Bàn về xây dựng thành phố thông minh bền vững ở Việt Nam

SË 103+104 . 2020116 Liên quan đến phát triển thành phố bền vững, thành phố xanh, thành phố thông minh, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành một số văn bản pháp quy quan trọng như sau: n Quyết định số 622/QĐ-TTg, ngày 10/5/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững của Việt Nam; n Chính phủ (2015), Nghị quyết số 36/NQ-CP ngày 14/10/2015 về Chính phủ điện tử; n Chiến lược Quốc gia về Tăng trưởng xanh. Quyết định phê duyệt của Thủ Tướng Chính phủ số 1393/QĐ-TTg, ngày 25/9/2012; n Chương trình Quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả giai đoạn 2019-2030 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt trong QĐ số 280/QĐ-TTg, ngày 13/3/2019; n Đề án phát triển đô thị thông minh bền vững Việt Nam giai đoạn 2018-2025 và định hướng đến năm 2030, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt số 950/QĐ-TTg, ngày 1/8/2018. Cho đến nay hầu hết các thành phố lớn ở nước ta đều đã đề ra kế hoạch hành động phát triển thành phố bền vững như Quyết định của Thủ tướng Chính phủ số 622/QĐ-TTg nêu trên. Cũng đã có không ít các thành phố như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Đà Lạt, Bình Dương đã đề ra chủ trương xây dựng thành phố thông minh toàn diện, hoặc về một số lĩnh vực của thành phố thông minh. Nhưng cho đến nay chưa có thành phố nào tổng kết tự đánh giá đã đạt được một số tiêu chí của thành phố bền vững, hay thành phố thông minh. Trong các năm gần đây đã có nhiều chủ đầu tư các khu đô thị tự xưng và quảng bá là đã đầu tư thiết kế và xây dựng các khu đô thị sinh thái, như là: Khu đô thị Phúc Việt, khu đô thị Việt Hưng, Hà Nội; khu đô thị Quan Nam - Đà Nẵng; khu đô thị Tam DISCUSS BUILDING A SUSTAINABLE SMART CITY IN VIETNAM The article presents the necessity and overview of building a sustainable city, smart city, sustainable smart city, proposing criteria for sustainable city and integrating smart city construction with sustainable city building to build sustainable smart cities, raising challenges and proposing urgent measures to build a sustainable smart city in our country. Bài báo trình bày sự cần thiết và tổng quan về xây dựng thành phố bền vững, thành phố thông minh, thành phố thông minh bền vững, đề xuất các tiêu chí về thành phố bền vững, lồng ghép xây dựng thành phố thông minh với xây dựng thành phố bền vững để xây dựng thành phố thông minh bền vững, nêu ra các thách thức và đề xuất các biện pháp bức bách nhằm xây dựng thành phố thông minh bền vững ở nước ta. Từ khóa: Thành phố thông minh, thành phố bền vững, thành phố thông minh bền vững. BÀN VỀ XÂY DỰNG THÀNH PHỐ THÔNG MINH BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM GS.TSKH. PHAïM NGọC ĐAêNG, TS. KTS. PHAïM HẢI HAø Trường Đại học Xây dựng Hà Nội 117SË 103+104 . 2020 Phu, Quảng Nam; khu đô thị Mỹ Phước 4, Bình Dương; khu đô thị Phú Mỹ Hưng, TP.HCM Thực chất các khu đô thị này đã chú ý bảo đảm các không gian xanh, đã tôn tạo cảnh quan thiên nhiên trong khu đô thị và tạo ra môi trường sống tốt hơn các khu đô thị khác. Nhưng đánh giá một cách chính xác thì các khu đô thị này chưa đáp ứng các tiêu chí của đô thị xanh, đô thị bền vững, nhất là tiêu chí về sử dụng năng lượng tái tạo, tiết kiệm và hiệu quả nguồn nước, tài nguyên đất và xử lý chất thải ô nhiễm. 