứ giác Long Xuyên, nhưng ảnh hưởng triều vẫn rõ nét, tùy vào biến động hàng năm của lũ, khu vực ngập sâu (>100cm) có diện tích từ 9.700 – 35.600 ha, khu vực ngập trung bình (50-100 cm) khoảng 87.800 – 88.400 ha. (Nguồn: QH thủy lợi tổng hợp đồng bằng sông Cửu Long của phân viện KSQHTL Nam Bộ). Thực trạng cây xanh đô thị Cần Thơ Hiện trạng sử dụng đất cây xanh Đất đai tự nhiên thành phố Cần Thơ (năm 2010) khoảng 140.895 ha (không kể mặt nước sông Hậu). Trong đó đất cây xanh – TDTT là 591,80 ha, bình quân khoảng 6-8m2/người, chiếm 9,4% đất dân dụng. Đất cây xanh - cảnh quan Quỹ đất phát triển cây xanh cảnh quan - không gian mở của thành phố tương đối lớn. Tuy nhiên thành phố Cần Thơ chưa có các công viên trung tâm lớn, tương xứng với tầm vóc của đô thị trung tâm vùng. Các khu vực công viên cây xanh tập trung: Hiện tại các công viên tập trung tại khu vực trung tâm quận Ninh Kiều. Với quy mô nhỏ từ 2-3 ha trong đó công viên chính của thành phố tại bến Ninh Kiều diện tích khoảng 2 ha và công viên Lưu Hữu Phước khoảng 3 ha. Cây xanh đường phố đã được thành phố quan tâm trồng tại các đường chính. Tại quận Ninh Kiều, chỉ tiêu cây xanh của thành phố khoảng 7-8 m2/ người, nhu cầu cho đô thị như Cần Thơ cần ở mức chỉ tiêu 12-15 m2/ người. Cây xanh gắn với các di sản văn hóa, lịch sử như tượng đài Bác Hồ trên bến Ninh Kiều, nhà bảo tàng thành phố, nhà bảo tàng quân khu 9, đình Bình Thủy, chùa Khánh Quang, chùa Ông, chùa Nam Nhã, Hội Linh Cổ Tự, chùa Munir Ansây, Long Quang Cổ Tự, mộ thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa. v.v Cây xanh - cảnh quan tự nhiên - không gian mở: Các khu vực cảnh quan đẹp gắn với thiên nhiên sông, rạch chằng chịt như cồn Cái Khế, Cồn Khương, Cồn Ấu, Cồn Sơn, cù lao Tân Lộc, vườn cò Bằng Lăng, làng hoa Thới Nhựt, bến Ninh Kiều, chợ nổi Cái Răng, chợ nổi Phong Điền Hình 1. 2: Sơ đồ đánh giá hiện trạng sử dụng đất cây xanh thành phố Cần Thơ Bảng 1. 1: Hiện trạng sử dụng đất thành phố Cần thơ (Nguồn: Điều chỉnh quy hoạch chung thành phố Cần Thơ đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2030) Đất cây xanh giao thông và đầu mối hạ tầng kỹ thuật Diện tích đất đầu mối giao thông khoảng 2.910,86 ha gồm đất giao thông chính khoảng 447 ha, giao thông đối ngoại khoảng 1.542 ha. Cảng hàng không Cần Thơ khoảng 903ha, hệ thống bến cảng khoảng 49ha. Diện tích đất công trình đầu mối kỹ thuật khác (điện, nước, nghĩa trang, nghĩa địa) khoảng 407 ha. Trong đó đất nghĩa trang, nghĩa địa chiếm phần lớn, khoảng 315,31ha phân bố ở hầu hết các quận, huyện trong thành phố, nhưng tập trung diện tích lớn ở các huyện Vĩnh Thạnh, Cờ Đỏ và quận Thốt Nốt. Diện tích đất khoảng 6.837 ha, chiếm tỷ trọng lớn trong nhóm đất chuyên dùng tập trung diện tích lớn nhất ở quận Thốt Nốt (2.103,44ha). Đánh giá chung về hiện trạng sử dụng đất cây xanh thành phố Cần Thơ Đất nông nghiệp chiếm tỷ lệ rất cao (81,85% diện tích tự nhiên), cao nhất trong cơ cấu đất của thành phố. Là tiềm năng, lợi thế cơ bản để phát triển nông nghiệp, du lịch xanh, du lịch sinh thái, nhưng mặt trái của vấn đề cho thấy việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất đai