Tiểu luận Các giá trị văn hoá vật chất và tinh thần của người Thái ở Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA LỊCH SỬ ------***------
TIỂU LUẬN CÁC GIÁ TRỊ VĂN HOÁ VẬT CHẤT VÀ TINH THẦN CỦA NGƯỜI THÁI Ở VIỆT NAM PHẦN MỞ ĐẦU Việt Nam là quốc gia nhiều dân tộc với 54 dân tộc anh em. Mỗi dân tộc lại có những giá trị văn hoá riêng và cũng hết sức độc đáo, góp phần vào những giá trị văn hoá của Việt Nam. Người Thái ở Việt Nam có hơn 1,3 triệu người (theo điều tra dân số năm 2001) của Tổng cục thống kê, họ cư trú tập trung ở các tỉnh Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Hoà Bình, Lào Cai, Yên Bái, Thanh hoá, Nghệ An, Lâm Đồng. Người Thái ở Việt Nam phân chia thành hai nhóm chính : Ngành Thái Đen (trước đây phụ nữ ưa mặc áo đen), ngành Thái Trắng (trước đây phụ nữ ưa mặc áo trắng). Nhiều học giả Việt Nam qua các công trình nghiên cứu của mình đã cho rằng tổ tiên của người thái đã sinh cơ lập nghiệp tại một vùng nào đó ở chính ngay trong phạm vi họ đang cư trú hiện nay. Cho đến cuối thế kỷ XIII, người Thái ở Việt Nam đã ổn định cư trú ở Tây Bắc Việt Nam. Trong một ngàn năm lịch sử hình thành, tồn tại và phát triển, người Thái đã có những đóng góp to lớn trong công cuộc bảo vệ Tổ quốc và xây dựng đất nước trước đây cũng như hiện nay: đồng thời họ cũng đã tạo cho mình được một bản sắc văn hoá riêng độc đáo. Tiểu luận: “Các giá trị văn hoá vật chất và tinh thần của người Thái ở Việt Nam” muốn tìm hiểu những văn hoá vật chất và tinh thần mà dân tộc Thái đã sáng tạo ra. Qua đó có cái nhìn toàn cảnh về văn hoá của họ và cũng để biết và hiểu sâu sắc hơn về văn hoá của một dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam. Trong tiểu luận này, chúng tôi trên cơ sở các bài luận, các bài viết của nhiều nhà nghiên cứu, chúng tôi đi vào tìm hiểu một cách khái quát. Tiểu luận cũng không dám đi sâu phân tích mà trên cơ sở tài liệu thu thập, xin được trình bày một cách tổng hợp, khái quát. Tiểu luận “Các giá trị văn hoá vật chất và tinh thần của người Thái ở Việt Nam” ngoài phần mở đầu, phần kết luận và tài liệu tham khảo, phần nội dung gồm hai mục: Các giá trị văn hoá vật chất Các giá trị văn hoá tinh thần. PHẦN NỘI DUNG 1. CÁC GIÁ TRỊ VĂN HOÁ VẬT CHẤT 1.1. Ăn uống Đứng đầu trong cơ cấu bữa ăn của người thái là chất bột cộng thêm rau, cá, thịt. Trước năm 1954, người Thái có thói quen dùng thóc nếp làm lương thực chính. Người thái có cách nấu xôi (đồ xôi) rất ngon. Trong các “đặc sản” nếp có hai thứ mà chúng ta không quên là xôi và cơm lam. Xôi là khẩu phần lương thực thông dụng và từ xôi người ta làm thành nhiều thứ có giá trị như là quà bánh cho trẻ con, cho người già ăn lót dạ hay ăn cho ngon miệng. Ngày nay, ở nhiều nơi, người Thái cũng dần dần dùng gạo tẻ thổi cơm. Các món ăn Thái được chế biến rất ngon. Trên mâm cơm hàng ngày không thể thiếu món ớt dầm thêm tỏi, rau thơm, hành, mùi, có thể gan gà luộc, ruột cá nướng, gọi chung