1. Thành phố có tầm quan trọng ngày càng lớn đối với phát triển bền vững quốc gia Phân tích của WB đối với 750 thành phố trên toàn cầu cho thấy từ năm 2005 đến 2012, tăng trưởng kinh tế ở 72% các thành phố nêu trên đã vượt xa tăng trưởng kinh tế quốc gia của họ. Đến năm 2025, 600 thành phố hàng đầu thế giới dự kiến sẽ chiếm khoảng 60% GDP toàn cầu. GDP của London ngày nay chiếm gần 1/5 GDP của Vương quốc Anh. Tại Hoa Kỳ, hành lang Đông Bắc (Boston đến Washington, D.C.) và khu vực đô thị Los Angeles chiếm gần 1/3 GDP Hoa Kỳ. Theo số liệu của ADB, phát triển kinh tế - xã hội của các quốc gia ASEAN ngày càng tập trung tại các đô thị lớn, gần 3/4 GDP và khoảng 2/3 tổng sản lượng xuất khẩu quốc gia do các đô thị đóng góp. Metro Bangkok đóng góp tới 44% GDP của Thái Lan, Metro Manila đóng góp tới 37% cho GDP của Philipine, TP.HCM đóng góp tới 23,5% cho GDP Việt Nam. Ở Việt Nam, từ khi “Đổi mới” (năm 1986) đã mở ra một thời kỳ đô thị hóa nhanh. Năm 1990, nước ta mới có 500 đô thị lớn nhỏ; năm 2000 đã có 649 và đến năm 2019 là 833 đô thị, trong đó có 02 đô thị loại đặc biệt, 20 đô thị loại 1, 29 đô thị loại II, 45 đô thị loại III, 85 đô thị loại IV (thị xã) và trên 650 đô thị loại V (thị trấn). Hiện nay, tỷ lệ dân số đô thị của nước ta là 38,5%, thấp hơn so với nhiều nước xung quanh, như Trung Quốc 59%, Triều Tiên 61,2%, Lào 42%, Philippine 44,8%, Indonesia 54,7%, Malaysia 77%, Singapore 100%. Quá trình đô thị hóa nhanh chóng ở nước ta, cũng như ở các nước trên thế giới, thường gây áp lực rất lớn về ô nhiễm môi trường, đảm bảo an ninh và an toàn xã hội của cư dân. Để giải quyết các vấn đề này, hầu hết các thành phố phát triển trên thế giới đều định hướng phát triển bền vững và áp dụng các giải pháp công nghệ thông tin và truyền thông hiện đại trong quản lý và điều hành hoạt động của đô thị để đạt được các tiêu chí thành phố thông minh bền vững. 2. Thành phố thông minh là xu hướng tất yếu của thời đại Thành phố thông minh (TPTM) là thành phố được quản lý, điều hành thống nhất và toàn diện bằng hệ thống công nghệ thông tin và truyền thông (Information and Communication Technologies - ICT), thu thập hàng tỷ số liệu thông tin và tổng hợp, phân tích bằng trí tuệ nhân tạo để tạo ra các thành phần và dịch vụ hạ tầng cơ bản liên kết với nhau một cách hiệu quả và tối ưu hóa các hoạt động của đô thị. Có thể hình dung TPTM như là một hệ thống hữu cơ lớn kết nối nhiều thành phần là các hệ thống con với trí tuệ nhân tạo có thể hành xử thông minh như con người, gồm hệ thống mạng viễn thông số (các dây thần kinh), hệ thống nhúng thông minh (bộ não), các cảm biến (các giác quan) và phần mềm (tinh thần và nhận thức) kết nối với nhau theo hướng ngày càng hiệu quả hơn. Theo Ủy ban châu Âu, TPTM cần đạt được 6 lĩnh vực quan trọng sau đây: 1. Chính quyền điện tử, bao gồm các giải pháp nhằm tăng cường hiệu quả, cải thiện tương tác trong quản lý đô thị, cung cấp dịch vụ cho người dân tối ưu; 2. Kinh tế thông minh, bao gồm các giải pháp hợp tác, đầu tư, sản xuất, thương mại sáng tạo, hiệu quả và thị trường lao động linh hoạt, cả ở trong và ngoài nước có liên quan; 3. Đi lại thông minh, bao gồm các giải pháp hướng đến xây dựng và phát triển một hệ thống giao thông, vận tải thông minh, bảo đảm an toàn, xanh và sạch, tiết kiệm chi phí; 4. Môi trường thông minh, bao gồm các giải pháp về năng lượng sạch, năng lượng tái tạo, quản lý mạng lưới tiêu thụ điện, giám sát chất thải ô nhiễm, xây dựng