chưa tương xứng với ý nghĩa và yêu cầu về sử dụng đất để phát triển kinh tế của một đô thị hạt nhân trung tâm vùng đồng bằng sông Cửu Long. Rất cần quan tâm trong khai thác, chuyển đổi hợp lý quỹ đất của thành phố trong các quy hoạch. Đất cây xanh tương đối cao, bình quân khoảng 6-8m2/người, chiếm 9,4 % đất dân dụng. Tuy nhiên, cây xanh tập trung và công viên lớn của thành phố còn ít và chiếm tỷ lệ thấp, tập trung chủ yếu tại khu vực trung tâm cũ. Là đô thị trung tâm vùng, Cần Thơ cần hình thành công viên trung tâm lớn phục vụ cho toàn vùng. Đất cho phát triển du lịch: tuy diện tích đất có tiềm năng phát triển du lịch lớn, đặc biệt là đất vườn cây trái mặt nước, sông hồ, cây xanh cảnh quan cũng chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu sử dụng đất nhưng đất du lịch hầu như chưa được khai thác, hiện vẫn nghiêng về khu vực phát triển nông nghiệp và thủy sản là chính. Đất sông và mặt nước, kênh rạch lớn là đặc điểm đặc thù của thành phố. Để tổ chức không gian cảnh quan đô thị cũng như thuận lợi về nguồn cấp, thoát nước phục vụ phát triển đô thị, thành phố cần có giải pháp đối với biến đổi khí hậu để phát triển bền vững. Hiện trạng quản lý cây xanh thành phố Cần Thơ Thành phố Cần Thơ đã ban hành quyết định 15/2012/QĐ_UBND về quản lý công viên và cây xanh đô thị trên địa bàn vào ngày 28/06/2012. Quy định này là cơ sở pháp lý để xử lý các vi phạm liên quan đến công viên, cây xanh. Thành phố giao tổ chức, đơn vị, cá nhân có trách nhiệm quản lý, bảo vệ, chăm sóc cây xanh trong khuôn viên trụ sở cơ quan, trước nhà dân; thông báo kịp thời cho các cơ quan chức năng giải quyết khi phát hiện cây xanh có dấu hiệu khác thường như có nguy cơ gãy đổ hoặc bị đe dọa trước những hành vi gây ảnh hưởng đến sự tăng trưởng, phát triển. Đối với các cây cổ thụ, cây cần được bảo tồn và chăm sóc đặc biệt đều được thống kê, phân loại, đánh số, treo biển tên từng cây và lập hồ sơ để phục vụ công tác quản lý. Các hành vi như đốn hạ, di dời trái phép, khắc, lột vỏ thân cây, chặt, bẻ cành, hái lá, hoa, trái cây, tự ý leo trèo, giăng dây, đóng đinh, treo bảng quảng cáo trái phép, đổ rác thải, chất độc hại vào gốc cây xanh hoặc có hành vi khác có thể gây chết hoặc ảnh hưởng đến sự tăng trưởng của cây xanh đều bị nghiêm cấm. Thành phố cũng quy định chỉ có UBND cấp thành phố và cấp quận, huyện mới có thẩm quyền cấp phép đốn hạ, di dời cây xanh đô thị. Các hành vi vi phạm quy định về quản lý cây xanh, tùy tính chất, mức độ đều bị xử lý nghiêm theo pháp luật. UBND thành phố Cần Thơ chỉ đạo cơ quan chức năng trồng mới nhiều cây xanh như sao, dầu, bằng lăng, lim xẹt trên hầu hết các tuyến đường nội, ngoại ô, ven bờ sông Hậu, sông Cần Thơ, các rạch Cái Khế, Khai Luông UBND các quận, huyện trồng cây xanh tại các trung tâm quận, các thị trấn góp phần tăng mỹ quan đô thị, lành mạnh hóa môi trường tại những khu vực này. Hiện tại, nhân dân tại các khu vực này đều được tuyên truyền, nâng cao ý thức bảo vệ cây xanh tốt nên số cây chết không đáng kể. Đặc biệt, trên các tuyến đường Nguyễn Trãi, Lý Tự Trọng, 3 Tháng 2, Hòa Bình, 30 Tháng 4, Trần Phú thuộc quận trung tâm Ninh Kiều đều được phủ kín cây xanh từ 10 - 100 năm tuổi, tạo nên vẻ đẹp riêng của một thành phố trẻ gắn với cảnh quan sông nước độc đáo. Đề xuất giải pháp phát triển cây xanh đô thị TP Cần Thơ 1. Tầm nhìn cho quy hoạch hệ thống cây xanh thành phố Cần Thơ Đề xuất điều chỉnh so với Quy hoạch đã duyệt năm 2006: không chỉ xem vùng cảnh quan xanh nằm giữa trung tâm đô thị hiện hữu và các trung tâm mới dọc sông Hậu như là “đất dự trữ” (để cuối cùng cũng bị đô thị hóa) mà cấu trúc cảnh quan phải được coi như một Hình 1. 3: Sơ đồ đánh giá hiện trạng sử dụng đất cây xanh thành phố Cần Thơ ß a n g µ n h 133SË 95+96 . 2018 SË 95+96 . 2018134 bộ phận đô thị, tạo dựng một hệ thống cây xanh đáp ứng nhu cầu cải tạo môi trường, nâng cao chất lượng sống của cư dân đô thị, nâng cao giá trị cảnh quan đô thị. Đề xuất mô hình phát triển mới: Thay vì một thành phố dọc theo bờ sông Hậu, Cần Thơ nên được phát triển thành chuỗi các khu đô thị với bản sắc riêng từng khu. Bằng cách phát triển vùng lãnh thổ như một đô thị cây xanh và mặt nước, có nghĩa là một đô thị chất lượng cao, có không gian đô thị nén đan xen với mặt nước và dải cảnh quan xanh (sản xuất hay là sinh thái) với quy mô phù hợp. Định hướng quá trình đô thị hóa để gắn kết sự phát triển và nền cảnh quan hiện có. Cần Thơ cần có một không gian mở để làm “bộ phổi xanh” cho đô thị hóa. Cảnh quan thiên nhiên được sử dụng để điều tiết tác động của đô thị hóa, được xem như là một yếu tố cấu trúc trong đô thị hóa. Cảnh quan thiên nhiên được duy trì và tăng cường về mặt không gian, môi trường ở những vị trí dễ thấy và được lựa chọn một cách chiến lược. Đồng thời, bằng cách bổ sung những chi tiết mới vào cảnh quan hiện tại, các khu phát triển mới có thể được hướng dẫn chiến lược đào/ đắp, bảo vệ các hệ sinh thái nhạy cảm.Trên quan điểm của đồ án Điều chỉnh quy hoạch chung Thành phố Cần Thơ đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 thì quy hoạch hệ thống cây xanh thành phố Cần Thơ nhằm phát triển bền vững, nâng cao chất lượng đô thị và bảo vệ môi trường sinh thái tự nhiên bao gồm đất, nước, môi trường sống và thực thi những điều mà vùng đất yêu cầu, giảm thiểu tác động tiêu cực tới môi trường dựa trên những đặc trưng của khu đất và điều kiện phù hợp cho phép. Với vai trò quan trọng của mình thì trong quy hoạch tổng thể hệ thống cây xanh thành phố Cần thơ cũng có bốn tầm nhìn: q Tầm nhìn về hình ảnh thành phố Cần Thơ - một đô thị sông nước Cần Thơ được nhận diện nhờ mối quan hệ đặc trưng với sông Hậu (và các nhánh dẫn ra biển) với vô số kênh rạch thủy lợi và các cù lao giữa sông. Định hướng Cần Thơ “ thành phố sông nước” được xây dựng bởi sự nắm bắt nguyên lý cơ bản về cảnh quan sông nước của thành phố. Thông qua quá trình bồi và lở của sông Hậu cũng như các nhánh của nó đã tạo ra một nền địa hình với ba cấp độ (đất thấp, trung và cao), là một minh chứng quan trọng cho cách thức tổ chức không gian của thành phố. Theo đề xuất trong quy hoạch chung tổng thể Cần Thơ phê duyệt năm 2006, sự phát triển tương lai của Cần Thơ được định hướng như một trung tâm vùng chạy dọc phía Nam bờ sông Hậu. Đây là cơ hội tuyệt vời để Cần Thơ cơ cấu lại mối quan