là món chéo. Sống trong môi trường thung lũng với hệ thống sông suối dày đặc, cá cũng thành món ăn chính. Cá được chế biến thành nhiều món, từ cá tươi, người Thái có những món đặc sản như món cá gỏi, món cá hấp hay cá nướng hoặc vùi trong tro nóng của bếp lửa. Món “Nặm pịa” là nước sữa đắng của ruột non trâu, bò, dê… là món không thể thiếu được trong các bữa tiệc long trọng. Người Thái từ lâu đã biết cất rượu trắng (lầu xiên) bằng gạo, sắn, ngô, men lá. Rượu cần (lầu xá) là loại rượu đặc trưng của người Thái, được dùng hàng ngày, nhất là vào dịp lên nhà mới, cưới xin, hội hè, tiếp khách… Người thái có thói quen hút thuốc lào bằng điếu ông tre nứa to, khi hút có lệ mời người bên cạnh hút trước. Tuy vậy, tục uống rượu cần cũng không phổ biến ở vùng Tây Bắc giống như miền Tây Thanh Hoá, Nghệ An. 1.2. Nhà ở Nằm ở vùng nhiệt đới, độ ẩm cao, mưa nhiều, côn trùng, thú dữ lắm, người Thái sống ở nhà sàn. Nhà sàn của người thái là một thành tố văn hoá tiêu biểu. Nhìn vào cấu trúc mái nhà người ta có thể phân biệt được nhà ở của các nhóm địa phương. Nhà của người Thái đen có kết cấu dạng mai rùa và thường trang trí ở hai đầu hồi của nóc nhà đôi khau cút (sừng cụt). Nhà của người Thái trắng lại là nhà kiểu 4 mái. Ngôi nhà sàn là không gian cho một “cộng đồng nhà” với chức năng là tế bào của xã hội. Trong một ngôi nhà có thể sinh sống một gia đình nhỏ gồm vặp vợ chồng và mấy đứa con, hoặc một gia đình lớn gồm 4 - 5 thế hệ hoặc cùng một thế hệ anh em trai đã có vợ con vẫn ở chung. Nói đến nhà người Thái người ta thường nghĩ ngay đến kiểu liên kết khớp bằng mộng và buộc các hệ thống kết cấu chịu lực: khung cột, hệ thống dầm, sàn, bao che… mà không cần dùng đến kim loại (đinh, ốc vít,…). Mái nhà thường được lợp bằng cỏ gianh đan thành phên, tuỳ theo thói quen từng vùng, cũng như phù hợp với từng kiểu nhà của từng ngành Thái mà họ có các kiểu đan thành các loại phên gianh lợp mái khác nhau. Những ngôi nhà sàn của người Thái không có phòng riêng cho từng thành viên mà chỉ chia ngăn ô. Hiện tượng này nói lên tính cổ xưa, giống như nhà của các dân tộc Tây Nguyên. Ngày nay nhiều vùng người Thái đã tách bếp ra khỏi nhà ở. Nhà sàn bếp thương mở cửa đối diện với cửa hong chan, gọi là sàn kép. Người Thái còn có hẳn một bản trường ca gọi là “Khá Khén bướn” gắn với ngôi nhà. Từ việc sửa soạn bộ dụng cụ làm nhà, lên rừng lấy gỗ, tìm gianh để lợp, pha chế gỗ, dỡ nhà cũ, dựng nhà mới. Những ngôi nhà sàn Thái được xây cất tựa lưng vào núi, quay mặt ra cánh đồng chạy dọc theo lòng thung lũng hoặc men theo các sườn núi sườn đồi. Trước kia, nhà được làm bằng các nguyên liệu sẵn có, gồm có một khối lượng lớn gỗ, tre nứa và lá lợp. Bây giờ cũng là ngôi nhà sàn nhưng đã làm theo kỹ thuật của người Kinh và rất nhiều mái đã được lợp bằng ngói đỏ. Cũng do quan hệ giao lưu ngày càng mở rộng nhiều gia đình người Thái đã chuyển sang nhà đất. Trong tình hình đó cái vỏ văn hoá của nhà cửa đã thay đổi nhưng các tập quán kiêng kị, các nghi thức thờ cúng vẫn được duy trì theo truyền thống tộc người. 1.3. Trang phục Tất cả các ngành, nhóm địa phương Thái đều có trang phục cơ bản giống nhau về đường nét tạo dáng đến cách ăn mặc, khác nhau là ở chỗ mỗi ngành, mỗi nơi có một kiểu cách trang trí các chi tiết hoặc chọn màu khác nhau. Trang phục của nam giới người Thái gồm khăn, áo, quần. Khăn của nam giới không như piêu của phụ nữ mà chỉ là một miếng vải chàm đen. Khăn là dấu hiệu để cho biết người nào đã trưởng thành. Áo may cổ đứng, xẻ tà, mổ bụng, cài khuy, ống tay rộng. Quần may rộng đũng bằng cách xếp chồng các miếng vải cắt ống lượn xoè rộng chỗ đũng. Đặc sắc hơn cả là trang phục nữ vừa đẹp, gọn nhưng không cầu kỳ, vừa làm nổi bật những đường nét thân hình phụ nữ. Váy phụ nữ được tạo từ 4 tấm vải dài từ thắt lưng tới chân gót. Váy Thái phổ biến là màu đen, đôi khi màu chàm. Khi mặc váy có thể gấp vào trước bụng hay bên sườn. Váy lao động thường ngày may bằng vải thường. Váy mặc lễ tết, ngày cưới may bằng lụa lanh, sa tanh. Thắt lưng thường làm bằng lụa tơ tằm nhuộm màu xanh lá cây, hai đầu can thêm hai mảnh vài đỏ thêu thùa có rua ba phía. Thắt lưng không có trang trí trừ hai đầu có tua. Chiếc áo thông dụng của người phụ nữ Thái là chiếc Sửa Cỏm, loại áo ngắn, thân hẹp bó sát người và tạo vẻ đẹp “thắt đáy lưng ong” cho người mặc. Áo phụ nữ nổi bật là hàng khuy dọc trước bụng. Khuy có thể tết bằng vải hay bằng bạc, hình con bướm, ve sầu, ánh hoa… gọi là mác pém. Cúc được khâu đối xứng từng đôi, vạt bên phải được quy định là những “con đực” vạt bên trái là những con cái. Những bộ cúc này rất gền có thể dùng đời mẹ chuyển cho đời con. Cả phụ nữ Thái trắng và Thái đen đều dùng mác pém. Chính hàng mác Pém đã tôn cao vẻ đẹp của chiếc sửa cỏm và cả bộ nữ phục, khiến cho các cô gái Thái có một vẻ đẹp đoan trang và quyến rũ. Khăn piêu: Phụ nữ chưa chồng thì búi tóc thả xuống sau gáy, khi có chồng thì búi tóc chổng ngược đỉnh đầu, sau đó đầu đội chiếc khăn piêu. Piêu là tấm vài bông nhuộm chàm, hai đầu thêu nhiều hoa văn, chỉ màu phối hợp sặc sỡ. Việc thêu piêu đòi hỏi nhiều công sức, tài nghệ của người phụ nữ Thái, thể hiện ở trang trí hình rồng, hình cành lá, hình hoa ban. Khăn piêu là vật trang sức quan trọng trong lúc đi chơi hay trong lễ hội. Ngoài ra, phụ nữ Thái còn có nón (cúp), Xà cạp (pe păn kha) đồ trang sức. 2. CÁC GIÁ TRỊ VĂN HOÁ TINH THẦN Văn hoá tinh thần bao hàm trong nó rất nhiều giá trị, ở đây chúng tôi chỉ đề cập đến một số giá trị mà chúng tôi thấy tiêu biểu. 2.1. Ngôn ngữ và văn học, nghệ thuật Người Thái có ngôn ngữ và văn tự từ rất lâu đời. Chính nhờ có văn tự mà cha ông họ đã ghi chép lại được rất nhiều truyện cổ tích, truyền thuyết (quắm tơ mương - kể chuyện bản mường), gia phả của các dòng họ, những lời răn dạy con người (quắn xon cốn), những quy định mang tính chất luật tục của các mường (tục lệ người Thái đen