các công trình, toà nhà thông minh; 5. Cư dân thông minh, bao gồm các giải pháp phát triển con người không chỉ về nâng cao trình độ học vấn mà còn thúc đẩy tư duy sáng tạo và năng lực đổi mới, cũng như tăng cường tương tác, trao đổi để hướng đến một xã hội mở về thông tin; 6. Cuộc sống thông minh, bao gồm các giải pháp giúp nâng cao chất lượng sống của người dân về tiêu dùng (an toàn vệ sinh thực phẩm...), về lối sống (gắn kết cộng đồng, đời sống văn hoá đa dạng...), an ninh, an toàn xã hội... và y tế thông minh. Đánh giá theo chỉ số thành phố chuyển động IESE [4] trên thế giới hiện nay có 10 thành phố thông minh tiêu biểu, thứ tự từ 1 đến 10 là: 1. New York, 2. London, 3. ß a n g µ n h SË 103+104 . 2020118 Paris, 4. Tokyo, 5. Reykjavik (Iceland), 6. Singapore, 7. Seoul, 8. Toronto, 9. Hồng Kông, 10. Amsterdam. Trong khi các thành phố thông minh trước đây tập trung vào việc kết nối các cơ sở hạ tầng thông tin. Các thành phố thông minh ngày nay thu hút các chính quyền, công dân, du khách và doanh nghiệp vào một hệ sinh thái thông minh, được kết nối nhằm mục tiêu: Dịch vụ thành phố tốt hơn và chất lượng cuộc sống của người dân cao hơn. Càng ngày, các thành phố càng đưa dữ liệu vào tay người dùng để thúc đẩy quá trình ra quyết định tốt hơn. Họ khai thác trí tuệ tập thể của các thành phần của mình để tạo ra các giải pháp thông minh để giải quyết các vấn đề đô thị khó khăn nhất. Những thay đổi này nhằm dân chủ hóa sự phát triển của các thành phố với việc chính quyền phát triển thành những người hỗ trợ giải pháp, các doanh nghiệp trở nên tham gia nhiều hơn và một đội ngũ công dân đồng sáng tạo ngày càng phát triển, các thành phố thông minh tương lai sẽ kết nối và hợp tác ngày càng nhiều hơn. Gần đây, nhiều thành phố đã nâng cấp cơ sở hạ tầng, sử dụng công nghệ cảm biến và phân tích dữ liệu để quản lý tốt hơn các tài sản đô thị như giao thông công cộng, hệ thống cấp thoát nước và hệ thống dịch vụ đô thị. Cơ sở hạ tầng được kết nối với tầm nhìn này bao gồm những gì được gọi là tài sản vật lý của thành phố thông minh 1.0. Ngày nay, thành phố thông minh 2.0 nâng cao trải nghiệm của người dân và việc ra quyết định của thành phố bằng cách sử dụng dữ liệu 3D, kỹ thuật số và công nghệ thông tin hiện đại. Các thành phố thông minh 2.0 sẽ không chỉ liên quan đến chính quyền, mà cả công dân, du khách và doanh nghiệp trong một hệ sinh thái thông minh, được kết nối, được xây dựng trên cơ sở hạ tầng vật lý dựa trên cảm biến. Mục tiêu là cho phép ra quyết định tốt hơn thông qua việc sử dụng dữ liệu từ tất cả các bên liên quan, chính quyền, doanh nghiệp và cư dân. Trọng tâm của bất kỳ thành phố thông minh nào cũng phải là người dân được cung cấp lợi ích như: n Chất lượng cuộc sống tốt hơn cho người dân và du khách n Khả năng cạnh tranh kinh tế để thu hút ngành công nghiệp và tài năng n Tập trung có ý thức về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững Ba mục tiêu này có thể cung cấp nền tảng cho một sáng kiến thành phố thông minh. Khung thành phố thông minh Deloitte (Hình 1) cung cấp một cách nhìn nhận mà qua đó công nghệ có thể tạo ra sự thay đổi trong sáu lĩnh vực của đô thị: kinh tế, di chuyển, an ninh, giáo dục, cuộc sống và môi trường. Có thể nêu ra ba điều kiện tối thiểu cho xây dựng thành phố thông minh là: (1) Các quan chức điều hành và quản lý thành phố phải là những người thông minh, tận tâm, liêm chính