ở Thuận Châu), những truyện thơ do các tác giả hữu danh, vô danh sáng tác (xống chụ xon xao - Tiền dặm người yêu, Khun Lú náng Uả - chàng Lủ nàng Uá… Các tác phẩm văn học của người Kinh, người Hán đã chuyển sang tiếng Thái và lưu truyền trong cộng đồng người Thái. Người Thái có chung một nền nghệ thuật cổ truyền độc đáo, phong phú và đa dạng, mang nhiều sắc thái tâm lý, dân tộc. Nói đến nghệ thuật của người Thái không thể không nói tới múa, múa Xoè là một trong những điệu múa nổi tiếng của người Thái, cũng là điệu múa phổ thông cho mọi người. Vào dịp Tết, lễ hội, sau vài tuần uống rượu vui, mọi người cầm tay nhau cùng múa vui say sưa trong không khí tưng bừng nhộn nhịp của tiếng trống, tiếng cồng chiêng. Cuộc Xoè vui không biết bắt đầu từ bao giờ và khi nào thì kết thúc, chỉ biết là hơi men của rượu, hơi ấm của bàn taycùng âm vang thôi thúc giòn giã của tiếng trống chiêng làm ấm lòng người, mọi người gần gũi nhau hơn, thân thiết hơn. Người Thái có đến mấy chục điệu múa, nhiều điệu múa đặc sắc được giới thiệu rộng rãi trong nước và thế giới như múa nón, múa sạp… về âm nhạc, người Thái cũng nổi tiếng với những làn điệu khắp nổi tiếng hồn nhiên, với nhiều thể loại: khắp báo xao (hát nam nữ), khắp then (hát của thầy cúng) khăp lồng lộng (hát ngoài đồng), khắp cạ (hát chèo thuyền)… Các nhạc cụ quen thuộc để tấu nhạc cho múa, cho hát như Tính táu (đàn tính), khèn Thái, dàn nhị, Pí kẻo (kèn)… Cùng lời ca, tiếng hát họ hát về tình yêu, cuộc sống, đạo làm người, ca ngợi thiên nhiên, ca ngợi Bản Mường… 2.2. Lễ hội, vui chơi Giống như các dân tộc khác, trong một năm người Thái có nhiều ngày lễ tết khác nhau. Tuy vậy giữa các ngành Thái cũng có sự khác nhau về các ngày lễ tết: Người Thái đen không ăn Tết nguyên đán theo âm lịch, mà ngày Giỗ tổ được xem như ngày Tết. Vào ngày đó, các gia đình mổ lợn, sắm lễ, mời thầy mo về cúng, cúng xong mọi người mở tiệc ăn mừng chúc tụng nhau, chóc cho năm mới được mùa. Người Thái trắng thì ăn Tết nguyên đán theo âm lịch, giống như người Kinh, có lễ đón giao thừa sang một năm mới, có tục đi lấy nước mới (nặm máư) sau giao thừa. Ngày tết đầu năm còn được kéo dài đến tận rằm tháng giêng. Trong những ngày này, tiếng cười tiếng hát không khi nào dứt trên các nếp nhà sàn, tiếng trống, tiếng chiêng nơi hội xoè âm vang trên hàn khướng của mọi bản mường. Trong tháng hay tháng ba có lễ thăm nom mồ mả của những người đã khuất cúng đến (cúng thanh minh). Vào ngày mồng năm tháng năm có tết Kin tón ú) đồng bào Thái làm khảu tủm kham (bánh gio ăn với mật). Đến rằm tháng bảy lại có tết kin trết xíp xi (ăn tết mười bốn tháng bảy âm lịch), đó là các lễ tết chính trong năm. Ngoài ra còn có các lễ khác như ăn mừng gạo mới, lễ cúng Bản, cúng Mường, cúng nhà, lễ ăn mừng lên nhà mới. Trong các dịp lễ tết, người Thái thường tổ chức múa hát: Xoè, múa khăn, múa nón, hay trai gái hát khắp bản xao (hát giao duyên). Các trò chơi nộn nhịp đầy thú vị như Tón Cón (ném còn), Tót én cáy (chơi cầu lông gà bằng tay), Tó mak lẹ ( chơi trò chơi bằng quả mak lẹ)… Đó là các sinh hoạt văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc, vừa vui chơi, vừa mang ý nghĩa giáo dục truyền thống. 2.3. Tín ngưỡng Người Thái trước đây theo nếp sống đa thần gọi là các phi (ma). Tất cả ở trên trời, dưới đất, rừng núi, sông suối, bản, mường đều có ma cai quản. Từ quan niệm đa thần đó mà làm bất cứ việc gì (lập bản, khai phá ruộng, phát nương, đánh cá, săn thú…) đều phải cúng ma. Đối với ma lúa, khi lúa ra đòng phải cúng ma ruộng lúa; khi bắt đầu chín, chủ nhà hái vài gié lúa treo trên vách chỗ bàn thờ để ma nhà chứng giám. Đến ngay sấm đầu mùa, chủ nhà đánh thức hồn lúa, trở dậy phù hộ cho gia đình mùa vụ lúa mới. Gắn liền với tục cúng hồn lúa là lễ cúng cơm mới. Người Thái thờ cúng tổ tiên theo quan niệm phi hươn - hồn tứ chi biến thanh ma nhà được ngự trên bàn thờ tổ tiên đặt ở liếp gần cột chính, chỗ vợ chồng gia chủ nằm. Ma nhà dược quan niệm luôn quanh quản bên người sống trong nhà. Việc thờ ma người Thái gọi là phi đẳm. Người ta thờ trên một tảng đá tại mường Pú pẩu dòng họ (nghĩa trang dòng họ), phản ánh ở thời kỳ sau này khi mộ táng và nơi cư trú đã tách riêng ra xa nhau. Tại các gia đình người thái có bàn thờ đã gọi là bàn thờ thổ địa, nguồn gốc của nó là thờ lửa, đá cọ sát tạo ra lửa. Thờ cây - đặc biệt là cây mía vì mía mang lại sự ngọt ngào cho đời, mía là cây bất tử, ngọn mía trở thành bụi mía mới. Thờ cây lúa vì sữa lúa như sữa mẹ, lúa là thần tượng mẹ. Nhiều dân tộc còn tuốt lúa bằng tay, không cắt lúa vì sự lúa đau. Thờ vua nước, đầu năm lên đầu nguồn lấy nước về cúng ma nhà. Đồng bào làm lễ cầu mưa, cầu nước bằng cách rủ nhau lên rừng lấy cây ráy (ngửa) nút vào lỗ nước đầu nguồn rồi xuống mò ốc, lấy đít ốc nhọn cắm vào cây ráy, làm cho vua trời, vua nước ngứa ngáy bực mình làm mưa to. Người Thái có tục mở lễ hội xên bản xên mường (chúc bản chúc mường). Lễ được tổ chức vào đầu mùa Xuân trên cánh đồng rộng, mời mo luông đến cúng xua đuổi tà ma, cầu cho bản mường yên vui, mùa màng tươi tốt. Sau đó thanh niên nam nữ vui chơi ném còn, múa xoè trong tiếng chiêng, trống cái, tiếng khen,… rộn rã. 2.4. Luật tục Ở người Thái, luật tục tạo thành quán pháp từ bao đời nay. Những luật về tranh chấp ruộng đất, về dựng vợ gả chồng, về vợ chồng bỏ nhau, về tội giết người, tội trộm cắp, tội đánh người, tội chửi người cay nghiệt, tội hủ hoá, tội loạn luân, luật chăm sóc vợ chồng khi ốm đau hoạn nạn. Việc nuôi con nuôi… Tất nhiên trong nhiều luật tục này có nhiều điều luật nhằm củng cố quyền hành của chúa đất, nhưng cũng có nhiều điều luật phù hợp với đời sống văn hoá mới ngày nay, như hành vi bạc đãi vợ chồng, bố mẹ, con cái là điều xa .