vì sự phát triển thành phố, có trình độ tri thức sử dụng hệ thống công nghệ thông tin & truyền thông, trí tuệ nhân tạo và phát huy dân chủ, huy động được sự tham gia của mọi người dân vào việc thiết lập sáng tạo TPTM; (2) Cư dân là đồng sáng tạo TPTM, cư dân có thể là một nguồn quan trọng để tạo ra dữ liệu, phát triển các giải pháp và thử nghiệm cho cả chính quyền thành phố và các doanh nghiệp. Cư dân là cảm biến: Được trang bị dữ liệu và công cụ phù hợp, công dân có thể trở nên chủ động hơn, kết nối, hợp tác và tham gia vào xây dựng thành phố thông minh. Với sự phổ biến ngày càng tăng của các thiết bị có thể đeo và kết nối (đặc biệt là điện thoại và internet), công dân có thể tự tạo ra dữ liệu. Chẳng hạn, ở thành phố Cascais, Bồ Đào Nha, đã từ lâu cho phép người dân chụp ảnh và thông báo các sự cố, trục trặc của mọi phương diện dịch vụ của thành phố. Dữ liệu được thu thập thông qua các loại chương trình này không chỉ có thể cung cấp cho chính quyền thành phố đề ra các chính sách và các biện pháp khắc phục kịp thời, mà còn cho phép mọi cư dân tự điều chỉnh và trải nghiệm tốt hơn. (3) Thành phố phải xây dựng được một hệ thống công nghệ thông tin & truyền thông hiện đại như là một hệ thống hữu cơ tổng thể, được kết nối từ nhiều hệ thống thành phần với hệ thống trí tuệ nhân tạo, có thể hành xử thông minh như con người, để phát triển kinh tế, nâng cao chất lượng cuộc sống, cải thiện chất lượng phục vụ của chính quyền thành phố, giảm tiêu thụ năng lượng, quản lý hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên. 3. Xây dựng thành phố bền vững là chiến lược phát triển thành phố của thời đại Ở nhiều nước trên thế giới đã xây dựng thành công các đô thị xanh, đô thị bền vững như là: Curitiba (Brazil), các đô thị Astin, Chicago, Fort Collins, Alexandria, Hình 1. Sơ đồ khung thành phố thông minh theo Deloitte [5] 119SË 103+104 . 2020 Virginia và Portland (Hoa Kỳ), Calgary (Canada), Sinh thái Thiên Tân (Trung Quốc-Singapore), Singapore, Yokohama (Nhật Bản), Stockholm và Malmol (Thụy Điển), Copenhagen (Đan Mạch), Freiburg (Đức), Linz (Áo), Brisbane (Úc), Auckland (Newzeland)... Kinh nghiệm của các nước trên thế giới cho thấy muốn xây dựng thành công thành phố bền vững thì trước tiên phải xây dựng được bộ tiêu chí thành phố bền vững phù hợp với điều kiện của nước mình làm kim chỉ nam cho mọi hoạt động xây dựng thành phố bền vững. Trên thế giới đã có nhiều tổ chức quốc tế, Mỹ và các nước châu Âu đưa ra bộ tiêu chí về thành phố bền vững, như là: n Dự án đô thị bền vững môi trường ở châu Âu do Viện Môi trường Đô thị Quốc tế điều phối với sự tham gia của 12 thành phố của các nước: Đan Mạch, Bỉ, Đức, Anh, Tây Ban Nha. n Các tiêu chí đánh giá TP bền vững môi trường tại Anh quốc [1]: Từ năm 2007, Tổ chức “Diễn đàn Tương lai” tại Anh đã tiến hành đánh giá PTBV đối với các TP dựa trên 13 tiêu chí thuộc 3 lĩnh vực: Tác động môi trường gồm 4 tiêu chí (chất lượng không khí, tác động đối với các hệ sinh thái, chất thải rắn, bảo tồn ĐDSH); Chất lượng cuộc sống gồm 5 tiêu chí (sức khỏe của trẻ sơ sinh và tuổi thọ của cộng đồng dân cư, giao thông, việc làm, giáo dục, không gian xanh); Thích ứng với tương lai, gồm 4 tiêu chí (ứng phó với BĐKH, năng lực cạnh tranh, tái chế, tái sử dụng chất thải, an ninh và an toàn thực phẩm). n Tiêu chí TP bền vững ở Mỹ [1]: Từ năm 2007, chính quyền TP Minneapolis thuộc tiểu bang Minesota (Mỹ) đề ra kế hoạch phát triển TP bền vững với 26 tiêu chí, được phân thành 3 lĩnh vực: Sức khỏe và cuộc sống, gồm 6 tiêu chí; Bảo vệ môi trường, gồm 12 tiêu chí; Vấn đề xã hội, cuộc sống của cộng đồng, gồm 8 tiêu chí.. n Hiệp định TP bền vững Môi trường của Liên Hợp Quốc - 2005: Vào ngày 5 tháng 6 năm 2005, nhân dịp kỷ niệm Ngày Môi trường Thế giới tại thành phố San Francisco (Hoa Kỳ), UNDP và UNEP đã tổ chức Hội nghị quốc tế về phát triển thành phố bền vững môi trường, có hơn 100 nước và rất nhiều tổ chức quốc tế tham dự. Trong Hội nghị này “Hiệp định Môi trường Đô thị của Liên Hợp Quốc – 2005” đã được thông qua. Đây là “Một tập hợp các hướng dẫn để xây dựng một tương lai bền vững sinh thái và kinh tế năng động cho nhân dân đô thị”. Hiệp định Môi trường Đô thị của Liên Hợp Quốc - 2005 đề ra hệ thống tiêu chí của đô thị bền vững môi trường, đô thị xanh, bao gồm bảy lĩnh vực (mỗi lĩnh vực bao gồm ba hoạt động): Năng lượng, Chất thải, Thiết kế đô thị, Bảo đảm môi trường thiên nhiên của đô thị, Giao thông vận tải, Sức khỏe môi trường và Môi trường nước. Kinh nghiệm của các nước cho thấy xây dựng bộ tiêu chí TP bền vững cần phải đảm bảo các nguyên tắc: Ngắn gọn, súc tích, minh bạch, có đầy đủ các nội dung cơ bản và cân đối, hài hòa giữa ba lĩnh vực kinh tế, xã hội và môi trường; Có tính khả thi, có thể đánh giá định lượng trên cơ sở các thông tin dữ liệu sẵn có. Dựa trên các nguyên tắc này và tham khảo các tài liệu quốc tế, trong nước, tác giả đề xuất khung bộ tiêu chí TP bền vững được thể hiện ở Bảng 1 dưới đây. Bảng 1. Đề xuất khung bộ tiêu chí thành phố bền vững của Việt Nam ß a n g µ n h SË 103+104 . 2020120 4. Đề xuất các giải pháp nhằm xây dựng đô thị thông minh bền vững ở Việt Nam Mục 2 ở trên đã giới thiệu về thành phố thông minh và mục 3 đã giới thiệu về thành phố bền vững hay thành phố sinh thái cùng với đề xuất 22 tiêu chí xây dựng thành phố bền vững ở Việt Nam. Trong mục 4 này tác giả kiến nghị hòa nhập, lồng ghép nhiệm vụ xây dựng thành phố thông minh với nhiệm vụ xây dựng thành phố bền vững và gọi là xây dựng thành phố thông minh bền vững, để tránh sự trùng lặp, đồng thời tiết kiệm nhân lực, vật lực, tài lực, nâng cao hiệu quả phát triển thành phố thông minh và bền vững. Có nghĩa là sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông là công cụ quản lý điều hành phát triển thành phố theo 22 tiêu chí phát triển bền vững như trong bảng 1 ở trên. Có nghĩa là xây dựng thành phố thông minh được xem là giải pháp chiến lược để xây dựng thành phố thông minh bền vững (TPTMBV) ở nước ta. Trong quá trình xây dựng TPTMBV ở nước ta, chúng ta cần phải nhận thức được vấn đề đô thị hóa cao và tương đối nhanh ở nước ta trong những năm qua đã làm cho các đô thị phải đối mặt với nhiều vấn đề bức xúc, như là: (1) Các vấn đề ô nhiễm môi trường trầm trọng, giao thông tắc nghẽn, dịch vụ y tế và giáo dục chưa đáp ứng yêu cầu, các vấn đề an toàn xã hội, cung cấp nhà ở còn thấp kém..; (2) Cở sở hạ tầng cơ bản của đô thị (điện, nước, giao thông) trở nên lạc hậu, quá tải, rất khó cải tạo thành hạ tầng đô thị thông minh bền vững; (3) Cạnh tranh kinh tế trong hoàn cảnh toàn cầu hóa rất khó khăn, mức sống của dân cư còn thấp kém; (4) Đòi hỏi của người dân về chất lượng cuộc sống tăng lên như: giáo dục, y tế, dịch vụ, tiện ích Xét riêng về xây dựng thành phố thông minh, các thành phố ở nước ta đều gặp phải những khó kha