ạ với tập quán của đồng bào Thái; hay như đời sống của đồng bào còn nghèo, nhưng đồng bào rất ghét trộm cắp vì luật tục nói người trộm cắp là đáng sỉ nhục. PHẦN KẾT LUẬN Tìm hiểu sâu sắc và đầy đủ về văn hoá của người Thái ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu công phu của nhiều tác giả như giáo sư Cầm Trọng, cố giáo sư Cầm Cường, Giáo sư Trần Quốc Vượng, giáo sư Lê Sĩ Giáo, Giáo sư Đặng Nghiêm Vạn, giáo sư Hoàng Lương… và nhiều tác giả đã từng nghiên cứu về người Thái. Tiểu luận của chúng tôi đã mong muốn khái quát những nét cơ bản về văn hoá vật chất và tinh thần của người Thái ở Việt Nam mà thôi. Như vậy, sinh sống trong hệ sinh thái của vùng thung lũng hẹp nơi có hệ thống sông suối dày đặc, rừng núi dày đặc, khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều, người Thái đã thích ứng một cách hài hoà, nhuần nhuyễn với các đặc điểm của điều kiện tự nhiên. họ biết làm ruộng, làm nương, chăn nuôi, làm nghề thủ công, săn bắn, đánh cá để bảo đảm cho cuộc sống định cư. Đó cũng là không gian để sản sinh các giá trị văn hoá, để tạo nển nền “văn hoá thung lũng” mang đậm bản sắc văn minh nông nghiệp. Văn hoá Thái cũng như các nền văn hoá khác có địa vị tế bào quan trọng là gia đình và gia đình có vai trò quyết định nhất trong việc duy trì, truyền thụ các giá trị văn hoá cộng đồng. Từ bao đời, các giá trị văn hoá của người Thái được lưu giữ đến ngày nay. Tất nhiên sẽ có những cái lạc hậu, cổ hủ, không thích hợp với ngày nay, nhưng chúng đã, đang và sẽ mất đi cùng với nhận thức của người Thái cũng như trong công cuộc đổi mới, phát triển kinh tế hiện nay. Những yếu tố văn hoá tích cực của người Thái vẫn được giữ gìn và sẽ được phát huy trong điều kiện mới hiện nay. Trên cơ sở đó, đóng góp vào kho tàng văn hoá và cũng có một chỗ đứng, một vị trí đáng trân tọng trong nền văn hoá của đại gia đình các dân tộc Việt Nam. TÀI LIỆU THAM KHẢO Đại học Quốc gia Hà Nội - Trung tâm nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn hoá - Chương trình Thái học Việt Nam, văn hoá và lịch sử người Thái ở Việt Nam, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội 1998. Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh - Phân viện Hà Nội, Văn hoá bản làng truyền thống các dân tộc Thái, Mông vùng Tây Bắc Việt Nam, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội, 2002. Nguyễn Đăng Duy, Nhận diện văn hoá các dân tộc thiểu số Việt Nam, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội, 2004. Nhiều tác giả, Tìm hiểu văn hoá cổ truyền của người Thái Mai Châu, UBND huyện Mai Châu, Sở VHTT Hà Sơn Bình. Trung tâm hợp tác nghiên cứu Việt Nam - Chương trình Thái học Việt Nam, kỷ yếu Hội thảo Thái học lần thứ I (25-26/11/1992), Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội, 1992. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1 PHẦN NỘI DUNG 2 1. CÁC GIÁ TRỊ VĂN HOÁ VẬT CHẤT 2 1.1. Ăn uống 2 1.2. Nhà ở 2 1.3. Trang phục 3 2. CÁC GIÁ TRỊ VĂN HOÁ TINH THẦN 4 2.1. Ngôn ngữ và văn học, nghệ thuật 4 2.2. Lễ hội, vui chơi 5 2.3. Tín ngưỡng 7 2.4. Luật tục 7 PHẦN KẾT LUẬN 9 TÀI LIỆU THAM KHẢO 10